Білім алушыларды тәрбиелеуде қҰндылықҚа бағытталған тәсілді жүзеге асыру бағдарламасы

349 
Мазмұны 
 
Кіріспе .................................................................................................. 
235 
1 
Дәстүр мен ғұрып: халықаралық және отандық тәжірибе.............................. 
238 
2 Ұлттық дәстүр мен ғұрыптардың мәні мен тәрбиелік ерекшеліктері...........
253 
3 «Дәстүр мен ғұрып» жобасын іске асыру бойынша әдістемелік 
ұсынымдар....................................................................... 
270 
Қорытынды.................................................................................................... 
344 
Пайдаланған әдебиеттер .................................................................... 
346 
 
 

350 
«ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА – ҚАУЫМҒА ПАНА» ЖОБАСЫ 
 
КІРІСПЕ 
 
Қазақстандағы қоғамдық қатынастардың қазіргі дамуы ұлттың рухани 
жаңғыруы туралы ойлануға мәжбүр етті. Аталған мәселе жастарға патриоттық 
тәрбие беру, олардың азаматтық бірегейлігі саласында ерекше маңызды мәселе 
болып отыр. Берілген мәселе жастарға патриоттық және азаматтық тәрбие 
беруде қазіргі жастар саясатындағы басым міндеттердің бірі ретінде 
айқындалуда. Қазақстан өзінің мемлекеттік және құқықтық жүйесі бар тәуелсіз, 
егемен мемлекетке айналды. Мемлекет Конституциясында құқықтық мемлекет, 
демократиялық қоғам құру, азаматтық бейбітшілік пен ұлттық келісімді бекіту, 
адамның құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру мақсаты қойылған [1].
Мақсаттарды шешуде бала кезінен бастап қоғамда қабылданған 
заңдармен құқықтық жүйенің принциптерімен танысудың маңызы зор сияқты. 
Бүгінгі таңда мектепте демократиялық қоғамның болашақ азаматтарының 
әлеуметтік базасы бар. Табыс болашақ азаматтардың санасында алған білімнің 
қаншалықты тез тамырлануына, олардың білімі мен тәжірибесін саяси процесте 
қолдана алатындығына және қоғамның белсенді азаматтары болғысы 
келетіндігіне байланысты. 
Еліміздегі білім беру жүйесінің соңғы онжылдықтардағы маңызды 
жетістігі оны ізгілендіру қағидаттарына, өскелең ұрпақты әлемнің 
жалпыадамзаттық құндылықтары мен мұраттары рухында тәрбиелеуге қайта 
бағыттау. Осыған байланысты екі маңызды міндет анықталады: 
Әлеуметтік – Қазақстандағы бала жағдайының айтарлықтай өзгеруі; 
Педагогикалық – қоғамның жас мүшелерінің қарапайым құқықтық 
мәдениетін қалыптастыру. 
Құқықтық тәрбие проблемасының қазіргі жағдайын талдай отырып, 
қоғамды ізгілендіру және демократияландыру жағдайында оның өзектілігінің 
басты себебі жеке тұлғаға деген қызығушылықтың артуы екенін атап өткен 
жөн. Бүгінгі таңда қоғамға құқықтық білімі бар әлеуметтік жетілген, еркін 
тұлға қажет екені белгілі болды. 
Құқықтық сана ерекше жеке сана болып тыбылады. Бірақ ол қоғамдық 
құқықтық санаға сәйкес келуі, яғни қоғамда қалыптасқан құқықтық теориялар, 
идеялар, көзқарастар адамның құқықтық санасында көрініс табуы керек. Қазіргі 
уақытта қоғамдық құқықтық сананың негізгі идеясы заңның жоғары әлеуметтік 
құндылығы, оны тұрақты сақтау қажеттілігі, заңдылық талаптарын қатаң сақтау 
идеясы болып отыр. Дәл осы идея жастардың құқықтық тәрбиесін жүзеге 
асыруда басты назарда болуы тиіс.
Қоғамдық құқықтық сана жеке құқықтық сана арқылы жүзеге асырылады. 
Құқықтық идеялар, теориялар, көзқарастар нақты адамдардың сеніміне 
айналуы керек. Алайда, әр адам өзінің өмірі мен жеке қасиеттерін ескере 
отырып өздігінен бағынады. Адамның жеке құқықтық санасы оның біліміне, 
өмір тәжірибесіне, тәрбиесіне, жасына, рухани бейімділігіне, әртүрлі әлеуметтік 
топтарға, ұлтқа байланысты ерекшеленеді. Құқықтық тәрбие жұмыстарын 

351 
жүргізу кезінде бұл жағдайларды ескермеуге болмайды. Жастарды құқықтық 
тәрбиелеу кезінде жеке құқықтық сананың қалыптасуы мен дамуының 
ерекшеліктерін білу өте маңызды. 
Тәжірибеде көрсеткендей, жастардың белгілі бір бөлігі арасында 
«құқықтық инфантилизм», «құқықтық нигилизм» және «құқықтық цинизм» кең 
таралған. 
Сондықтан, 
тәрбие 
жұмысын 
ұйымдастыра 
отырып, 
тәрбиеленушілердің заңға қатынасын, олардың құқық нормаларын білу 
деңгейін, олардың заңға сәйкес әрекет етуге дайындығын ескеру қажет. 
Адамның құқықтық санасын қалыптастыру оның білімі мен тәжірибесіне ғана 
емес, сонымен бірге ескермеуге болмайтын жеке психологиялық қасиеттерге 
(қабілеттер, темперамент, мінез) де байланысты. 
Әрбір жеке тұлғаны дұрыс тәрбиелеу мәдени, әлеуметтік белсенді және 
заңға бағынатын қоғам құруға әкеледі. Қазіргі қоғамда құқықтық тәрбие жалпы 
мемлекеттік міндетке айналуда, өйткені азаматтардың құқықтық тәрбиесінің 
көрсеткіштері мен сапасы елдің дамуына тікелей әсер етеді, бұл, әсіресе, 
құрылу мақсаты Қазақстан Республикасының Конституциясында жария 
етілетін 
құқықтық 
мемлекеттің 
дамуы 
үшін 
маңызды. 
Адам санасында тәрбие нормаларын нығайту күшті құқықтық сананы 
дамытады. Бұл жағдайда тәрбие, процесс ретінде – бұл құрал, ал сана 
нәтижесінде – мақсат [1]. 
ҚР «Білім туралы» Заңына сәйкес қазіргі уақытта білім беру саласындағы 
тәрбие қызметінің орны мен рөлі нақты анықталған [2]. Ол білім беру ұйымы 
қызметінің басым бағыты ретінде қарастырылады. Мектеп тәрбие процесін 
және баланың, ата-ана мен қоғамның нақты өзара қарым-қатынасын 
қамтамасыз ететін маңызды әлеуметтік институттардың бірі болып табылады. 
Құқықтық тәрбие – бұл құқықтық сананы, құқықтық қатынастарды, 
белсенді заңды мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін, құқықтық мәдениетті 
қалыптастыратын адамға мақсатты, ұйымдасқан және жүйелі әсер ету. 
Кәмелетке толмаған адамның кез келген қылмыстық әрекеті әлеуметтік 
бейімделудің салдары (мінез-құлықтағы ауытқулар). Сондықтан құқықтық 
сананы қалыптастыруға ықпал ету қажет. Құқықтық сана дегеніміз – адамның 
өз құқықтарын білуі, оларды түсінуі. Құқықтық сана құқық негізінде 
қалыптасады. 
Оның негізгі компоненттері: 
- Құқықты, оның ішінде қазақ мемлекетінің қалыптасу кезеңінде 
қалыптасқан ұлттық құқықтың компоненттерін білу; 
- Құқықты түсіну;
- Құқықты құрметтеу;
- Құқықтың дұрыстығы мен әділдігіне сенім;
- Құқықты сақтауға дайындық;
- Құқық талаптарын мүлтіксіз орындау.
Ерте жастан бастап адам құқықтық құбылыстарды саналы түрде түсіне 
бастайды. Өсіп келе жатқан бала ата-анасынан алғашқы заңды сабақтарды 
олардың мінез-құлқына қарап, сөздерін тыңдап алады. Содан кейін бала заңды 

352 
білім алу нәтижесінде ғана емес, сонымен қатар оқыту және тәрбиелеу 
процесінде де құқықтық білім алады.
Жеке тұлғаны құқықтық тәрбиелеу мәселесі тұрақты емес. Әлеуметтік 
және рухани қақтығыстардың қазіргі жағдайында ол өзекті болып отыр.
Осы ретте берілген жұмыста қазіргі әлемдегі, экономикалық, саяси және 
мәдени жаһандану жағдайындағы жастардың құқықтық тәрбиесінің рөлін 
зерттеуге әрекет жасалды. Келесі қарама-қайшылықтар: бір жағынан жастар 
ортасында кездесетін жағымсыз құбылыстар және екінші жағынан жастардың 
құқықтық санасын қалыптастыруда педагогикалық қызмет құралдарын 
пайдаланудың жеткіліксіздігі; қазіргі қоғамның белсенді азаматтарға 
қажеттілігі және халықтың, әсіресе жас ұрпақтың құқықтық құзыреттілігінің 
төмен деңгейі қарастырылады. Аталған қарама-қайшылықтар: – құқықтық 
сананы арттыру жолдарын іздеу, оқитын жастарды тәрбиелеу секілді мәселенің 
туындауына әкелді. 
Құқықтық тәрбиені ұйымдастырумен байланысты проблемалар өзекті, 
өйткені олардың теориялық, құқықтық және практикалық шешілуі азаматтық 
және құқықтық белсенділіктің дамуына жағдай жасауға мүмкіндік береді. 
Жұмыстың практикалық маңыздылығы жастардың құқықтық тәрбиесін одан әрі 
жетілдірудің, құқықтық сананы арттырудың өзекті мәселелерін шешуге 
бағытталуымен анықталады. Жұмыста қамтылған теориялық ережелер бірқатар 
практикалық мәселелерді шешуге, атап айтқанда қазіргі мектептегі жастарды 
құқықтық тәрбиелеу жүйесін, нысандары мен әдістерін жетілдіруге ықпал етуі 
мүмкін. Жұмыста оқитын жастардың құқықтық тәрбиесін жетілдіру бойынша 
практикалық ұсыныстар берілген. 
Азаматтық – патриоттық тәрбие бүгінде мемлекеттік құқықтық, мәдени 
және білім беру саясатының басым бағытына айналды.
Бүгінде қоғамда «патриотизм», «Отанға деген махаббат» деген сөздер 
қайтадан жоғары мәнге ие. Патриотизм рухында тәрбиеленген адам ғана дені 
сау қоғам мен мықты мемлекет құра алады. Бұл құқықтық мемлекет пен 
азаматтық қоғам құруға өз үлесін қосуға дайын бірегей тұлға болуы керек. 
Патриотизм (грек Pathis – Отан) азаматқа тән моральдық және саяси принципті 
білдіреді. Бұл терең әлеуметтік сезім, оның өзегі – өз Отанына деген 
сүйіспеншілік, өз халқына деген адалдық, оның тарихи өткені мен бүгіні үшін 
мақтаныш, болашағына деген қамқорлық. Бұл ел ішінде де, одан тыс жерлерде 
де мемлекеттің мүдделерін қорғауға деген ұмтылыс [3].
Ел Тәуелсіздігінің 30 жылы ішінде біз, қазақстандықтар, әркімнің ар-
намысы, қадір-қасиеті мен еңбегі бағаланатын, жоғары мораль, этикалық 
стандарттар, азаматтық ұстаным мен рухани құндылық бар жаңа қоғам құрып 
жатырмыз деп нық сеніммен айтуға болады. Патриоттық тәрбие беру, 
құқықтық сананы арттыру арқылы біз жеке адамның ең жақсы рухани 
қасиеттерін қалыптастыруға, барлық ұрпақтың бірлігі мен сабақтастығын 
қамтамасыз етуге ықпал жасауымыз керек. Адам патриот болып туылмайды, ол 
тәрбиелеу және қоғамдық өмірге қатысу кезінде патриотқа айналады. 
Патриотизм – қоғамдық және азаматтық сананың ажырамас бөлігі, күнделікті 
мінез-құлықтың өзегі, өмір салтын басшылыққа алатын бағыт. 

353 
Қазіргі заманғы білім беру жүйесі уақыттың қажеттіліктеріне сай келетін 
және адамгершіліктің жоғары деңгейіне ие түлектерді даярлауды жүзеге 
асыруы керек. Біздің қоғамға тек кәсіби мамандар ғана емес, патриоттар да 
қажет. Азаматтық ұстанымды қалыптастыруға және дүниетанымды кеңейтуге 
ықпал ету бағытында білім беру ұйымдары жұмыс жүргізуі тиіс. Бұл жұмыс 
күнделікті, жан-жақты және көптеген жылдарға арналуы керек.
Берілген мәселеде халқымыздың батырлық тарихына негізделген нақты 
тарихи тәсіл негізгі қағидат болып табылады. Қазіргі уақытта құқықтық тәрбие, 
өскелең ұрпақтың азаматтығына, Отанға, өз тарихына, ұлттық-мәдени 
дәстүрлеріне деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу мәселелерінің кең ауқымы 
зерделенді.
Ғылыми әдебиеттердегі талдау көрсеткендей, отандық педагогикада 
С.Т.Иманбаева, С.К.Нұрмұқашева, Е.С.Салтанов еңбектерінде ұсынылған 
құқықтық тәрбие, әскери-патриоттық тәрбие саласында белгілі бір тәжірибе 
жинақталған, оның жекелеген аспектілері С.С.Тауланов, А.Н.Минжанов, 
Б.А.Тойлыбаев, У.К.Санабаев еңбектерінде айқын берілген. Қазақ халқының 
құқықтары мен дәстүрлерінің рөлі мен маңызын (Е.Омаров, Л. С.Ахметова), 
филология (М.Ғабдуллин, М.Әуезов, Б.Момышұлы), философия (А.Қ.Қасабек, 
К. Н. Меңлібаев, А. Нысанбаев) салаларында тамыры терең, тарих зерттеулер 
жүргізілген.
Қазақстанда патриоттық тәрбиенің этнопедагогикалық бағыты идеялары 
лайықты жалғасы мен дамуына ие болды, бұған С.К.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, 
Ж.Ж.Наурызбай, А.А.Қалыбекова, К.Бөлеев, К.Ж.Қожахметова, Р. К. 
Дюсембинова және т.б. еңбектері дәлел бола алады.
Алайда, педагогикалық зерттеулер мен озық педагогикалық тәжірибе 
нәтижелерінің маңыздылығына қарамастан, жас ұрпақты патриотизм мен 
азаматтыққа тәрбиелеу мәселесі әлі аяқталған жоқ. Осылайша, қоғам дамуының 
қазіргі кезеңінде жасөспірімдерде құқықтық сананы арттыру, патриотизм мен 
азаматтықты тәрбиелеу мәселесін талдау дәйекті шешуді талап ететін бірқатар 
міндеттерді алға тартты. Олар:
- қоғамның топтасуы мен мемлекетті нығайтудың негізі ретінде өскелең 
ұрпақтың азаматтылығын тәрбиелеудегі қоғамның өсіп келе жатқан 
қажеттіліктері және осы проблеманың практикада шешілмеуі;
- мәселені шешудің жаңа тәсілдерін және өзгерген заманауи талаптарға 
жауап бермейтін өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудің қалыптасқан 
жүйесін іздеу қажеттілігі; 
- жастардың құқықтық санасын қалыптастырудағы, жасөспірімдердің 
патриотизмі мен азаматтығына тәрбиелеудегі педагогикалық қызмет 
құралдарының әлеуетті мүмкіндіктері және осы проблеманы шешудің ғылыми 
негізділігінің жеткіліксіздігі [4].
Қазақстанның экономикалық салада ғана емес, әлеуметтік, саяси және 
рухани дамуы құқықтық санаға, өскелең ұрпақтың қоғамдық-саяси өмірдегі 
ұстанымына, оның ертеңгі күнге деген сенімі мен белсенділігіне байланысты 
болады. 

354 
Жастардың мобильділік, зияткерлік белсенділік және денсаулық деңгейі 
бар, оны халықтың басқа топтарынан ерекшелендіреді және еліміздің мүддесі 
үшін жастардың әлеуетін іске асырады. Жастардың азаматтық-құқықтық 
санасының сапасы құқықтық мемлекеттің басты белгісі. Қазақстандық қоғам 
алдында тұрған өзекті міндеттердің ешқайсысы азаматтардың құқықтары мен 
бостандықтарын қамтамасыз етпей, заңдылық және құқықтық тәртіп пен 
азаматтардың құқықтарына кепілдік бермей шешілуі мүмкін емес [5].
Өзінің құқықтары мен міндеттерін білетін, жоғары азаматтық ұстанымға, 
құқықтық санаға ие азаматты тәрбиелеу – білім берудің алдында тұрған басым 
міндеттердің бірі. Қазақстан Республикасында сауатты–құқықтық мемлекет 
қалыптастыру және азаматтық қоғамды дамыту міндеттерін шешудің 
табыстылығына кепілдік беру үшін демократиялық құндылықтарды бөлісетін 
және құқықтық сауаттылық пен мәдениеттің жоғары деңгейіне ие адамды 
тәрбиелеу қажет. 

жүктеу/скачать 5.22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: