Білім алушыларды тәрбиелеуде қҰндылықҚа бағытталған тәсілді жүзеге асыру бағдарламасы

355 
2. ОТАНДЫҚ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ 
 
1991 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстанның егемендігі заңды түрде 
ресімделді. Қазақстан өзінің мемлекеттік және құқықтық жүйесі бар тәуелсіз, 
егемен мемлекетке айналды. Жаңа құқықтық идеология қоғамның барлық 
мүшелерінің мүдделерін ескеруге міндетті болды, ол үшін адамдар пассивті 
түрде байқамай, өз тағдырына тікелей әсер ететін қоғам үшін қажетті заңдарды 
құруға, талқылауға және қабылдауға белсенді қатысуы қажет болды.
Жаңа құқықтық идеологияның іргетасы Қазақстан Республикасы негізгі 
заңының кіріспесі болды. Онда адамның және азаматтың, бүкіл халықтың 
мемлекеттік билік көзі және мемлекеттің әлеуметтік базасы ретіндегі 
конституциялық мәртебесі бекітілген. Мемлекет Конституциясында құқықтық 
мемлекет, демократиялық қоғам құру, азаматтық бейбітшілік пен ұлттық 
келісімді бекіту, адамның құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру 
мақсаты қойылған [1].
Биыл Қазақстан Тәуелсіздігіне 30 жыл толады, осы қысқа тарихи кезеңде 
Республика демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекетке 
айналды.
2010 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық 
саясат тұжырымдамасын іске асыру шеңберінде халықтың әл-ауқатын 
жақсартуға, экономикалық өсуді ұлғайтуға және білім беру, денсаулық сақтау, 
әлеуметтік қорғау және жұмысқа орналастыру саласындағы бірқатар 
мәселелерді шешуге бағытталған мемлекеттік басқару моделін жетілдіруге 
мүмкіндік берген қазақстандық құқықтық жүйені жаңғырту бойынша шаралар 
қабылданды [6].
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі құқықтық саясат 
Тұжырымдамасы ұлттық құқықты, құқық қорғау және сот жүйелерін 
дамытудың, сыртқы саяси және сыртқы экономикалық қызметтің, сондай-ақ 
құқықтық білім беру мен құқықтық насихаттың басым бағыттарын 
айқындайтын бағдарламалық құжат.
Онда қойылған мақсаттар мен оларды іске асыру жөніндегі шаралар 
кейіннен жарияланған және одан әрі мемлекеттік дамудың басты бағдары 
болып табылатын Қазақстан – 2050 Стратегиясы мен Ұлт жоспарына толық сай 
келеді. 
Құқықтық саясаттың құрамдас бөлігі елдің индустриялық-инновациялық 
дамуын қамтамасыз етудің, оның зияткерлік әлеуетін арттырудың маңызды 
шарты болып табылатын ғылыми және білім беру қызметін құқықтық реттеу 
болып табылады [7].
Өз кезегінде ғылыми-білім беру қызметінің құрамдас бөлігі құқықтық 
білім беру, құқықтық насихат, яғни құқықтық мәдениет мәселелері саналады. 
Осыған байланысты азаматтардың құқықтық санасын, оның ішінде жастардың 
құқықтық сауаттылығын арттыру жөніндегі жұмысты өрістеткен жөн. 
Өткен жылдар ішінде мемлекеттік және қоғамдық институттардың 
қарыштап дамуына ықпал ететін, Қазақстанның орнықты әлеуметтік – 

356 
экономикалық дамуын қамтамасыз ететін бірқатар аса маңызды заңнамалық 
актілер қабылданды. 
1995 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен Қазақстан 
Республикасында оқушы жастарды құқықтық оқыту Тұжырымдамасы бекітілді, 
оның мақсаты құқықтық мәдениеттің негіздерін қалыптастыру болды. Өкінішке 
орай, бұл құжат 2009 жылы күшін жойды. 
2003 жылы Маңғыстау облыстық мәслихатының шешімімен халықты 
құқықтық ақпараттандыру мен құқықтық оқытудың 2004-2005 жылдарға 
арналған аймақтық бағдарламасы іске қосылды. Бағдарлама Маңғыстау 
облысы, әсіресе ауылдық жерлер тұрғындарының құқықтық санасы мен 
құқықтық мәдениетінің деңгейін арттыруға, құқықтық нигилизмді жоюға, заңға 
құрметпен қарау дәстүрлерін және заңға бағыну жағдайын қалыптастыруға, 
сондай-ақ облыстың барлық азаматтарын құқықтық тәрбиелеуге бағытталған 
[8]. 
2008 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен құқықтық 
мәдениет деңгейін одан әрі арттыруға, құқықтық түсіндіру жұмысының 
нысандары мен әдістерін жетілдіруге, құқықтық оқыту мен тәрбиелеудің 
тиімділігін арттыруға бағытталған «Құқықтық түсіндіру жұмысы, құқықтық 
мәдениет деңгейін одан әрі арттыру, азаматтарды құқықтық оқыту мен 
тәрбиелеу жөніндегі 2009-2011 жылдарға арналған бағдарлама туралы» құжат 
қабылданды [9].
Осылайша, біз бұрын құқықтық тәрбие мәселелерін шешу, азаматтық пен 
құқықтық сананы арттыру бойынша қадамдар жасалғанын көріп отырмыз. 
Жалпы білім беру жүйесінің басым міндеттерінің бірі – құқықтық сананы 
арттыру, білім беру процесінің барлық қатысушыларының құқықтық 
мәдениетін 
тәрбиелеу. 
Кәмелетке 
толмағандар 
тарапынан 
құқық 
бұзушылықтардың өсуі балалардың да, олардың ата-аналарының да моральдық-
құқықтық мәдениетінің төмендігін көрсетеді. Бұл мәселені шешу үшін білім 
беру ұйымдарында білім беру процесінің барлық қатысушыларын қамтитын 
құқықтық тәрбиенің тұтас жүйесі жұмыс істейді. 
Осы бағыттағы жұмыс мемлекеттік құқықтық актілермен: «ҚР Білім 
туралы» Заңы, «ҚР Бала құқықтары туралы» Заңы, БҰҰ «Бала құқықтары 
туралы» Конвенциясы, «Неке және отбасы туралы» Заңы, ҚР «Кәмелетке 
толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу және балалардың 
қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы» Заңы, «ҚР Білім беру 
ұйымдарындағы тәрбиенің кешенді бағдарламасы», ҚР Халық денсаулығы 
туралы Кодексіпен реттеледі. 
Адамгершілік-құқықтық білім деңгейіне жүргізілген мониторинг 
толеранттылықты, белсенді азаматтық ұстанымды, патриоттық сезімдерді 
қалыптастыру, құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті дамыту, кәмелетке 
толмағандардың заңды мінез-құлқын қалыптастыру бойынша жұмыс жүйесінде 
неғұрлым тиімді жолдарды түзетуге және таңдауға көмектеседі. Құқықтық 
нормалар туралы белгілі бір білімді игеру және ата-аналар мен педагогтердің 
құқықтық мәдениетін арттыру құқықтық жалпы оқыту сабақтарында: 
мемлекеттің нормативтік-құқықтық құжаттарымен, өңірлік бағдарламалармен, 

357 
ҚР Қылмыстық және Әкімшілік кодексінің баптарымен, жасөспірімдер мен 
олардың ата-аналарының кәмелетке толмағандар тарапынан құқыққа қарсы 
әрекеттері үшін жауаптылығы туралы ішінара танысуда жүзеге асырылады. 
Оқушылар және ата-аналармен, оның ішінде тұрмысы төмен отбасылармен 
жұмыс істеу тәсілдері мен әдістері туралы қажетті білімді педагогтер оқыту 
семинарларында, 
сынып 
жетекшілерінің 
әдістемелік 
бірлестіктерінің 
отырыстарында, педагогтердің «тәжірибемен бөлісеміз» шығармашылық 
есептерінде, педагогикалық кеңестің отырыстарында алады. 
Тәжірибе көрсеткендей, жасөспірімдер көбінесе әдеп ережелерін 
қарапайым білмеуі, қарым-қатынас мәдениетінің болмауы, қалыптаспаған 
коммуникативтік құзыреттіліктерге байланысты қауіпті аймаққа түседі. Яғни, 
мәселе баланың әлеуметтік ортасында емес, оның жеке рухани, адамгершілік 
және эмоционалды – еріктік қасиеттерінің болмауы, бұл кәмелетке 
толмағандардың теріс мінез-құлқының негізгі себебі болып саналады. Бұл 
балаға құқықтық сана элементтері қалыптасатын моральдық негіз салуы керек 
ата-аналар болса, өкінішке орай, олардың көпшілігі құқық мәселелерінде 
сауатсыз. Отбасында, үйде, көше қатынастарында балалар көбінесе жапон 
халқының «құқық билік құратын жерде, құқықтың күші болмайды» 
даналығына сүйене отырып, мәселелердің шешілуін күш тұрғысынан көреді. 
Құқық санасының деңгейі өте төмен ата-аналар өз балаларын құқық рухында 
тәрбиелей алмайды.
Психологиялық-педагогикалық және құқықтық білімді, балалардың жас 
ерекшеліктері туралы білімді арттыруға қажетті көмекті, дені сау тұлғаны 
тәрбиелеу 
бойынша 
консультацияларды 
ата-аналар 
ата-аналар 
жиналыстарында, дәрістерде, әкелер конференцияларында және т.б. алады. 
Алайда, қазіргі уақытта қалыптасқан білім беру ұйымдарында құқықтық 
оқыту мен тәрбиелеудің деңгейі мен ұйымдастырылуы қазіргі кезеңнің 
талаптарына сай келмейтінін мойындау керек. Құқықтық мемлекет құру 
жағдайында жастар арасындағы қылмыстық жағдай және жалпы білім беретін 
мектептерде құқық негіздерін оқытудың төмен деңгейі алаңдаушылық 
туғызбайды. Оқушылар оқу бағдарламаларына сәйкес құқық негіздерімен 9-
сыныптан бастап 34 сағат көлемінде; 10-сыныптан бастап – 68 сағат; 11-
сыныптан бастап – 68 сағат таныса бастайды. 
Жоғары сыныпта заңды оқып, білу кеш, өйткені құқықтық сананың 
негіздері, жеке тұлғаны қалыптастырудың негізі әлдеқайда ертерек қалыптасуы 
керек. Кәмелетке толмағандардың ауыр қылмыстары үшін қылмыстық 
жауаптылығы 14 жастан басталатынын ескеру қажет. Қазірдің өзінде осы жаста 
білім алушылар белгілі бір құқықтық білімге ие болуы керек. 
Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарында құқықтың негізгі қағидаттары 
адамгершілік санаттарымен байланысты екенін ескере отырып, балаларды 
қоғамдық нормалардың «әліппесіне» оқытуды жүргізу қажет. Балабақшадағы 
тәрбие мен оқыту бағдарламасында адамгершілік-құқықтық тәрбие бойынша 
бөлім қарастыру ұсынылады.
Балабақшадағы адамгершілік-құқықтық тәрбиенің мақсаты – баланың 
жеке басының моральдық-құқықтық қасиеттерінің негіздерін, оның бастапқы 

358 
құқықтық 
идеялары 
мен 
эмоцияларын, 
мінез-құлық 
ұстанымдарын 
қалыптастыру, мектеп жасындағы сәтті құқықтық тәрбиенің негізін дайындау, 
ата-аналарды мектеп жасына дейінгі балалардың құқықтық тәрбиесіне 
дайындау, отбасының құқықтық мәдениетін арттыру. 
Мектептегі құқықтық тәрбие кезеңінің басталуымен қоғамдағы адамның 
мінез-құлық ережелерін, қарапайым құқықтық білім мен дағдыларды түсінуді 
тереңдету және жүйелеу өсуде. Оларды дамыту – оқушылардың жас 
ерекшеліктерін, қоғамдық қатынастарды, құқықтар мен міндеттерді, жеке 
адамның жауапкершілігін құқықтық реттеудің ерекшеліктерін түсіну 
логикасын ескере отырып, бастауыш мектепке тән адамгершілік-құқықтық 
тәрбиенің әртүрлі нысандарының міндеті. Демек, құқықтық материалды игеру 
логикасы курс материалдарымен («Дүниетану», «Өзін-өзі тану», 1-4 сыныптар) 
айтарлықтай сәйкес келеді. 
Толық емес орта мектепте (5-8-сыныптар) құқықтық тәрбие мен оқыту 
сапалы жаңа деңгеймен сипатталады, құқықтық білімді меңгеруде, қоғамдағы 
адамның мінез-құлық қағидаларын түсінуде үлкен жүйелілікке ие болады, 
тікелей өмірлік жағдайларда заңдық сауаттылық пен құқықтық білімнің рөлі 
артады. Бұл деңгей, ең алдымен, 9-11-сыныптарда «Құқық негіздері» тәуелсіз 
курсын оқумен қамтамасыз етіледі. Курс Қазақстан Республикасының 
Конституциясын, азаматтардың негізгі құқықтары мен міндеттерін, заңдық 
жауапкершілік, заңдылық пен құқықтық тәртіп мәселелерін, ең алдымен, жеке 
тұлғаның тұрақты адамгершілік-құқықтық қасиеттерін қалыптастыруға ықпал 
ететін басқа да тақырыптарды, оның әлеуметтік әділеттілік, адамның жоғары 
азаматтығы туралы идеяларын зерделеуді көздейді. 
Курстың мазмұны негізінен 14 жастан бастап заңнама бойынша жеке 
тұлғаның құқықтық жағдайында айтарлықтай өзгерістер болатындығына 
байланысты кәмелетке толмағандарды жұмысқа қабылдауға болады, 14 жастан 
бастап ішінара жұмыс жасауға болады, ал 16 жастан бастап толық әкімшілік 
және қылмыстық жауапкершілік, азамат жеке куәлік алады, мүліктік, тұрғын үй 
және басқа да әлеуметтік қатынастар саласындағы азаматтық-құқықтық 
жағдайы өзгереді.
Техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінде «Құқық негіздері» курсы 
да қамтамасыз етіледі. Орта кәсіптік білім берудің әрбір түріне қатысты курс 
оқу орнының кәсіптік бағытын ескере отырып сараланады. ТжКБ ұйымдарында 
курс оқушылардың 9 және 11 жылдық базалық дайындығын ескеруі тиіс. 
Колледждерде толықтығы мен теориялық қанықтылығы бойынша курс 
негізінен университеттің құқықтық мәселелеріне жақындауы керек. 
Өскелең ұрпақтың азаматтық және құқықтық мәдениетін қалыптастыруда 
педагогтерге маңызды рөл беріледі. Олар мемлекет туралы, мемлекеттің 
атрибутикасы (Елтаңба, Ту, Әнұран), моральдық және құқықтық құндылықтар 
туралы негізгі идеяларды қарастырып және қалыптастырады. Сонымен, 1-4-
сынып оқушылары мектепте, үйде, көшеде мінез-құлық ережелері туралы 
түсінік алады. Мұғалім қаладағы тәртіпті күзететін адамдардың рөлін 
түсіндіреді, осы адамдарға құрмет көрсетіледі. Педагогтің жас азаматтарды 
тәрбиелеу процесін жеке жас ерекшеліктерін ескере отырып, диагностикалық 

359 
негізде сараланған түрде басқару қабілеті білім беру ұйымы қызметінің осы 
бағыттағы табыстылығын айқындайды.
Мектеп ортасы оқушылардың бойында әдеби білім алу, әлемді тану, өзін-
өзі тану сабақтары арқылы құқықтық мәдениетті, ерікті тұлғалық қасиеттерді 
қалыптастыруға жағдай мен мүмкіндіктер береді. Кейбір қазақстандық 
мектептерде 4-сыныптарда «Азаматтылық сабақтары» факультативтік курсы 
өткізіледі, онда оқушылар құқықтары мен міндеттері, қарым-қатынас 
мәдениеті, 
мінез-құлық 
этикасы 
туралы 
білімдерін 
толықтырады; 
эксперименттік толеранттылық сыныптары (бірінші сынып) ашылды. Бұл 
экспериментті ұйымдастырудың мақсаты білім алушыларға өзін-өзі басқаруға, 
өзін және басқаларды түсінуге, олардың іс-әрекеттері мен қарым-қатынасын 
бақылауға, өзін қоғамның мүшесі ретінде тануға, жеке қасиеттері мен 
мүмкіндіктерін білуге дағдыландыру болып табылады. 
Үйірме жұмысы, сынып және мектеп іс-шаралары, конкурстар мәдени 
тұлғаны тәрбиелеуге ықпал етеді. Мұғалімдер өз мүмкіндіктерін тек сабақтарда 
ғана емес, сонымен қатар сабақтан тыс уақытта да пайдаланады. Оқушылардың 
қарым-қатынас мәдениеті, жанжалсыз өзара қарым-қатынас, құқықтық 
қатынастардың негіздері бойынша қарапайым білім беретін үйірмелер мен 
секцияларға, дәстүрлі мектеп мерекелеріне, экскурсияларға барған кезде алады. 
Оқушылар конкурстар, олимпиадалар, құқықтық білім онкүндігі, құқық 
бұзушылықтың алдын алу күні кезінде құқықтық білімдерін және т.б. 
көрсетеді. 
2019-2020 оқу жылында құқықтық тәрбие бағдарламасы аясында «Ұлы 
дала мұрагерлері» азаматтық-патриоттық тәрбие жобасын жүзеге асыру 
ұсынылды. Бұл жобаның мақсаты жастардың құқықтық санасын арттыру, елге 
қатыстылық пен сүйіспеншілік сезімін, болашаққа деген берік сенім мен өзіне 
деген сенімді, қазақстандық қоғам мен ұлтқа деген адалдықты қалыптастыру 
болып саналады. 
Сонымен қатар, интернет-ресурстарды қоса алғанда, бұқаралық ақпарат 
құралдары арқылы білім алушы халық арасында құқықтық насихаттың сапасын 
арттыру және көлемін кеңейту, құқықтық сананың, тәрбиенің, заңнаманың 
және құқық қолданудың өзекті проблемалары бойынша, әсіресе жас 
азаматтардың күнделікті өмірінде жиі талап етілетін құқық салаларында 
ғылыми зерттеулерді жандандыру қажет [10]. 
Шетелдегі құқықтық тәрбиенің әр халықтың өзіндік ерекшеліктері бар. 
Олардың кейбірін қарастырайық: 

жүктеу/скачать 5.22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: