«гуманитарлыќ білім» факультеті
Сабақтың жоспары: 1.Адамгершілік қасиетті дамыта білу- мұғалімнің кәсіптік
жүктеу/скачать 0.85 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1.Сабақтың тақырыбы
2.Сабақтың жоспары: 1.Адамгершілік қасиетті дамыта білу- мұғалімнің кәсіптікдаярлығының іргетасы.2.Мұғалімнің іскерлік қабілетін дамыту үшін жүргізілетін жаттығулар. 3.Теориялық мәліметтер: Мектеп реформасыньщ талаптарына сәйкес мұғалімнің жеке басын жетілдіру міндеті ерекше маңызды болып отыр, өйткені мектептегі бүкіл оқу-тәрбие процесі тиімділігінің табысты болуы кебінесе соған байланысты. ӘрбІр мұғалім өз басынық бағалы кәсіптік сапасьш, іскерлігі мен дағдысын жетілдірудің, яғни өзінің кәсіптік тәрбиесімен шұғылдануының айрықша маңызы бар. Өзіндегі ең озық адамгершілік қасиетті дамыта білу — мұғалімнін кәсіптік даярлығынын, іргетасы. Қүнделікті кәсіптік қызметінің барысында осы Іргетаста мұғалімиің педагогикалық техникасы, оның оқыту және тәрбиелеу жұмыстарындағы іскерлігі мен дағдысы жетіледі, ажарлана түседі.Белгілі фактіге қайтадан жүгініп көрелікші: адам өзінің табиғи күшін, өзінің табиғи беріктік қорын (тіпті, шамалы мөлшерде болса да) толық пайдаланбайды екен. Өйткені күш-қуаттың, еріктің, ой-өрістің ғажайып даму мысалдары жеке адамдардьщ төтенше ерекшелігін емес, адамның, демек біздің әрқайсымыздың пайдаланылмаған зор мүмкіндігімізді аңғартады. са мол күшті жұмылдыра білді. Ұстаздық қызметте мұғалім өз мінезін, өз еркін, өз эмоциясын меңгере, ұстай білуінін, айрықша маңызы бар.'Адамның, жауапты міндеттерді шешуге, белгіленген жоспарды орындауға, күнделікгі өмірін қызғылықты, әрі тартымды өткізуге, мақсатқа жету жолындағы қиыншылықты жеңуге тырысуы оның өмірін бай, әрі мазмұнды ете түседі, еркін шынықтырады. Мұндай жағдайда былай деп айгуға болады: ұлы мақсат зор ерікті туғызады.Ең алдымен өзін-өзі тәрбиелеу ез еркін меқгере білуде нақты нәтижеге жетуге бағытталуы: өзін ұстай білуі, жақсы көңіл-күйде бола білуі, өзіне-өзі бұйрық беруді және өзін-өзі иландыруды пайдалануы, дербес күн тәртібін, режимін т. б. орындауы тиіс.Өзін-өзі тәрбиелеуде жігерлІ адамның арманы пайдалы роль атқаруы, ал оның бейнесі — өзін-өзі тәрбиелеудің жарык, жұлдызындай болуы мүмкін. Мұндай арман әсіресе жастарға тән. Өз еркін тәрбиелеуде Суворовтық, Рахметовтың бейнелері әркімге-ақ бағытбағдар бере алады.Суворовтың өзің-өзІ тәрбиелеу арқылы тамаша нәтижеге жеткенін еске түсірелікші. Туғаннан дәрменсіз, әлсіз болған ол күнделікті салқын суға шомылуы, үнемі дене жаттығуларымен, гимнастикамен шұғылдануы нәтижесін-де шынығып қана қоймай, ауруды да, еркін күшін дамытты.Ерікті дамыту кәсіптік мұғалімдік қьгзметте табысқа жетуге, адамдармен қарым-қатынасқа, өз бетімеи білім алуға, шет тілін үйренуге бағытталуы мүмкін.ӘрбІр адамда шамалы және уақытша өз мақсатымен қоса, өмірінде бір үлкен, өзіндік мақсаты да міндетті түрде болуы тиіс, сонда сәтсіздік тәуекелі мүлде сирек ұшырасады.Кез келген мақсатқа жету үшін ақырғы, түпкі мақсатқа жетуді көре, сезе білуге жәрдемдесетін сатыларды, жекелеген нәтижелер мен міндеттерді белгілеген тиімді. Әрине, мақсатты дұрыс қою үшін өз мүмкІндігіңді, өзінің күшті және әлсіз жақтарынды білуің, өзіне-өзің талдау жасауын қажет. Мұның өзі кызғылықты әрІ өнегелі іс. Алайда қорытынды жасауға асықпаған жөн. Өзін-өзі тануға езіңді бІреумен салыстыру да жор-демдеседі. Жәнеде мұндай салыстыру өте табиғи, үлгі аларлық, әрі қызғылықты. ТіитІ өте қызғылықты. Өйткені адам әрдайым әуестенуші жан. Өкінішке орай, көптеген адамдар өзінде, өзінід шәкіртінде және маңайындағы жандарда қаншалықты қызғылықты жайттар бар екендІгІн біле бермсйді.Өзі туралы кәбірек ойлаудың өзіне өзі есеп берудің, әсіресе өз мінез-құлқыңды танудың және түзетудің айрықша манызы бар. Мұның мәнісі сол, өзіңді өзің тәрбиелеу жөніндегі мақсатың мен міндетІнді өзіңнің нақты мінез-құлқыңмен салыстыру. Мәселен, ұстамды, сабырлы болғысы келген студент сабақ жүріп жатқан кезде өзіне қабылдаған міндеттеменің қаншалықты орындалғанын үнемі салыстырып, талдап отырады,— өзіне есеп бередІ.Бұрыннан келе жатқан мынадай кеңес бар: өзара талас кезінде өзінді дұрыс бақылау үшін әуелі ішіңнен онға дейін санап ал, тек содан кейін ғана талқылауға қатысып, өз ойынды дәлелдеуге кіріс. Олай дейтін себебІ, осы аралықта сезім біраз бәсеңдеп, адам өзі туралы байыппен ойланады. Кім болмасын жас кезінде күн режимін жасамаған, дүйсенбіден бастап өз өмірін жаңаша бастауға уәде бермеген адам сирек шығар. Дегенмен солардың көлшілігі белгіленген режимді талай рет бұзғаны да белгІлі. Мұның себебі режимнің тым ұсақ-түйекке құрылатындығынан, ал әр күннің өзі тұтастай минутына дейін есептелгендіктен деп түсіндіруге болады. Нақты өмірдегі күтпеген жағдайларға байланысты нақты режимді орындау мүмкін емес.Бір атап көрсететін жайт, адам басына түскен қиыншылықты, әсіресе елеулі қиыншылықты жеңу кезінде өзіне-өзі бұйрық береді. Өзіне өзІ бұйрық беру Іштей айтылуы да, ерекше қиын-қыстау жағдайда естіртіп айтуы да мүмкін. ӨзІне өзі бұйрық берудін, мұндай түрі әдебиеттерде де жазылған. Маресьевтің үсіген аяғымен жер бауырлап жүргенде өзінс айтқанын еске түсірелікші: «Алға, алға, шыдау керек». Л. Толстойдын, мына сөзін де еске түсірелік: Андрей Балконскийге — өзі тәкаппар, ержүрек адамға қарай снаряд ядросы үшқанда. оның бүкіл денесі қалтырап кетті. Алайда өзінің қорыққанын ойлағанда, ол қайтадан ширай түседі. «Мен қорқуға тиіс емеспін»,— дейді ол өзіне, сөйтіп қасқағым әлсіздігін жеңіп шығады.Әрине, езіне өзі бұйрық беру кәдуелгі жағдайда да қолданылады. Мәселен, адам тіс дәрігеріне барарда ол өзіие өзі: міндетті түрде бару керек, шыдау керек дейті-нін әркім-ақ байқаған болар.Өзіне-өзі бұйрық берудің әсерін түсіну және оны тиімді пайдаланудың амалын табу үшін, оның ерік процесіндегі орнын қарастыралық. Ерік процесі мынадай тізбектерден құралады: әуелі оның қойылған мақсаты, содан кейін, бәлкім, осы мақсатты орындауға болаты-нын, әлде болмайтынын немесе бұл мақсатты қандай әдіспен орындауға болатыньш айқындайтын күрес дәлелдемесі. Күрес дәлелдемесі жігерлі адамдарға да тән болуы мүмкін. Бұрын кейбір авторлар, жігерлі адам күрес дәлелдемесін сезінуі мүмкін емес, өйткені оған бэрі айқын және ол ешнәрсеге жалтақтамайды деп жазған болатын. Алайда бұл дұрыс емес, мақсатқа жету тәсілін таңдауда «қолдау» мен «қарсылық» дәлелдерІ, күйзеліс қарама-қайшылығы болуы мүмкін. Күрес дәлелдемесінен кейін шешім қабылдау, өзін-өзІ бұйрық беру болады да, ерік шешімі орындалады. Адамның өзін-өзі иландыруы денсаулығын сақтауьша, артериалдық қысым мсн қан айналасына, зат алмасуға ықпал етеді. Профессор А. М. Свядощтың экспериментінде, адам жаттығу арқылы тіпті өзінін жүрек қызметінің ырғағын меңгеріп, жүректін соғу жнілігін минутына 68-ден І44-ке дейін көтеріп және 4б-ға дейін кеміте алатындығын аңғарған. Әрине «дені саудың — жаны сау» деген айшықты сөз дұрыс бола тұрғанмеп шындыққа дэл келе коймайды (өйткені денсаулығы күшті адамдардың арасында да қорқақтар мен есерлер кездеседі), дегенмен денсаулықтың табанды мінезге зияны жоқ. Өйткені, аурушаң адамдардыц арасында сенімі тұрақсыздар көптеп кездеседі. Кейде біреулері: мейі-рімсіз, ашуланшақ, кейігіш болып бара жатыр дейміз. Әрине, адам «өнегесіздіктен» емес, езінІң күйі нашар болғандықтан, өзін-өзі бақылауы әлсірегейдіктен, мінез-құлқының тұраксыздығынан, ырықсыз, ойланбаған қылығынан, егесуден, адамгершілік нормаларыныц бұзылуынан кейігіш болады. Мұндай «ашуланшақтар» студенттерде де, мұғалімдер арасында да кездеседі. Со-нымен, өзін-өзі иландыру адамның сезім процесіне, денсаулығына, еркі мен мінезіне қолайлы осер етеді демек, өзінІң жүмысын үнемі талдап, ойластырын отыратын мұғалім қызметі үшін оның ерекше маңызы бар.Адам тәрбие ықпалы және өзін-өзі тәрбиелеу арқылы өзін ұстай алады, өзінің жағдайын сырттай білдірмеуге, көрсетпеуге тырыса алады. Шындығында, өзіне-өзі берілген бұйрықтық: «Мен байсалды, үстамды, әдепті боламын» деуі ете тиімді. Кейбір қызу мінезділердін, де (холериктер) өзін жақсы үстай білетіні белгілі. Алайда өзін-өзі үстай білгеннің езінде де шамадан тыс қызбаланудың, әр нәрсеге тынышсызданудың, күйіну жағдайын-да болудың осерІ тимей қоймайды.Алайда мұның барлығы буырканған сезімді бәсеңдетуге көмектесетін тетік Іспеттес. Мұңдайда жарақаттанған организм, түйсік пен жағдайдағы қолайсыздық бәрі-бір сақталады, тіпті қорлана түседі.Сондыктан да өз сезіміңдІ меңгеруде ұстамдылықпен қоса, сырттай шыдамдылық та қажет, сондай-ақ әр турлі сезім күйінің пайда болуы мен өтуін белгілі мөлшерде-меңгере білудің, уайым-қайғыға сабыр етс білудіц де айрықша маңызы бар. Өйткені даудамайдын өзіне де әр қалай араласуға болады. Оның өзі адамныц оган қалай қарайтындығына байланысты.Алайда қазіргі мәденяеті жоғары адамдар өзарадау-дамайды ақылмен, өзара келіс сөзбен шешетіндіктен, оларға шектен тыс сезім реакциясынын, қажеттігі мүлде болмайды да, жұмылдырылған энергияньщ езІ дене күшіне жұмсалмайды. Әрине, қазІргі адамдар да ашуыза кернегенде еріксіз жұдырығын түйіп, тісін қайрайды, алайда мұның барлығы — сол кездегі қалпы, ал дене күші іштей сейілгенімен, организмді одан әрі зақымдай түседі. Әсіресе мұғалімдер өзін-өзі меңгере білуі, ұстамдылық, ІзсттІлік, ақиқадтық тұрғысынан өнеге көрсетут тиіс.Өз мінез-құлқыңды неғұрлым жарқын жүзді, оптимист, салмақты ету үшін жэне де ызаланудан, пессимистік көңіл-күйден т. б. қайғыруды болдырмас үшін өз са-на-сезіміңді, өз интеллектікді барынша жұмылдырып, осы жағдайдың себептерін түсінуін, және болдырмауың қажет.Әрине, мінез-құлықтағы құштарлықты мүлде теріске шығаруға болмайды. Айрықша жетістік туралы, мақсатқа жету үшін өзіңнің бүкіл күш-қайратықды жұмылдыру қажеттігі туралы сөз болғанда адам мінез-құлқындағы құштарлық пайдалы.ӨзІңнің күнделікті қылығың, міндеттемені орында-уың, өз Ісіқді өз мақсатыңмен салыстыру, өзІңдІ біреумен қатар қою арқылы мІнезіңді тануға болады. БІр сөз-бен айтқанда, «өз борышыңды орындап көр — сонда өзіңде не барын білесің» (Гете).Адам мІнезІ ісімен ғана керініп қоймайды, ісімен де торбиеленеді, шынығады. Адамгершілік мейірбандық, басқалар үшін қуана да, ренжи де білу адам бақытының негізін кұрайды, өз өміріне деген қуанышты, қанағат сезІмін тудырады. Сондықтан мына бір жағдайды ескерген жөн: өзіңдегі мейрбандық, адамгершілік сезімді дамыту — бақытқа жетудің алғы шарты, бұл қағиданы әсіресе мұғалімдер мықтап ескергені абзал.Кейде мейірбандық пен бақытты қарама-қарсы қояды. Кейбіреулер бақытты адам дегеніміз — немқұрайды,ал кейде мейірімсіз, басқаларға қол ұшын бермейтін, жақсылығы өз басынан аспайтын адамдар деп тұжырымдайды. Әрине бұл қате көзқарас, өйткені бақытты біреуден сұғанақтықпен тартып алатын мүлік ретінде қарастыруға болмайды.Адамдардың адамгершілігі мен бақытынын, біртұтастығы туралы идея көне дәуірден бергІ көптеген әйгілі ойшылдардың көзқарасында тұжырымдалған. .Біз-дің жыл санауымызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген кене грек философы Платоннын тұжырымдауынша, біреудІ бақытты етудегі талпыныста, біз өз бақытымызды табамыз.Бақытты болу үшін басқалардың қуаныш қайғысына ортақтаса білу қажет. Гетенін, көрегендікпен айтқанындай, қайғы жан түкпірінде жатуы мүмкін, ал құпия бақытты жаның көтере алмайды. Басқаның қайғы-қасіретіне ортақтасу, жақсылык Істеу, жақсы қарым-қатынас жасай білу адамдарды бақытты сезінуіне жәрдемдеседі. Керісінше, қараған басын ғана ойлау, ішкі дүниесіндегі тұйыктық адам мүмкіндігін едәуір шектейді. Осы тарапында Тургенев, өзімшілдік — өзіне-өзі ор қазу деп әділ атап көрсетті .Өзімшіл адам жапандағы тұқымсыз жалғыз ағаштай . 4.Бақылау сұраќтары: 1.Мұғалімнің. кәсіптік даярлығының іргетасы. 2.Өз мінезін, өзеркін, өз эмоциясын ұстай білу. 3.Өнегелілік мәдениеті-адамгершілік,моральдық бореш, ар-ұят пен намыс. 4.Өзіне сын көзбен қараушылық-ақыл ойдың аса маңызды қасиеттерінің бірі. 5.Оқудағы міндеттер. 5.Студенттің үй тапсырмасы: 1.Мұғалімнің кәсіптік даярлығын іске асыру жолдарын ата. 2.Адамгершілікті дамыту бақытқа жету жолы- дегенді қалай түсінесің. 3.Мұғалімнің өзін- өзі иландырудың маңызды жағы. 6.Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы:Өзіне сын көзбен қараушылық- ақыл ойдың аса маңызды қасиеттерінің бірі. СӨЖ тақырыбы: Педагогикалық шығармашылық туралы тусінік. 7.Әдебиеттер: 1.Рувинский Л. Мамандыққа кіріспе. 2.Айтмамбетова Б.Р., Бейсенбаева А.А. Совет мектебінің мұғалімі. (1-лекция), Алматы,2002. 3.Айтмамбетова Б.Р., Сәлиева Ұ.С. Студенттердің мұғалімдік мамандыққа қызығуын қалыптастыру. Алматы, 1985. 4.Айтматов Ш.Ұ. алғашқы менің мұғалімім.
мұғалімдерінің кәсіби шеберлігінің көрсеткіші және оқушыларды дамыту мен қалыптастырудың шарты ретінде.
2.Даму – дамай (конфликт) жайында ғылыми түсінік.
Балалармен педагогикалык, өзара әрекетте ұсақ - түйек жоқ — барлығы да: көзқарас, көз жанарының қозғалысы, дене қимылы т. б. жұмыс істейді. Өйткені біз жай қарым-қатынас емес, кәсіптік іскерлІкпен қарым-қатынас жасаймыз. В. А. Сухомлинскийдің айтқанындай, тәрбиеші өнері ең алдымен сөйлеу өнерімен, адам жүрегін баурап алу өнерімен көрінеді.« Балаларға іскерлікпен, табанды түрде айтылған жақсы сөздің — деп жазды А. С. Макаренко,—орасан зор маңызы болатынына мен кәміл сенемін, біздің ұйымдық формалармызда әліде көптеген- қателіктердің болуы, біз көп жағдайда балалармен дұрыстап сөйлесе білмейтіндігімізден. Сіздің сөзіңізден, сіздің ерік жігеріңіздің, сіздің мәдениетіңіздің, сіздің жеке басыңыздың лебі есіп тұратындай етіп сөйлей білу қажет. Осыған үйрену қажет» .Балалармен қарым-қатынас жасау — бұл толассыз творчество. Бір сабақтың өзінде балалармен дұрыс қарым-қатынасты ұйымдастыруда шешуге тура келетін қаншама педагогикалық айла-әрекеттер, қарама-қайшылықтар, қақтығыстар, проблемалар туындайды. Осының барлығы қасқағым сәтте ойластырылуы тиіс. Міне сондықтанда педагогикалык, қарым-қатынас — әрине, творчество. Балалармен әңгімелескенде әрекет ету жүйесін стандартсыз құруды үйрен — оның жеке басының жай-күйін, жалпы психологиялық жағдайын, ең ақырында, өзіңнің жеке педагогикалық дербестілік ерекшелігінді ескер.Мұғалімнің қарым-қатынас жасау творчествосындағы тағы бір жағдай — бұл творчествоның өздігінен реттелетін процесі өзіңнің психологиялық күйіңді меңгере білу, әр алуан психологиялық кедергілерді жеңу, өзіңнің творчестволық сезіміңді шабыттандыру, әр қашан шат көңілді, әрі оптимист бола білу. Алғаш рет педагогикалық практикаға келгенде педагогтар, балалармен творчестволық қарым-қатынасты қалай ұйымдастыратынына назар аудару керек.
Қарым-қатынасты оқытудың оқу функциясын жүзеге асыру былайша қамтамасыз етіледі: мұғалімнің оқушылармен нағыз психологиялық байланысы; мұғалімпің оқушылармен оқыту процесін оқу әрекетіне айналдыру; оқытудың қолайлы жағдайларын қалыптастыру; коллективтік танымдық ізденіс пен бірлесіп ойластырудың «психологиялық жағдайының пайда болуы; жеке адамның тұтастай танымдық бағытталушылығын қалыптастыру; оқу әрекеті процесінде (танымдык, жас ерекшелік, эмоциялық, дидактикалық т. б.) психологиялық кедергілерді жеңу; оқушыларға тұтастай комплексті тәрбие ықпалын жүзеге асырудыд мүмкіндігі; окушылар коллективіндегі өзара қарым-қатынасты ойдағыдай қальштастыру. Қарым-қатынасты оқытудың дамуы функциясының жүзеге асырылуы: оқу әрекетінде жеке адамның жан-жақты тұтастай дамуының әлеуметтік психологиялық негізін орнату; жеке адамның дамуының қозғаушы күш ретінде көрінетін қарама-қайшылыктық диалектикалық жүйесін орнату; жеке адамнын, өз ойын жасырмай айтуына және өзінше дамуына ықпал ететін, әрі мүмкіндік беретін психологиялық жағдай орнату; Сабаққа әзірленген кезде және оның нақты міндеттерін, жұмыс түрлерін тұжырымдағанда, сабақ конспектісін жасағанда ойластырылып, онда эмоциялық нұсқа да, жалпы психологиялық жағдай да т. б. көрсетілуі тиіс. Бірте-бірте бұл күрделі процесс өздігінен жүзеге асырылатын болады. Қарым-қатынас инициативасында табысқа жетуде тұрақты және тексерілген әдістер: класпен бастапқы байланысты жедел ұйымдастыру; ұйымдық шаралардан (амандасу, отырғызу т. б.) нақ-ты іс пен жекелей қарым-қатынасқа дереу ауысу; бастапқы өзара қатынастағы ұйымдық және мазмұнды аспектілердің арасында ешқандай іркілістің болмауы; кластағы әлеуметтік-психологиялық бірлікті жедел қолға алу, «біз» деген ортақ сезімді қальштастыру; балалармен бірлескен әрекеттегі жеке аспектілерді енгізу; жекелеген оқушылардағы жаттанды және келеңсіз құбылыстарды жою; класпен тұтастай байланыс жасауды ұйымдастыру; өзара қарым-қатынастың бастапқы кезеңінде коллективті жұмылдыруға ықпал ететін міндеттер мен мәселелерді қою; педагогикалық талаптарға қолайлы келетін жайттар-ды болдырмау және жөн-жоба беретін педагогикалық талаптарды ұлғайту; сыртқы коммуникативтік түрлерді: ұқыптылықты, жинақылықты, белсенділікті тілектестікті жарқын жүзділікті т. б. қамтамасыз ету; өзара әрекеттін, сөздік және жазбаша құралдарын жүзеге асыру, мимиканы, микромимиканы, көзқарас байланысын т. б. барынша енгізу; балаларға деген оң көзқарасыңды, тілектестІгіңді көрсете білу; айқын, тартымды іс-әрекет мақсаттарын қою және оған жету жолдарын көрсету; оқушылармен шат көңілді, қуанышты жағдайда өзара түсінісе білу; оқушыларда өзара түсінісушілікті, мұғаліммен жалпылама пікір алысуды қалыптастыру. Оқушылармен қарым-қатынас процесі неғұрлым тиімді болуы және балалардық психикалық күйінде ұдайы болып тұратын өзгерістерге сәйкес келуі үшін, мынадай жайттар үсынылады: қарым-катынас жасайтын балаларға ілтипатты бол; коммуникативтік есті дамыт; балалармен қарым-қатынас жасағанда өз бақылауыңды дамыт; әңгімелесушінің жауабын! әрқашан алдын ала біліп отыруға тырыс; оқушылардьщ сырт мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, қимыл әрекетін, мимикасын, сөйлеу мәнерін талдай біл; балалардың, «психикалық сигналдарын» мінез-құлқының сырт керіністері бойынша қабылдауды және дұрыс түсіндіріп беруді үйрен; қарым-қатынас процесінде кіммен қарым-қатынас жасап отырғаныңды үнемі ойлағаның жөн; Адамдармен қарым-қатынас жасаудың екі әдісі немесе ұйымдастыру типі болады: өзіңнен және өзгеден. Біз көбінесе қарым-қатынасты өзіміз ұйымдастыруға тыры-самыз — мұның өзі ыңғайлы, әрі бізге жеңіл сияқты болып көрінеді. Ал шындығына келгенде қарым-қатынастың мұндай тіпті көпшіліктен қолдау таба қоймайды. Белгілі совет психотерапевті В. Леви адамдармен байланыс жасауды бастаған кезде білуге тиісті мынадай есепттерді тұжырымдайды: аз уақытқа болса да өзіқ туралы, өз мұқтажың туралы ойлағанды қоя тұрып басқалар туралы, соның мұқтажы жайлы ойлағаның жөн; сенің басқалар туралы нақты ойың, сенің олармен қарым-қатынасың қате болуы мүмкін екендігі есіңде болсын, басқалар туралы білмейтініңді білуге тырыс; әрбір ойластырған нәрсең ұнамды, тартымды немесе жұрт таңырқайтындай болсын, бақылағыштықты және жоғарыда аталған дағдыларды қалыптастыруға тырыс. Психологияда адамныњ психикалык қызметін зерттейтін алуан түрлі әдістер Колданылады.Белгілі бір әдісті тандауда зертеу ыньщ алдына қойған максатына байланысты, кандай жағдайда болмасын жоғарыда айтылған принцптерді басшылыкка алған абзал. Шет тілі сабағында әнгімелесу әдісін колданғанда әңгіменіи максатын алдын- ала айын аныктау негізгі сұрактарды әзірлеу өте манызды. Әнгіме барысында сүрактардын негізгі мазмұны мен бағытын сактай отырып, берілген жауаптарға сәйкес оларды түрлендіру кажет.Әнгіменін бүкіл барысында жайма-шуак , ыкыласты жағдайды сактаудын маңызы өте зор. Әнгімелесу әдісінің негізгі кемшілігі сол, мүнда сыналатын адамнын психикалык ерекшеліктері туралы тұжырымды онын өзі берген жауабы негізінде жасауға тура келеді. Сондыктан бүл әдісті өз алдына жеке пайдаланбайды, баска әдістер мен толыктырып отырады. Әңгімелесу әдісін мүғалім оќушыныњ жеке басынын қасиетгерін зерттегенде кен пайдаланғаны дүрыс. Әңгіме кезінде баланың өткен өмірі, окушы түратын үй ішінін жағдайы, оның ата-анасы , жолдастары туралы білуге, окушыньщ мүддесі мен мүратын аныктауға боладыБүл мәліметтердін барлығы мұғалімнің өз шәкіртінін псикикалык бейнесін неғүрлым теренірек түсінуіне мүмкіндік береді. Ата-анамен әңгімелесу. Кенес беру тәсідерінің ішінде ерекше тобын күратындар- ата-аамен әнгімелесу. Әнгімелесу жоғарыда айтылған ұстанымдарға сай жүргізілуі керек. Тілдесу аркылы жүргізілетін катынас барысында ата-ана өзінін баскалардан кем емес екендігіне көзі жетіп, өзінін баскаларша кұнды түлға екенін түсінеді. Әңгімелесуді бастағанда ата-ананың шағымын мұкият тыңдап, онын көптеген ойларын макүлдап, қажетті кезде оны мактап, колдап отыруды орынды пайдалану кажет. Сонда шағымданушы өзін түсініп тындайтн адам бар екенініне көзі жетіп, көптеген ешкімге айта алмай жүрген сырларын шертеді. Осы кызығушылыкпен тыңдаудьщ өзі, мәселенін негзіне психологтың шын көнілімен тусінгісі келгенінің өзі кеңес алушыны біраз женілдетіп тастайды. Әңгімелесу барысында ќиындыќтар себептерін диагностикалау тәсілдері орын алады. Олардын ішінде ата-ананын көзкарасын және өмірлік ±станымын өзгертуге бағытталған алуан түрлі сүрақтар, сауалнама элементтері кенінен пайдаланылады. Кәсіби әңгіме барысьшда психолог тиісті мәселені алып, кеңес беруде тиімділікке жету маќсаты мен ќолданатын тәсілдері мен техникасы алуан түрлі амалдан тұратын күрделі ќұрылым болып табылады. Олардын ішінде психолог сөзінің анықтылығы, шағымданушыныд мүңын айтуға ұмтылдыру, клиент пікірін ќорыту секілді кеңес беру әңгімесін жүргізу техникасы кенінен пайдаланылады. Темперамент 20-ғасырдан бері ғылыми ойды ќызыќтырған мәселелердін бірі. Оған деген ќызығыушылықтын төркіні адамдар бойында болатын дара өзгешеліктер. Әр адамныњ жан дүниесі өз алдына бір болмыс. Онын ќайталанбастығы, бір жағынан, адам тәнінів биологиялык және физиологиялык ќұрылымы мен дамуына байланысты болса, екіншіден- әлеуметтік ерекше байланыстар мен катынастарға негіз бола алуында. Темперамент адамнын биологиялык сипатынан көрінеді. Адамдар арасындағы көптеген психикалык айырмашылыќтар эмоция терендігі, ќарќындылығы, түраќтылығы, ауыспалы- ќозғалғыштығы бәрі осы темперамент табиғатымен түсіндіріледі. Дегенмен,осы күнге дейін темперамент мәселесінін шешілмеген, талас-тартысты ќырлары баршылык. Бірак проблемаға байланысты көзкарастардың көптігіне ќарамай ғалымдардын бәрінін мойындайтыны темперамент-өлеуметгік тұлға ретіндегі қалыптасуынын биологиялык, яғни табиғи ірге тасы. Темерамент адамға көбіне туа берілген-әрекет кылығынын ұдайы козғалыстағы сипатын бейнелейді. Сондықтан темпераменттік касиептер баска психикалык кұбылыстарға қарағанда, тұракталған өзгеріске келе бермейді. Назар аударарлықтай ерекшелік, темпераменттін әр килы касиеттері бір-бірімен кездейсок қосылмай, зандылыктар негізінде түрлі темпераменттін белгілі күрылымын түзеді. Сонымен темперамент-адамның психикалык әрекетінің накты динамикасын айќындайтын психиканың дара ќасиеттерінің жиынтығы. Бүл психикалык ерекшелік адамнын барша іс-әрекетінде онын мазмұны, мақсаты және сеп түрткілеріне тәуелсіз бір калыпты көрінеді, есейген шакта да өзгеріске түспей, өзара байланыста темперамент кейпін өрнектейді. 2.Психикалык ќасиеттердің ќайсысын кімдер аныќтағанын санамай-аќ , басым бөлігі В.С.Мерлин зерттеулерінде жасалғанын мойындауымыз кажет. Ол темперамент күрамындағы синзитивтілік, реактивтілік, белсенділік сондай-ак белсенділік пен реактивтілік, темп және ырғак моторикалары, икемділік және ригидтілік, экстравертгтік және интроверттік, эмоционалды қозғыштық байланыстары тампераментке көбірек сәйкес келеді деп есептеді. Синзитивтілік (сезімталдылык) психикалык ќасиеттердіа сезім мүшелері, яғни анализаторлары болып табылады. Сезімталдылыќ- адамнын ќандайда психикалык жауап әрекетінін пайда болуына себепші сыртқы әсер күшінің ењ төменгі денгейі мен сол жауап әрекетініњ туындау шапшандығы. Абсолютті сезгіштікті көлеміне ќарай, яғни сезімталдылыктын төменгі сезімталдылык табалдырығына карама-ќарсы ретінде бөліп көрсетті.Б.М.Теплов пен В.Д.Небылицин сезімталдылыктан жүйке жүйесінін жалпы және порциалды касиетгерін бөліп көрсетті. Оны «Ч» әрпімен белгілейміз (Чувствительность) Реактивтілік индивид реакциясьша сәйкес күші мен жылдамдығын сипаттайды. Реактивтілік сенсомоторлык реакциянын латентті периодының үзақтығына байланысты, сондыктан онын көрсеткіші ретінде көлемі кызмет етеді. «К» әрпімен белгіленеді (Реактивность) Темпераменттін ќүрамдас бөлігі ретінде темп және ыргаќ моторикалары іс-арекеттін уакыт күрылымын аныктайды. Темп ќозғалыс уаќытынын бірлігі санымен сипатталады, ал (ритм) ырғаќ ќозғалыс арасыныњ біркелкілігі, бірдейлігі мен жүйелілігімен сипатталады. Темп және ырғаќ (темп и ритм) «Т-Р» әріптерімен белгіленеді.
Осы кұрамдастар жиынтығы белсенділік (активность) деп аталады. Белсенділік-мақсатка жетудегі адамнын коршаған дүниеге ықпал жасау және кедергілерді жену үшін жұмсалған әрекет-кылығынын каркындылығы (табандылык, зейін кою, бағдар тандау) Бірак накты талдаулар бойынша біріншіден, белсенділік өзіндік реакция кабілеті ретінде барлық тірі организмге тән. Сыртқы козғалыссыздык төтенше белсенділіктің көрінуімен болуы мүмкін. Екіншіден, белсенділік саналы индивидтін жекелігін сипатгайды және өз еркімен көрсету деңгейінде байкалады. Небылицин мен Симонов белсенділікті осьшай карастырады. Адам енбектін ќай түрімен де айналысса да, өмірге ен алдымен ќайраткер, іскер және жасампаз болып келеді. Іс-әрекет аркылы адамның рухани өмір байлығы: аќыл-ой теревдігі, күйіну -сүйіну калпы, киялдау ќабілеті мен ерік-жігері, икемділігі мен мінез-ќ±лқы сипаты ашылады. Іс-әрекет үстінде сана ќалыптасады. Іс-әрекет әлуметгік категория. Іс-әрекеттін кандай түрі болса да ќозғалыс күйінде өтеді: мейлі ол жазу жазғанда, станокта енбек операциясын орындаған кездегі ќолдың бұлшык еттердін козғалысы болама немесе сөз сөөйлеген кездегі сөйлеу апаратынын кимылы ма- бәрі бір. Қозғалыс дегеніміз тірі адам организмінін маторлық кызыметі. Адамнын барлык ќимылын екі топка бөлеміз: туа болатын(шартсыз рефлекторлык) және үйрену арќылы болатын (шартты рефлекторлык). Қозғалыстың көбін адам өмір тәжірибесінен алады, ал шағын ғана түрі пайда болады. Затќа бағытталған және белгілі мақсат көздеген ќозғалыстарды әрекет деп атайды. Психологияа әрекеттін екі түрі болады: бірі дененін затпен айналасу әрекеті сырткы моторлык және акыл-ойдын психикалык реалдык пен әрекеті. Акыл-ой әреќетін игерген адам өзі тындырмак болған істі, сырткы әрекетке кіріспес бүрын әуелі ой елегінен өткізіп алады, көзге елестетіп көреді, сөзбен сипаттайды. Ақыл-ой әрекетін заттар мен әрекет түрінде сыртќа шығару экстриоризация деп аталынады. Сыртқы іс -әрекет ішкі іс-әрекетгін бакылауымен жүргізіледі. Адам іс-әрекетінің барысын күні бұрын жоспарланған және бейнелер мен ой түрінде баста журген харекетпен салыстырады. Наќты әрекетті бүлайша топшалау және оны реттеу мүмкіндігі әрекет акцепторы деп аталады. Іс-әрекет адамнын өмір жолын аныќтайды. Психика мен іс-әрекет арасында күрделі катынас бар. Бір жағынан психикалык әрекетте ќалыптасады және көрініс танытады, екінші жағынан психиканы реттеп отырады. Іс-әрекеттін психиканы ќалыптастырушылык рөлін әртүрлі салада істеп жұрген адамдардың ерекшеліктерін салыстыру аркылы көруге болады.Психологиянын іс-әрекет ерекшеліктерін салалардын болуы кездейсоќ емес. Іс әрекеттін түрі адамнын бойында тұрақты бір белгілердіц ќалыптастырады сол себептің мінез-ќ±лыќтын бірер көрінісіне ќарап, кейде сырткы пішініне ќарап-ак адамныњ ќай мамандық иесі екенін білеміз. Мұғалім жеке басының ќасиетін зертей отырып, балаларды оқытып, тәрбиелеуде оныњ шеберлік таныта алуына ќай ќасиеті кемектесуге болатынын білеміз. Адамнын ењ жакын ерекшеліктерінін бірі - онын сөйлеу ќабілеттілігі. Сөз адам психикасынын өмір сүруінін аса тиімді факторы.Іс-әрекетсіз коғам ыдырап кетеді. Іс-әрекет жасауда мүмкіндігінен айырылған адам ойдағыдай дами алмайды. Біздің миымыздың белсенділігі екінші сигнал кызметімен байланысты. Сондыктан адамнын барлык психикалык ерекшеліктері сөйлеу арќылы ғана көрініп, өмір сүреді. Адам іс-әрекеті таным және енбек пен ќатар жеке адамды ќалыптастыратын аса мањызды түрі болып табылады. Сөйлеу дегеніміз тілдіњ көмегімен ќарым-ќатынас жасау. Психологиялык зерттеу объекті рухани мәдениет қүбылысына жататын сөйлеу болып табылады. Таным процессінін негізгі түрініњ бірі- сөйлеу, адамдардыњ дыбысты тіл арќылы өзара ќарым-ќатынас процессін "сөйлеу" деп атаймыз. Бүл ќарым-ќатынасты әр адам өзінше, тіл ќұралдары арќылы іске асырады. Ал тіл болса сол ќүралдың (дыбыс, сөз , сөйлем) осылардын арасындағы байланыс жүйесі, яғни дыбыс ќоры сондай-аќ граматикалык формалары болып табылады. Тіл ќоғамдык даму барысында, адамдардын өзара сөйлеу, карым-катынас жасау процесінде пайда болған, сөйтіп адам сөйтіп дайын тілді ұйренген. Ойлау мен сөйлеу бір-бірімен тығыз байланыста.Адам ойлағанда, әдетте өз ойын іштей сөз және сөз тізбегі аркылы кұрап, іштей сөйлеу деп аталатын түрді береді. Іштей бір-екі сөз кұрап алмай бір нәрсені ойлап алмаймыз. Кей де адам өз ойын сөзбен жеткізіп, айтып бере алмайтын жағдайлары да болады. Сөз және сөйлеу тек адам баласына ғана тән ќұбылыс. Адамда сез байлығынын бір себебі адамдардың өзара сөйлеуі ұшін жоғары дамыған және өте нәзік анатомиялык-физиологиялык сөйлеу мүшесінін аппараты болуында. Бұл аппарат ата-бабамыздын біртіндеп адамға айналу процессінде пайда болған. Егер тұйсік, ќабылдау және ес бірінші сигнал системасына жатса, ал адам баласына тән сөйлеу екінші сигнал системасына жатады. Сөйлеудін тұрлері- сыртка естіртіп сөйлеуді сырткы сөйлеу дейміз, әрадам ойлаған кезде ішкі сөйлеуді пайдаланады. Сыртќы сейлеудін өзі ауызша сөйлеу және жазбаша сөйлеу болып бөлінеді. Ауызша сөйлеу монологты және диалогты түрде болады. Монологты сөйлеу-бір ғана адамнын сөйлеуі (лекция, баяндама, әңгіме, жиналыста сөз сөйлеу) баска адамдарға, тындаушыларға қаратып айтылатын сөйлеуді монологты сөйлеу дейміз, әрі бұл сөйлеудін түрі тыңдаушы жок жерде де адам өзінен өзі дыбыстап сөйлеуі мүмкін. Бастауыш сыныптарда монологты сөйлеудін түрін шамадан тыс колдана берудін ќажеті шамалы, себебі төменгі сынып оќушыларынасабакты лекция түрінде түсіндіргеннен гөрі өзара, әңгіме ретінде түсіндірілсе, анағұрлым жаќсы тындалып, менгеріп алады.Ал екі адамнын немесе одан да көп адамдардың өзара әнгімелесуін диалогты сөйлеу дейміз.Сөйлеушілердің сөздер үнемі алма кезек келіп отырғандыктан, диалогты сөйлеу , монолог сиякы ұзак болмайды. Диалогты сөйлеу кай кезе диспут, пікірталас түрінде болып келеді, соныи барысында кейбір шешілм ей шешілмей жүрген мәселелер аныкталуы мүмкін. Бірішші сынып окушыларының сөздерінін мағаналық жағы әліде болса жетіле коймайды, сөздін мәнін түсіну көп жағдайда дәл болмайды.Төменгі сынып окушыларының сөйлу әрекеті, жас ерекшелігіне байланысты кемшіліктер кездесіп кана коймады, айналасьшдағы адамдардың саутсыздыктан кисык айтылған сөздерін тез қағып алу сиякты теріс кылыктар кездеседі. Балалар еліктеуге, біреудің кемшілігін, кемістігін тез көруге өте жакын түрады, сондыктан бастауыш сыныптын мұғалімі бірінші күннен бастап -ақ балалардын сөз бен сөйлемді өз мәнінде дүрыс ќолдануын бағалануы тиіс, баланын тілініін дүрыс дамуына, шығармашылыќ ќиялынын өрістеуіне көп әсерін тигізеді. Тілдің дамуында монологты сөйлеудін пайдасы мол, окушының ойын, сөзін бөлмей аяғына дейін тындап, сөңынан әңгіменін кемшіліктерін түзетіп отырса тиімді болады. Ал тілдің дамуында және лексикалыќ ќорды байытуда кітап оқудың маңызы өте зор. Сондыктан баланың мектепке алғаш келген күнінен бастап, олардын кітап оќуға деген ќұмарлығын арттыруға тәрбиелеу кажет. Бастауыш сынып оќушыларынын тілін дамытуда әртүрлі техникалык ќұралдар: диафильм, оку киносы, магнитафон т.б. керекті күралдардың пайдасы өте зор. Бірінші сынып окушыларынын тілінің әр ќарай дамуына, сөздік ќорының жана сөздермен толығуына әріп, сөз, дыбыс, буын, сөйлем т.б. әсері көп. Сонымен ќатар жазбаша сөйлеу баланын тіл мәдениетінін дамуына ерекше ыкпал жасайды. Баланы жазу сөзіне үйрету- бастауыш мектептегі окуды процентке шаќќанда жартысына жуығын алады. Өйткені жазу техникасьш игеру психологиялык тұрғыдан өте күрделі процесс. Сөздік ќоры дүрыс дамыған баланын жазу жүмыстары да жоғары дарежеде болады. Баланын жас ерекшелігіне сәйкес тілінін дамуын психолгиялыќ тұрғыдан карастырған Л.С. Выготский мен Швейцария психологы Жан Пиаже болды. Психологиялык зерттеулердін бірінші принцпы психиканы зерттеудін объективтілік принцпы болып табылады. Бүл принцп кез-келген кұбылысты олар қандай болса, сол күйінде ќарауды ќажеттілігін білдіреді. Олар адам өмірінін сырткы жағдайлары және қызметімен өзара байланыста ғана зертгелуі мүмкін. Объектілік принцпы адамнын психикалык ерекшеліктері жайлы онын наќтылы істері мен ќылыќтарына ќарап ғана дұрыс пікірге келуге болатындыктан адамды ќызмет үрдісінде зерттеуді талап етеді. Бұл принцпті басшылыкка ала отырып, психикалык күбылыстарды сыртқы әсерлердін бейнелену ретінде ұғынылады. Әртүрлі жағдайларда, әртүрлі ќызмет бабында, басќа адамдар мен ќарым-ќатынасында жеке адамнын сан-саналы психикалык ерекшеліктері, жеке адам ретіндегі бет бейнесі ашылады. Соньшен бірге акикат өмірдін алуан салаларына ќарамастан, әр адам өз күйінде калады, тек езіне ғана тән индивидуалды психикалыќ ќасиеттерін саќтайды. Сондыќтан психологиялыќ зерттеулерді ќұру принцптерінің бірі жеке адамды анализдік - синтездік зертгеу принцпі болып табылады. Анализдік зертгеу психиканын элементтерін жеке адамныа өмірі және ќызыметінін әртүрлі жағдайда тануға мүмкіндік береді, ал синтездік зерттеу барлык жеке психикалык көріністердін езара байланысын аныктауға және белгілі бір адамды толык сипаттайтын түракты касиеттерді табуға көмектеседі. Анализдік-синтездік принцпті ±стану ќажетгілігі жеке адамды терен , жан-жаќты зерттеу, танымдык , эмоциялык, ерік-жігерілік процестердін жеке жаќтарын, жеке ќасиеттерін зертгеу сияќты барлыќ осы сәттердін адамньщ тұтас психикалык бейнесіндегі взара байлаиыстарын, өзара шарттылыктарын зерттеуді ќажет ететіндігінен де болып отыр.Бұл екі бағыттын катан бірлікте болуы, бір жағынан, жеке керіністерін зерттеп мейлінше жеке адамнын психикалыќ ерекшеліктерін түсінуге және дүрыс бағалауға болмайтындығынан, ал екінші жағынан жеке адамның ерекшеліктерін оларды бір-бірімен салыстырымайынша, олардың өзара тәуелділігі мен бірлігін ашпайынша үгіттеуге болмайды. Психологиялыќ зерттеулерді ќұруда анализдік синтезік принцпті басшылыќќа алу әр адамның психикалыќ бейнесінде белгілі тарихи кезендегі барлык адамға немесе белгілі тапќа тән жалпы ±ќсастыќ және ерекшелік, индивидуалды болатындыктан да ќажет. Жеке адамды зерттеу процессі кезінде онын ќандай жалпы типтік және индивидуалды касиеттерге ие екенін, осы ќасиеттерді ќалай ќалыптастыруда екендігін анықтау ќажет. Сонымен психологиялык зертгеулерді құрудьщ негізгі принцптері: объективтілік принцпы, психикалыќ ќұбылыстарды оларды даму барысында зерттеу принцпі және жеке адамды анализдік-синтездік зерттеу принцпі болып табылады.
2. Қарым-қатынасты оқытудың оқу функциясын жүзеге асыру. 3. Қарым-қатынас инициативасында табысқа жетуде тұрақты және тексерілген әдістер 4. синзитивтілік, реактивтілік, белсенділік . 5. Анализдік-синтездік принцпті 5.Студенттің үй тапсырмасы: Педагогикалық қарым – қатынаста мұғалімнің рөлі.
6.Студенттің аудиторияда орындайтын тапсырмасы: Педагогикалық қарым – қатынас педагог – шетел тілдері мұғалімдерінің кәсіби шеберлігінің көрсеткіші және оқушыларды дамыту мен қалыптастырудың шарты ретінде. СӨЖ тақырыбы: Педагогикалық қарым-қатынас құрылымы 7. Әдебиеттер тізімі: 1.Л.И.Рувинский. Мамандыққа кіріспе Алматы – 1988ж 2 Қ.Жарықбаев, С.Қалиев . Қазақ тәлім – тәрбиесі. Алматы.С.Әсілов. 3. 3.В.А.Сухомлинский: Балаға жүрек жылуы. Алматы – 1983ж 4.Ы.Алтынсарин.‡лы ағартушы. Алматы – 1983ж 12-Сабақ. 1.Сабақтың тақырыбы: Педагогикалық қарым- қатынас стилі.жүктеу/скачать 0.85 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|