Структурныя тыпы запазычанняў

Структурныя тыпы запазычанняў

Большасць запазычанняў, як сведчаць статыстычныя дадзеныя, адносiцца да лексiчнага тыпу, што паказвае мэтазгоднасць засваення многiх iншамоўных лексiчных адзiнак у народна-дыялектную мову. Перавага фанетычнага тыпу над iншымi адлюстроўвае большую ўспрымальнасць гукавой абалонкi слова да адаптацыi i пераўтварэнняў у параўнаннi з марфемнай будовай, марфалагiчнай характарыстыкай i семантыкай намiнатыўнай адзiнкi. У асобных выпадках у гаворках ужываюцца камбiнаваныя тыпы запазычанняў, у якiх сумяшчаюцца адрозненнi знешняга i ўнутранага характару – плана выражэння i плана зместу.

Запазычаная ў розныя гiстарычныя перыяды як непасрэдным, вусным шляхам у працэсе цесных сацыяльна-эканамiчных i культурна-гiстарычных кантактаў беларусаў з суседнiмi народамi, так i праз пасрэднiцтва iншых моў, лексiка iншамоўнага паходжання паступова засвойвалася ў адпаведнасцi з унутранымi заканамернасцямi народна-дыялектнай мовы-рэцэптара. Ступень яе адаптацыi вызначалi як эктралiнгвiстычныя, так i ўнутрымоўныя фактары – час i шляхi запазычвання, арэал распаўсюджвання, камунiкатыўная мэтазгоднасць i дэнататыўная суаднесенасць (жыццёвая важнасць абазначаемых ёю прадметаў i паняццяў), частотная характарыстыка (прыналежнасць да актыўнага або пасiўнага дыялектнага лексiчнага фонду) i iнш. У сувязi з гэтым найбольш засвоенымi ў фармальным i семантычным плане з’яўляюцца даўнiя запазычаннi, пашыраныя на значнай тэрыторыi, якiя называюць важныя ў народна-гаспадарчым жыццi рэалii i паняццi. Аднак гэта заканамернасць не з’яўляецца абсалютнай. Есць значная колькасць лексем, запазычаная ў беларускiя гаворкi ў к. XIX-XX ст.ст., якiя актыўна засвойваюцца народнай мовай, пашыраючы рэгiён свайго выкарыстання.

Ёсць пэўная замежнасць памiж ‘геаграфiяй’ запазычанняў у народных гаворках i ступенню iх адаптацыi. Чым блiжэй знаходзiцца iншамоўнае слова да крынiцы запазычвання, тым больш адпавядае яно па форме i семантыцы этымону. Так, максiмальна наблiжанымi да сваiх этымонаў з’яўляюцца запазычаннi, якiя функцыянуюць на сумежнай тэрыторыi, што непасрэдна прымыкае да крынiцы запазычвання. Гэта пераважна лакальныя запазычаннi з польскай i балтыйскiх моў, якiя ўжываюцца ў гаворках паўночна-заходняй Беларусi, на пагранiччы з Латвiяй, Лiтвой, Польшчай, а таксама ў акружэннi астраўных гаворак. Для запазычанняў, якiя ўжываюцца на перыферыi мiжмоўнага ўзаемадзеяння, аддаленай ад этнакантактнай пагранiчнай тэрыторыi, характэрна большая ступень адаптацыi. Чым далей знаходзiцца запазычанне ад мовы-крынiцы або пасрэднiцы, тым большая ступень уплыву на яго з боку фанетыка-марфалагiчнай i лексiка-семантычнай сiстэмы мовы-рэцэптара. Па меры аддалення запазычанняў ад кантактнай зоны працэс iх асiмiляцыi, ‘абеларушвання’ ўзмацняецца.

Ступень адаптацыi iншамоўнай лексiкi абумоўлiваюць таксама шляхi i спосабы яе засваення – словы, якiя засвойвалiся апасродкаваным, даволi часта шматступянёвым шляхам, праз iншыя мовы (напр., лацiнiзмы, германiзмы, галiцызмы), больш актыўна адаптуюцца ў параўнаннi з лексемамi, запазычанымi ў працэсе непасрэдных, прамых мiжэтнiчных кантактаў (паланiзмы, балтызмы). Засваенне iншамоўнай лексiкi залежыць i ад генетычнай тоеснасцi або тыпалагiчнага падабенства кантактуючых моў – так, запазычаннi з неславянскiх моў падверглiся больш iстотным фармальным i семантычным зменам у параўнаннi са словамi, засвоенымi з iншых славянскiх (у першую чаргу польскай) моў.

5. Працэс адаптацыi запазычанняў у народна-дыялектнай мове носiць спецыфiчны характар. ён значна адрознiваецца ад засваення iншамоўнай лексiкi лiтаратурнай мовай больш поўнай асiмiляцыяй, iмкненнем максiмальна наблiзiцца да ўнутраных заканамернасцей мовы-рэцэптара. Адаптацыя запазычанняў можа быць фармальнай (фанетычнай i марфалагiчнай) i семантычнай. Пры фармальным засваеннi змяняецца знешняя форма запазычанняў – iх фанемны склад, марфалагiчная будова, граматычная характарыстыка, словаўтваральная структура. Пры адаптацыi знешняй формы запазычанняў у гаворках праяўляецца, з аднаго боку, тэндэнцыя да поўнай асiмiляцыi iншамоўнага лексiчнага матэрыялу ў адпаведнасцi з фанетычнай сiстэмай i граматычным ладам народна-дыялектнай мовы. З другога боку, лакальны характар, вусная форма iснавання дыялектнай мовы абумоўлiваюць узнiкненне разнастайных варыянтаў – лексiка-фанетычных i марфалагiчных, якiя парушаюць аднастайнасць адаптацыi запазычанняў. Лексiка-фанетычныя i марфалагiчныя варыянты запазычанняў адлюстроўваюць, як правiла, розныя этапы i формы адаптацыi – адны з iх па сваёй форме наблiжаны да этымонаў, iншыя – з’явiлiся ў вынiку мадыфiкацыi iх гучання i граматычнай формы ў адпаведнасцi з фанетычнай сiстэмай i граматычным ладам пэўнай гаворкi. У працэсе адаптацыi не ўсе запазычаннi вар’iравалi сваю знешнюю форму, а толькi – 37%, больш чым трэць з iх – даўнiя запазычаннi. Найбольшай актыўнасцю пры вар’iраваннi формы вызначалiся канкрэтна-прадметныя намiнацыi.

6. Вышэйшая ступень адаптацыi запазычанняў – семантычнае асваенне, якое з’яўляецца паступовым працэсам i мае некалькi этапаў. На першым з iх адбываецца вызначэнне прадметна-паняцiйнай суаднесенасцi слова, чоткая дыферэнцыяцыя яго семантычнага аб’ёму, акрэслiванне семасiялагiчных межаў. На другiм этапе семантычнага засваення запазычанняў у працэсе функцыянавання i ўзаемадзеяння з уласнай лексiкай адзначаецца iх далейшая семантыка-стылiстычная дыферэнцыяцыя i эвалюцыя, якая найчасцей прыводзiць да полiсемантызацыi ў вынiку разнастайных тыпаў семантычнай дэрывацыi. Самым актыўным тыпам семантычнай дэрывацыi дыялектных запазычанняў з’яўляецца iх пераноснае словаўжыванне на аснове метафарычных i метанiмiчных пераносаў, значна радзей пры полiсемантызацыi назiраецца пашырэнне i звужэнне семантыкi.

Семантычная структура дыялектнага мнагазначнага слова, у адрозненне ад лiтаратурнага, уяўляецца больш складанай камбiнацыяй, у якой спалучаюцца розныя тыпы полiсемантызацыi. У працэсе семантычнай дэрывацыi дыялектных запазычанняў даволi часта актуалiзуюцца розныя прыметы рэалiй, што прыводзіць да драблення, дэталiзацыi семантыкi, у вынiку чаго развiваецца складаная разгалiнаваная семантычная структура слова.

У працэсе засваення свой семантычны патэнцыял рэалiзавала толькi трэць (29,4%) запазычанняў, прычым, найбольшай актыўнасцю ў працэсе полiсемантызацыi вызначаюцца канкрэтна-прадметныя намiнацыi. Самая вялiкая колькасць полiсемантаў – у складзе запазычанняў з класiчных i германскiх моў. Многiя з iх з’яўляюцца даўнiмi запазычаннямi, засвоенымi ў беларускiя гаворкi праз пасрэднiцтва iншых моў.

Як паказаў кампанентны аналiз, у большасцi выпадкаў засвойваўся асноўны кампанент значэння этымона, якi ў далейшым захоўваўся або ў працэсе семантычнай эвалюцыi пераўтвараўся ў дыферэнцыяльны кампанент. Характар сэнсавай сувязi асобных значэнняў полiсемантаў абумоўлены тыпам iх семантычнай дэрывацыi. Так, напрыклад, дэталiзацыя i генералiзацыя семантыкi адбывалася на базе асноўнага лексiка-семантычнага кампанента, што абумоўлiвала адносiны ўключэння ў iх семантычнай структуры. Метафарызацыя дыялектных запазычанняў з’яўлялася найчасцей вынiкам пераносу дыферэнцыяльных лексiка-семантычных кампанентаў, што выклiкала адносiны перасячэння ў iх семантычнай структуры. Пры разнастайных метанiмiчных пераносах вытворныя значэннi развiвалiся на аснове пераўтварэння АК першаснага значэння ў ДК другаснага, а ў асобных выпадках – у вынiку пераходу ДК у АК, што стварала iрадыяльны тып семантычнага развiцця.

Адзiнства семантычнай структуры полiсемантаў iншамоўнага паходжання забяспечваюць iнварыянтныя семы, якiя прама або ўскосна (праз асноўны або дыферэнцыяльны кампаненты) суадносяцца са значэннем этымона.

7. Адным з важнейшых паказчыкаў засвоенасцi запазычанняў з’яўляецца ўключэнне iх у сiстэму словаўтварэння мовы-рэцэптара. Словаўтваральны патэнцыял развiваюць у гаворках не ўсе запазычаннi, толькi 18% з iх рэалiзавалi свае дэрывацыйныя здольнасцi. Выключная большасць iх (84%) адносiцца да субстантыўнай лексiкi. Самым прадуктыўным спосабам словаўтварэння ад асноў запазычанняў з’яўляецца афiксацыя. Дэрывацыя ад асноў некаторых лексем адбываецца ў межах аднаго граматычнага класа, але для большасцi запазычанняў характэрны словаўтваральны пераход з адной часцiны мовы ў другую. Найбольш актыўна ў словаўтварэннi ўдзельнiчае канкрэтна-прадметная лексiка (59,4%), некалькi нiжэй словаўтваральны патэнцыял у асабовых намiнацый (15%), прыблiзна аднолькавыя словаўтваральныя магчымасцi ў назвах дзеяння (11,4%) i адцягненых паняццяў (11,9%), самы нiзкi гэты паказчык у атрыбутыўных формах (3%).

8. Як паказаў лiнгвагеаграфiчны аналiз, большасць запазычанняў сканцантрыравана на паўночным захадзе Беларусi. Па ступенi iх канцэнтрацыi выдзяляюцца моцная, сярэдняя i слабая зоны функцыянавання.

У залежнасцi ад ступенi распаўсюджання лексiкi iншамоўнага паходжання ў дыялектнай мове ў рабоце вызначаны агульнанародныя запазычаннi, якiя ахоплiваюць усе дыялектныя зоны, мiждыялектныя, вядомыя не ўсiм, а толькi пэўнай групе беларускiх гаворак, часцей за ўсё суседнiх, сумежных тэрыторый i лакальнадыялектныя, рэгiянальныя, якiя маюць абмежаваную тэрыторыю выкарыстання i ўжываюцца ў блiжняй этнакантактнай паласе.

Картаграфаванне запазычанняў выяўляе асноўныя тыпы iх арэалаў, розных па канфiгурацыi, размяшчэннi i напоўненасцi, паказвае пэўную сувязь памiж арэальнай характарыстыкай, часам засваення i семантыкай запазычвання.