Дәріс конспектісі пән атауы: Банк ісі
жүктеу/скачать 1.03 Mb.
|
| 4. Ішкі тәуекелдер
Ішкі тәуекелдер банктің түрі мен өзіне тән белгілеріне, қызмет (операцияларының) сипатына және оның әріптестерінің (клиенттер мен контрагенттердің) құрамына қатысты болады. Банктің түріне байланысты тәуекелдер. Банктер мен банк мекемелері мемлекеттік және жекеменшік (мемлекетті емес) болуы мүмкін, өздерінің тараптарынан олар кооперативтік және коммерциялық банктерге бөлінеді. Коммерциялық банктердің – мамандандырылған, салалық және әмбебап үш үлгісі (типі) өмір сүреді. Тәуекелдердің барлық түрлері олардың әрбірінде болады, дегенмен олардың туындау жиілігінің ықтималдығы мен өзгешелікті белгілері банк мекемесі үлгісінің өзіне қатысты болады. Әмбебап коммерциялық банктер іс жүзінде банк қызметінің барлық түрлерімен (несие беру, есеп айырысу және қаржылық) айналысады. Кейінгі уақыттарда әмбебап коммерциялық банктер әртүрлі бағалы қағаздар, лизинг, факторинг, клиринг және т.б.с. сияқты дәстүрлі түрде жүзеге асыруды қолға ала бастады. Мамандандырылғанкоммерциялық банктер өздерінің қызметін, негізінен, нақты қызметтер көрсетуге бағдарлауда. Мысалы, инновациялық, инвестициялық, ссудалық жинақ, ипотекалық, депозиттік, клирингтік және өзге банктер. Жекелеген банктер өздерінің жұмыстарын салалық (ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, құрылыс) немесе қызметтік (биржалық, сақтандыру, трасталық, кооперативтік, коммуналдық) белгілері бойынша бағдарлайды. Сондай-ақ мамандандырылған коммерциялық банктер қызметінің нарықтық бағдарлауы өмір сүреді, яғни олар аймақтық, аймақаралық, трансұлттық болуы мүмкін. Алуан түрлі коммериялық банктер бетпе-бет келетін ішкі тәуекелдердің деңгейі мен түрлері, негізінен, олардың қызметінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты болады. Мамандандырылған коммерциялық банктер, мысалы, инновациялық банктер жаңа технологияларға несие берумен байланысты тәуекелдерге барады. Іріктеп жасалған статистикалық талдаулар нәтижелеріне сәйкес, әлеуетті тиімділігіне алдын ала біліктілік тұрғысынан баға берусіз технологиялық жаңалықтарды іске қосу ең үлкен тәуекелді білдіреді. Соған қарамастан инвестициялық банктердің көпшілігі, мысалы, қоржындық тәуекелдердің неғұрлым төмен деңгейіне ие, өйткені олардың клиенттеріне бағалы қағаздардың несие қоржындарын басқару бойынша алуан түрлі қызмет ұсыну мүмкіндігі бар. Сөйтіп, олар белгіленген кірістерді ала алады. Салалық банктерде тәуекелдер деңгейі үшін нақты саланың түрі мен ерекшелігі (ескі немесе жаңа, болашағы зор, стратегиялық және т.б.) басты маңызға ие. Ал әмбебап банктердің қызметі екі үлгінің де тәуекеліне барады. Банк операцияларының сипатымен байланысты тәуекелдер. Банк операцияларының сипатына қатысты тәуекелдер баланстық немесе баланстан тысқары операциялардың ерекшеліктерімен байланысты болуы мүмкін: екеуі де активті және пассивті операциялыр тәуекелдеріне бөлінеді. Пассивтік операциялар тәуекелдері. Банк осы пассивтік операциялардың көмегімен активті банк операцияларын жүзеге асыру үшін өз ресурстарын реттейді. Жарғылық капиталды қалыптастыруға (көбейтуге) пайдадан аударымдар жасау; өзге заңды тұлғалардан алынған несиелердің мөлшері; депозиттік операциялар коммерциялық банктердің пассивті операцияларына жатады. Пассивті операциялардың тек бірінші тобы ғана банктердің меншікті қаржыларын қалыптастырады. Өзге заңды тұлғалардан банк ссудаларын алу ең алдымен банктер балансының өтімдігін жедел реттеу немесе болжап білмеген несиелерді беру үшін қажет болады. Депозиттік операциялар – бұл салымдарға немесе талап еткенге дейін немесе белгілі бір мерзімге заңды тұлғалардың немесе жеке тұлғалардың қаражаттарын тарту операциялары. Депозиттер шұғыл, талап еткенге дейін, жеке тұлғалардың жинақ салымдары, бағалы қағаздар түрінде болуы мүмкін. Пассивтік операциялар тәуекелдері активтік операцияларды ресурстармен қамтамасыз етудегі болуы мүмкін қиындықтармен байланысты болады. Банктер депозиттерді қалыптастыру бойынша тәуекелдің алдын алу үшін пассивтік және активтік депозиттік операциялары, яғни кәсіпорындардың банктегі салымдары мен бір банктің басқа банкте орналасқан салымдары арасындағы оңтайлы арақатынасты сақтауы; ұтқыр (мобильдік) қаржылардың деңгейі мен сапасын арттыру үшін сақтауға тартылатын бағалы қағаздардың мөлшері мен өтімдігін анықтауы, меншікті қаржылар мен тәуекел активтердің дұрыс саналатын ең төменгі арақатынасын табуы көзделеді. Активтік операциялар тәуекелдері. Активтік операциялар тәуекелдері банктер өз қызметтерін жүргізуі процесінде тұрақты түрде кездесетін пайыздық тәуекел деңгейімен байланысты болады. Пайыздық тәуекелді басқару активтер (несиелер мен инвестициялар) мен пассивтерді (қарызға берілетін қаржыларды) басқарудан тұрады. Активтерді басқару банктің өзінің өтімдік деңгейіне және оның клиенттерінің бағалы қағаздар қоржынына, сондай-ақ бәсекелестік дәрежесіне (баға және бағасыз), ал пассивтерді басқару – ссудаларды беру үшін қаржыларды ала алу мүмкіндігіне қатысты болады. Қоржындық (портфельдік) тәуекел. Қоржындық тәуекел бағалы қағаздардың жекелеген үлгілері (типтері) бойынша, сондай-ақ ссудалардың бүкіл санаттары бойынша шығындар ықтималдылығынан тұрады. Қоржындық тәуекелдер қаржылық, өтімдік, жүйелі және жүйелі емес тәуекелдерге бөлінеді. Банктердің, акционерлік қоғамдардың, кәсіпорындардың, оның ішінде бірлескен банктердің қарызға берген қаржылары неғұрлым көп болса, олардың акционерлері мен құрылтайшылары үшін қаржылық тәуекел де соғұрлым жоғары болады. Сонымен бір мезгілде қарызға берілетін қаражаттар қаржыландырудың маңызды және тиімді көзі болып саналады, өйткені бағалы қағаздардың қосымша санын шығарып, оны сатуға қарағанда, ол жиі түрде арзанға түседі. Өтімдік тәуекелі – бұл қаржы активтерінің қол ақшаға жедел айналу қабілеті. Орталық биржаларда акциялары айналым жасайтын аса ірі және белгілі өндірушілер мен банктердің мұндай тәуекелдері аз болады. Ал шағын фирмалар, әсіресе жаңадан құрылған, венчурлық фирмалардың тәуекелдері неғұрлым жоғары болады деп айтуға болады. Мұндай жағдайда делдалдарды таңдауға айрықша назар аудару қажет болады. Қаржы делдалдарының негізгі түрлері, олардың құқықтары мен міндеттерінің өзіндік ерекшеліктері банктердің іскерлік белсенділіктеріне үлкен әсерін тигізеді. Оларды дұрыс таңдау сондай-ақ тәуекелдердің барлық түрлерінің деңгейіне әсер етеді. Жүйелі түрде болатын тәуекел акцияларға, олардың кіріс келтірушілігіне, облигациялар бойынша ағымдағы және күтілетін пайыздарға, күтілетін дивиденд пен жалпы нарықтық ауытқулардан туындаған қосымша пайдаға бағалардың өзгеруімен байланысты болады. Ол пайыздық ставкалардың өзгеру тәуекелін, жалпы нарықтық бағаның өзгеру тәуекелі мен инфляция тәуекелін біріктіреді. Барынша дәл болжам жасауға болады, өйткені акциялардың биржалық бағамы мен нарықтың жалпы жағдайы арасындағы тығыз байланыс тұрақты және әртүрлі биржалық индекстермен сенімді түрде тіркеледі. Жүйелі түрде болмайтын тәуекел нарық жағдайына қатысты болмайды және нақты кәсіпорынның, банктің ерекшелігі болып саналады. Ол сондай-ақ салалық және қаржылық болуы мүмкін. Қаржылық ресурстарды салатын баламалы салалардың болуы, тауар және қор нарықтарының конъюнктурасы жүйелі емес қоржындық тәуекел деңгейіне әсер ететін негізгі факторлар болып саналады. Жүйелі түрде болатын және жүйелі түрде болмайтын тәуекелдердің жиынтығы инвестициялар тәуекелі деп аталады. Жалпынарықтық бағаның түсу тәуекелі. Жалпынарықтық бағаның түсу тәуекелі – бұл қандай да бір қаржылық активтер бойынша толық алынбайтын кірістер тәуекелі. Жиі түрде ол бүкіл бірмезгілде айналым жасайтын бағалы қағаздар нарығындағы бағаның түсуімен байланысты болады. Инфляция тәуекелі. Инфляция тәуекелі – бұл салалардың өмірлік кезеңімен (циклімен) айқындалатын тәуекел. Салалардың дамуына әсер ететін негізгі факторлар мыналар болып саналады: а) экономиканы қайта бағдарлау, ол әлемдегі, жекелеген аймақтардағы, елдердегі, нарықтардағы жалпы экономикалық тұрақсыздықпен, сондай-ақ ресурстарға бағаның өсуімен байланысты факторлар; ә) ішкі және әлемдік өткізу нарықтарындағы сұраныстың өзгеруі; б) өркениеттің жалпытарихи дамуы. Несие тәуекелі. Тәуекелдің бұл түрі бірдей дәрежеде банктерге де, сол сияқты олардың клиенттеріне де жатады және өнеркәсіптік (өндіріс құлдырауының ықтималдығымен немесе белгілі бір саланың өнімдеріне сұраныстың болуымен байланысты); реттеу және тасымалдап жеткізу тәуекелі қандай да бір себептермен шарттық қатынастардың орындалмауымен келісілген; ресурстардың түрлерін (жиі түрде мерзімі бойынша) трансформациялаумен байланысты тәуекел және форс-мажорлық жағдайлар тәуекелі болуы мүмкін. Қарыз алушыларға несие беру тәуекелі берілетін несиенің түріне байланысты болады. Несие беру мерзімдеріне қатысты қысқа мерзімдік, орта мерзімдік және ұзақ мерзімдік; қамтамасыз ету түрлеріне байланысты - өз негізінде жеке және банктік болуы мүмкін, қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген; несие берушілердің ерекшеліктеріне қарай – банктік, мемлекеттік, коммерциялық (фирмалық), сақтандыру компаниялары мен жеке тұлғалардың несиесі, клубтық (несие берушілердің саны шектелген) және ашық (оған кез келген банк пен кәсіпорындар қатыса алатын) түрде құрылымданатын консорциалды (синдицияланған) болуы мүмкін. Ал дебиторлар түріне қатысты – ауыл шаруашылық, өнеркәсіптік, коммуналдық, жеке; пайдалану бағыты бойынша – тұтыну, өнеркәсіптік, айналым қаражаттарын қалыптастыратын – инвестициялық, маусымдық, уақытша қаржылық қиындықтарды жоюға арналған – аралық, бағалы қағаздармен операциялар жасауға пайдаланылатын – импорттық және экспорттық; көлемі бойынша – шағын, орта, ірі; берілу тәсілі бойынша – векселдік, ашық есептер көмегі жағдайындағы маусымдық консигнациялар болады. Қарыз алушылардың несие алуы мен төлем қабілеттілігіне талдау жасау несие беру тәуекелін азайтудың негізгі әдісі болып саналады. Осыған орай банк кепілдік беруді талап етуге құқылы. Банк сондай-ақ қарыз үшін кепілге берген мүліктің сапасын, оның өтімдік деңгейін, несие көлемімен оның нарықтық құнының арақатынасын бақылап отыруы қажет. Көлік тәуекелі. Көлік тәуекелі айрықша қызығушылық туғызады. Олардың жіктеуі бірінші рет Парижде (1919 ж.) Халықаралық сауда палатасында келтірілді және 1936 жылы ИНКОТЕРМС-тің алғашқы ережесі жария етілген кезде бір жүйеге түсті. Соңғы түзетулерден соң (1990 ж.) әртүрлі көлік тәуекелдері дәрежелері бойынша және жауапкершіліктері бойынша Е,Р,С және О төрт топқа жіктеледі. Е тобы – жабдықтаушы (сатушы) тауарды өзінің меншікті қоймаларында (Ех\Уork) ұстаған кездегі бір ахуалды білдіреді. Жабдықтаушы мен оның банкі, сатып алушының тауарды қабылдап алған сәтіне дейін тәуекелдерді өздеріне қабылдайды. Сатушының қоймасынан соңғы нүктеге дейінгі тасымалдау тәуекелін ендігі жерде сатып алушы мен оның банкі көтереді. F тобы тәуекелдерді өткізіп беру мезетін реттейді (белгілі жерде, белгілі бір портта немесе бортынан жүктерді түсіріп болғаннан кейін). С тобы экспорттаушы, сатушы, оның банкі сатып алушылармен (өзіне ешқандай тәуекел алмастан) тасымалдау шартын жасаған кездегі ахуалды білдіреді. Терминдердің соңғы Д тобы бүкіл көлік тәуекелдерін сатушы көтеретіндігін білдіреді. Лизингтік және факторингтік тәуекел. Лизингтік және факторингтік операцияларды жүзеге асыру кезіндегі баспа-бас (бартерлік) айырбас жасау тәуекелі және клирингтік мәмілелерде сондай-ақ тәуекел бар. Лизинг – бұл жаңа техника мен технологияларды дамытуды, нақты негізгі капиталдың жекелеген элементтерін жедел енгізудің қажеттілігі жағдайында әсіресе маңызды құрал-жабдықтардың сатылуын кеңейтуді, тауарлардың өмірлік кезеңін (циклін) қысқартуды қаржыландыру әдісі болып табылады. Қазіргі кезеңдегі лизинг жоғары тәуекелді операция болып саналады. Сондықтан да шығындарды жабуды банктің резервтік қоры есебінен жүзеге асырған дұрыс. Ол лизингтік операцияларды жүзеге асырушы субъектілер арасындағы қатынастардың формаларына қатысты жедел, қаржылық, қайтымды, халықаралық болуы мүмкін. Жоғарыда келтірілген лизинг түрлерінің әрбірі тікелей және жанама, шұғыл және қалпына келтірілетін (револьверлік); таза және толық болады. Факторингтік операциялар бойынша тәуекелді азайту үшін қарыз алушылардың төлем қабілеттілігіне, олардың жабдықтаушылармен шаруашылық байланыстарының және өзара қатынастарының сипатына, төлемдердің құрылымына, өнімдердің бәсекеге төтеп беру қабілеттілігіне, қарызды қайтару жағдайларына талдау жасау көзделеді. Сараптық бағалау әдістерінің көмегімен нақты ахуалға әсерін тигізетін тәуелді және тәуелсіз, сыртқы және ішкі факторларды талдау, тәуекел деңгейін өлшеудің негізгі тәсілдерінің бірі болып саналады. Одан өзге, нарықтық экономикасы дамыған елдердің коммерциялық банктерінің тәжірибесінде банк кепілдіктерінің жүйесі кең түрде қолданылады. Кепілдік операцияларына қатысушы банктердің санына байланысты тікелей, жанама делдалдық операциялардың ара жігі ажыратылады. Әдетте, төлемдердің сомасы, жағдайы мен мерзімі банк кепілдіктерінің негізгі элементтері болып саналады. Операциялардың сипаты ескеріле отырып банк кепілдіктерінің қандай бір үлгісі (типі) (жеткізу кепілі, аванс кепілі және т.б.) қолданылуы мүмкін. Банк клиентінің ерекшеліктерімен байланысты тәуекелдер. Банк өзінің негізі бойынша – коммерциялық кәсіпорын. Тәуекелдің барлық түрлерін азайту қағидасы мен аз шығын жұмсай отырып банктің пайда табу қағидасы «банк-клиент» өзара қатынасының негізі болып саналады. Банк шын мәнісінде өзінің меншікті капиталымен (клиенттің капиталымен және оның пайдасымен емес) тәуекел ете алады (ол өзінің қызмет процесінде күн сайын тәуекелге барады). Банк тәуекелді азайту мақсатымен клиенттердің салымдарын банк қызметінің әртүрлі бағыттары бойынша шоғырландырады; несиелерді неғұрлым шағын сомалар түрінде клиенттердің көп санына беруге тырысады; клиенттерге консорциалдық негізде үлкен несие сомаларын береді. Банктердің тәуекел деңгейі клиенттердің санына қатысты анықталады. Кәсіпорындардың көлеміне байланысты клиенттер – шағын, орта және ірі үш топқа жіктеледі. Шағын және орта қарыз алушылар неғұрлым икемді, нарықтың, клиенттің қажеттіліктерін тез сезінеді. Олардың құрылымы неғұрлым жеңіл, сондықтан да оларға өздерінің іскерлік бағыттарын тез өзгертуге, сөйтіп жоғары пайда алуға мүмкіндік береді. Дегенмен, олар меншікті капиталдың шектеулілігінен бәсекеге, саяси немесе экономикалық сипаттағы өзгерістерге төтеп бере алмайды. Ірі кәсіпорындар керісінше, неғұрлым инертті болып саналады. жүктеу/скачать 1.03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|