- Берәр кеше үлгәч, кырыгына кадәр икенче мәет булырга мөмкинме?

- Мәет өстенә нәрсә куялар?

- Ә ник пычак? Шул шайтан килмәсенгәме?

- Безме? Зәлидә энде. Урамга чыгадыр идек тә, Зәлидә дигән уен уйный идек. Авылның гармунчы егете гармун уйныйдыр иде, шунда җырлыйбыз, шунда биибез. Кругка чыгып әйләнәбез. Менә шундый уен иде бездә.

- Сез бу уенны җәй көне уйный идегезме?

- Монда күп кеше була идеме соң?

- Сез аны болында уйный идегезме?

- Уеннарны менә кайсы вакытта уйный идегез? Кичке яктамы?

- Кичке яктадыр энде, эш беткәчтер, кичке якта егетләр, кызлар җыелышып уйныйдыр иек.

- Менә җәй көне шул Зәлидәне генә уйный идегезме, әллә башка төрленеме?

Аллаһу-аллаһу,

кәҗәләрне тауга ку,

кәҗә чирәм ашасын,

улым йоклый башласын.

Менә шулар.

- Бала вакытта, җиде-сигез яшьләрдә, нинди уеннар уйный идегез?

- Биш ташны. Биш ташны аласың да, аннан соң биш ташны саласың. Чирәмгә утырып уйныйдыр идек без. Башта дүртне төшерәсең, аннан соң өчне төшерәсең, аннары икене төшерәсең, аннары берне төшерәсең. Күккә чөеп төшерәсең. Аннары соң ул ташларны тотып өлгерергә тиеш буласың. Ташны кабат аласың да, монда биш ташны күккә чөясең. Монда кулыңа ничә таш эләгә? Кайчан өч эләгә, кайчан ике эләгә. Өч эләксә - утыз мая, дүрт эләксә - кырык мая, менә шулай иттерә идек. Менә биш таш иде шул.

(Норлат авылы, Абзалова Сания Хәлил кызы (1923)).
Таган асты уеннары

- Аннары бездә Норлатта таган асты бар иде. Сабантуйда аны таган асты дип әйтәләр иде. Анда ызба салдылар. Кызлар, егетләр, олы яшьтәге апалар да чыгалар иде. Гармун уйнар идек. Без энде, кем җырлый, кем биетә, гармунчыны урап алып, гармунчы артыннан йөри идек. Мин авыл көен җырлый идем. Гармунчы барыр иде уйнап, гармунчы артыннан без барыр идек. Подрушкам белән. Монда син дә тотынасың, мин дә тотынам, шулай итеп барыр идек әкренләп. Таган астына җырлый-җырлый, әкренләп барыр идек. Өч көнме, дүрт көнме дәвам итер иде таган асты. Шунда барыр идек. Кайсы берсе таган атына, кайсы берсе җырлап йөри. Гармунчыны тагып алырлар иде дә, гармунчы гармун уйнап барыр иде, аннан соң аның артыннан кеше тезелер иде. Җырлап бара идек.

- Ул вакытта сезгә ничә яшь иде?

- Нинди җырлар җырлый идегез?

- Безгә җырлап күрсәтә алмыйсызмы хәзер?

Качыш-качыш та уйныйдыр идек. Бездән качарлар иде, без санап торыр идек, 1-2-3 дип, качканнарын көтеп. Тегеләр кача. Шуннан соң эзләргә чыгасың. Әле тегесен табасың, әле монсын табасың. Кем алдан билгеләгән җиргә килеп җитә сиздермичә, шул котыла. Көтүчеләр сагалап тора килүчеләрне, хәзер сугып алалар. Килеп җитәм дигәндә генә, сагалап торабыз да, шуңа сугабыз. Кем алдан килеп җитә сиздермичә, шул энде җиңүче. Килеп җитмәсәң, тагын төрттерәләр сиңа.

Әбәк-әбәк уйнау, дип әйтәләр иде. Әбәк-әбәк. Сиңа сугасың, мин чабам, син мине куып тотасың да сугасың, мин чабам. Син минем арттан чабасың да сугасың. Сукканда: “Әбәк”,- дисең, әбәк тапшырасың, әбәк алган кеше куа энде.

(Норлат авылы, Абзалова Сания Хәлил кызы (1923)).
Курчак уены

- Сез курчак уены уйный идегезме?

- Сезгә ул вакытта ничә яшьләр иде? Курчак уенын уйнаган вакытта?

- Ничә яшьтә дип аны, үсә башлагач уйнаган энде.

- Менә сез курчак уенын уйнаганда, анда тагын кемнәр уйный иде?

- Кемнәр уйнасын энде. Минем апа бар иде энде, апа булган, энекәшләр булган.

- Егетләр дә уйный идеме сезнең белән?

- Өйдә генә. Урамга да чыгып уйныйдыр идек без. Урамда тәтикләрнең ватыклары буладыр иде, шул тәтикләрне җыеп уйныйдыр идек.

- Тәтик нәрсә соң ул?

- Тәлинкә ватыгы. Тәлинкә ватыгы, чүлмәк ватыгы кебек нәмәрсә.

- Курчакларны үзегез ясый идегезме?

- Сезгә ул курчакларны ясарга кем өйрәтте?

- Соң, әбиләр. Әбиләр янында үскән. Әбиләр өйрәткән безгә.

- Махсус ясап бирүчеләр юк идеме?

- Юк, юк, юк. Әбиләр өйрәткән энде безне.

- Малай курчаклар да бар идеме?

- Без ясагандыр энде, ясамыйча. Курчак уйнаганда, малайлар да кирәк бит. Ясаган энде без аны, ясамыйча. Ни, акча урынына кәгазь тоткан энде без. Җә яфрак. Әйе. Яфрак акча да була энде, уенга бит кирәк.

- Һәркемнең дә үз курчагы бар идеме?

- Булгандыр энде.

- Бала чакта тагын нинди уеннар уйный идегез?

- Әй, ул вакытта кәшә таяк, дип әйтәләр иде энде. Кәшә таяк – хакки кебегрәк әйбер. Теге кәкре таяк белән кипкән тизәкне булый иттереп ыргытасың.

- Ул таякны нәрсәдән ясыйлар иде?

- Агачтан ул.Ул кәкрерәк башлы булгандыр, аны без кәшә таяк дия идек.

- Уен ничегрәк бара соң? Сөйләп күрсәтегез әле.

- Җыелганнар да энде, бер-берсенә теге таяк белән болай иттереп бәреп җибәргән энде, теге әйберне.

(Норлат авылы, Абзалова Сания Хәлил кызы (1923)).

- Абый, сез балачакта нинди уеннар уйный идегез?

- Безмә? Кача-кача уйныйдыр идек, кәләшә таягы уйныйдыр идек энде. Тагын нинди уеннар икән, Ходаем, энде. Без уйнамаган уеннар калмыйдыр иде энде, чабышадыр идек.

- Ул уеннарны сез кайчан уйныйдыр идегез? Җәй көнеме, кышынмы?

- Кәләшә таяк, дип әйтәбез энде без хоккей шикелле уенны. Кәкре таяк энде ул үзе кәшә. Аны җәй көне уйныйдыр идек без. Язга чыгуга, көзгә хәтле уйнап буладыр энде ул уеннарны. Анда менә шул, тишекләр ясыйлар энде кругом. Уртада бер көтүче буладыр иде, шул кеше, значит, бу кеше бәреп чыгара да теге ат тизәгеннән ясалган шарны, бәреп җибәрә дә аны, аннары үзе теге буш тишеккә таягын тыгып куя тиз генә. Әгәр дә син таягыңны тыгып өлгермәсәң, теге уртадагы көтүче кеше синең урынга керә, аннары син көтүче булып каласың, и аннан соң шулый китә энде.

- Бу уенны сез кайчан уйный идегез? Кичке яктамы, көндезме?

- Кичке якта да, төштән соң да, кичкә таба да уйный торган идек. Чокырларын да шунда ук ясыйдыр идек.

Кәләшә таякны, улым, хәзер әйтәм, ун яшьләремдә примерны уйнаган без. Аннан соң безгә кәләшә таяк уйнап йөрергә вакыт та туры килмәде энде анда. Сугыш башланды, сугыш вакытында анда бөтенебез зурлар белән беррәттән эштә эшләдек энде, колхузда. Ну ат җигеп көлтә кертә идек, аннары соң әни эшләгән вакытта, фермада терлекнең тизәген, тиресен түгәдер идек кырга.

- Әйттем бит энде, ат тизәгеннән дип. Түгәрәк шар да була иде.

- Ул элеккедән ярап калгандыр энде, аны бала-чагалар безгә хәтле дә уйнаганнар бит энде. Абыйлар уйнаган, ә без шулардан карап уйнаган, аннан бездән суннар уйный башлаган.

- Бу уенны ун яшьтәгеләр генә уйныймы, әллә зурраклар да уйныймы?

- Зурраклар, зурраклар. Бик килми энде аннары. Аннан соң бит ул заманнар әйбәт түгел иде бит энде, авыр заманнары иде. Ул чагында бөтен кеше заниматса итәдер иде. Уйнарга әллә ни вакыт та юк бит. Авыр заманнар бит.

- Көтүчене ничек куялар, кемне сайлыйлар? Аны ничектер санап куясызмы?

- Аңар таякны тоталар. Менә таяк алалар да, болай иттереп, таяк белән бүлгәләп баралар да, кем иң өскә чыга, шул көтә энде. Ие. Шул көтүче була.

– Апа, сез кечкенә вакытта нинди уеннар бар иде?

- Аны кем беренче төшерергә тиеш буладыр иде уртадагы тишеккә?

- Анда ничә кеше уйный иде?

- Нинди агачтан була инде?

- Качышны всегда уйныйлар энде аны. Җәй көне дә, кыш көне дә уйнадык энде без аны. Ну качыш уйнау энде ул җәй көне. Кыш көне бик уйнамаган. Кыш көне аннары соң, чана белән атып, теге, җиргә тезә торганнар иде бит әле. Терлекнең аякларыннан чыккан метечләрне тезеп, шуны атып уйный торган идек. Ну, аннан соң теге акчәүләү дигәне дә бар иде бездә. Акчаны салалар, тимер белән тезеп куялар иде дә, акчаны кадап-кадап, чага белән ыргытып торалар. Җыгылса энде, ул акчаны акчәләү дип алып тыгасың кесәгә. Энде син әгәр дә бернәрсә дә оттырмасаң, тегеләр отып бетермәгәнне кесәңгә алып куясың, тагын икенче мәртәбә уйныйсың. Теге акчаларың синдә кала. Яңадан акча җыя башлыйсың.

- Менә метеч дидегез, ул нәрсә соң?

- Кузна дип әйтәләрме соң аны. Олы малның аягындагы теге вак сөякләре була энде. Күбрәк ат сөякләре табарга тырышасың энде. Ат сөяге шәп санала иде. Аларны шул тезеп куябыз. Аның җыга торган сагасы була. Саганы сыер тизәгеннән катырып ясыйлар. Теләсә кайсыннан түгел. Теге коерык кырыенда катканы була бит әле. Хәзер пычраграк, ялкаурак кешеләр малында гына була ул. Ул вакытта бөтен сыер сагалы иде. Сага эзләп бер дә аптырамадык. Шул менә. Теге тизәкне су белән майлап, тагын шәпләп катырасың, ул бәк озакка чыдый. Шуны шудырасың. Ул теге тезелгән мәтечләрне шуып барып егарга тиеш. Монда атучының төз һәм шәп атуы кирәк, кайсыныкы кырыйга китә бит әле. Туры, төз атучы күп булмый ул. Атып ексаң, ул мәтечләр сиңа була энде. Ат мәтечләрен шәп атучылардан сатыпмы, әйбергә алыштырыпмы ала торган идек. Бик осталар бар иде.

- Ә теге акчалы уен ниндирәк уен инде ул?

- Акчалы уен. Аның өчен, ну, допустим энде, биш тиенме, өч тиенме анда утыртасың да, шуңа атып уйныйсың энде. Акчаларны җиргә куясың да, шуны тимергә охшаган менә шундый сап була энде ул, шуның белән атып уйныйсың. Аннан соң тагы акчаларны өеп куялар, сызык сызалар күп иттереп. Сызык сызалар да акчаны өеп-өеп куялар. Шул сызыктан гына сап белән бәрәләр энде. Шул сап акчага эләгергә дә может. Шунда сап акчаның берсен әйләндереп алса, ул откан була энде. Акчаларның бөтенесе башта сул ягы белән яки уң ягы белән ятарга тиеш була. Әгәр сул яклап яткан акчага уң яклап эләксә, шул чагында уң ягы белән ул откан була энде. Сул ягына әйләнеп китсә, ну аннан соң бер дә эләкмәсә, иң беренче сызыкның теге ягына чыккан булса, ул кеше оттырган була энде. Син сугып әйләндерә алмасаң, икенче кеше суга. Тимер акчага сугасыз энде. Аннары әгәр дә теге ягы әйләнмәсә, бүтән кеше суга.

- Ә аннан соң таш уйнау бар иде.Таш уйнау.

- Нинди уен ул?

- Ул биш штук таш була. Кечкенә ташлар. Кечкенә шариклар кебек кенә ташлар белән уйныйлар. Аны шул булый иттереп кул аркасына салалар да, кулны бу якка әйләндерәләр, шунда син теге биш ташыңны төшермичә, кулның әйләнгән ягында тотып калырга тиеш буласың. Төшеп китә энде ул. Бөтенесен дә тотып калып булмый. Әгәр дә бөтенесе дә төшеп китмәсә, ну, икесеме, берсеме может калырга, аннары соң кулны кабат бу якка әйләндерәләр. Бу якка әйләнеп чыкса, ие, ул откан була. Кайсыберләренең бик ловкий гына була бармаклары, яшь кешенең йомшак була бит энде ул, берсен дә төшерми. Кызлар оста уйныйдырие аны. Кулны әллә нинди фигураларга кертеп бетерәләр. Катлауландыралар энде үзләренчә.

- Ә ул сагаларны кая ыргытсаң да ярыймы инде?

- Җәй көне уйналамы?

- Шакмаклар ясыйсың, әйе. Чокыр казыйсың әз генә тирәнлектә. Шакмакларны шушы чокыр янына утыртып куясың да таяк белән бәреп җыгасың.

- Ничегрәк була инде ул? Чокырга өеп куясыңмы инде ул шакмакларны?

- Чокыр кырыена куясың. Анда кые ясыйсың, пушкыны сурәтләп ясыйсың да таяк ыргытасың, ийе.

- Шул коега төшәргә тиешме шакмаклар?

- Шуны ничә кеше уйный соң?

- Кызлар да уйныймы?

- Ничә таяк?

- Моны, гадәттә, болында уйный торган идегезме?

Бу бармак – балан бармак,

Урта бармак әллә ничек энде

Имән бармак – кечкенә пөти

Микикики.

(Ислам авылы, Заһидуллина Резидә Кәлимулла кызы (1932)).

МИФОЛОГИК ЫШАНУЛАР, ГАДӘТЛӘР, МИФОЛОГИК СӨЙЛӘКЛӘР
Мифологик ышануларга бәйле гадәтләр.

- Йорт ияләрен ризалаштыру өчен, сәдака бирмиләрме сездә?

- Менә бар ул. Кыш көне, кыш көне кышка керер алдыннан, кар тигезләнгәч, җорт сәдакасы дип бирәләр… Хайваннар хуҗасына да бирәбез энде сәдаканы… Җорт хуҗаларына сәдака бирәбез без. Шул җорт хуҗаларына он бирәбез, тоз бирәбез, өсенә акча утыртабыз шуның. Менә шулый бирәбез энде җорт хуҗаларына.

- Абыстайга илтәбез, әйе, тәлинкәгә тутырабыз да. Шуның өстенә бер җомыры тоз утыртабыз, тоз өстенә акча салабыз энде, шунда ничәдер тиен тимер акча. Күпме саласың килә энде. Әйе, күпме саласың килә энде ансысы.

- Ие. “Ходаем, җорт хуҗалары белән бергә-бергә тату, тынычлык белән яшәргә ходай насыйп итсен. Җорт хуҗасы, сиңа сыем, синең өчен тапшырабыз”, - дип такылдап бирәбез энде үзебезчә.

- Үзебез генә. Җук, җук. Үзебез генә барабыз. Җорт сәдакасын биргәндә энде, җуынабыз, киенәбез дә бер сүз йәшмибез, әбигә кадәрге. Син очрасаң да йәшмибез, бу очраса да йәшмибез, ул очраса да йәшмибез. Кешегә йәшмибез, сәлам бирмибез. Сүләшмичә, шып кына барабыз, шып кына кайтабыз.

- Абыстайга баргач: “Абыстай, сиңа җорт сәдакасы китердек. Менә син шуны тапшырырсың кич”, - дибез. Менә шулый… Абыстай энде, без киткәч, укый энде аңар, җорт хуҗаларына…

- Җук, җук. Бернәстә эшләнми. Апкайтабыз да табакны, шулый шып кына барабыз, кайтабыз да, табакны өйгә алып кереп, коры өстәлгә куеп торабыз.

- Ие, буш табакны.

- Соң, җуабыз энде. Чиста бит ул. Он чиста, тоз чиста, акчаны энде калдырабыз шунда, абыстайга.

- Ие, ие, ие. Казан җанына, онны энде первый казан җанына куябыз. Сәдаканы нигәнче, абыстайга барганчы. Табак белән нине, онны, казан өстенә куеп торабыз.

- Аңар инанырга да була. Әйе, инандырырлык дәрәҗәдә дә булып китә, андый хәлләр, гомер иткәндә.

(Айдар авылы, Шәрәфиева Мөсәмирә Зиннәтулла кызы (1924), Шәрәфиев Рушан Бәдри улы (1936)).

- Йорт иясе өчен сәдака бирәсезме?

- Ие, ие. Йорт иясе өчен сәдака бирәбез. Сәдакага бирәбез, менә берәр тәлинкә белән дөге. Аның өстенә тоз, җарма-мазар энде. Стакан белән энде, аның эченә тәңкә, ни, акча була.

- Тимер акча да җарый, кыйгаз акча да җарый энде ул. Тимер акчаны, әйтәләрие, пәриләрдән саклау өчен дип... Кайсыдыр кеше энде бөтен әпи бирә энде, кем ничек өйрәнгән.

- Хәзер сатып алып бирәләр энде. Менә без он бирәбез.

- Он, ярма.

- Кемгә ничек энде.

- Сәдака аңгар җылга ике тапкыр бирәсең. Бер тапкыр чирәм тигезләнгәч. Менә шулый чирәмнәр тигезләнгәчтен, җорт сәдакасы дип. И бер тапкыр җылына энде, кар җаугачтын, кар тигезләнгәчтен бирәсең.

- Сәдакага аңгар төрле кеше төрлечә. Ну кайсы кеше пешкән әпи бирә. Менә табак белән он бирәсең. Аннан соң тоз бирәсең. Җорт хуҗасына. Ә аннары энде акчалата.

- Ие, менә он белән тоз җорт иясенең ризыгы.

- Укый белгән кешегә бирелә. Аңгар бер кешегә генә бирәсең энде. Карчыкларга. Үзең өйдә чакта.

- Җук, кемгә йәшкән, шуңа бирә. Бөтен авыл кешесе бер кешегә генә бирми. Ну аны бит укып бетереп булмый бит һәрбер кешенекен, авыл кешесенең. Һәрбер кешесенең үзенең бар җорт хуҗасына бирә торган кешесе. Ну әби энде.

- Җук, сөйләшмичә барасың. Төреп тотасың да сәдака илтергә барганда, бер кемгә дә, бер нәрсә дә дәшмисең. “Җорт хуҗамның сәдакасын бирергә барам”, - дип, өйдән энде менә шул җәймәгә төреп чыгасың.