Хабаршы №1-2 (5-6) 2012 Вестник «Казахстан-Россия: стратегическое партнерство в XXI веке»

• 
  выработать детальные предложения по внедрению в процесс полиязычного обучения самых современных методик и технологий обучения;
  

• 
  обеспечить повышение уровня профессионализма педагогов, что в свою очередь повлияет на качество подготовки полиязычных кадров;
  
• 
  повысить конкурентоспособность альтернативных языковых образовательных программ.
  

Изучение языков в образовательной системе Казахстана имеет сложившуюся традицию: учебно-методический материал по обучению казахскому и русскому языкам как второму иностранному разрабатывается профессорско-преподавательским составом ведущих казахстанских вузов — КазНУ им.аль-Фараби, КазНПУ им. Абая, иностранных языков — КазУМОиМЯ им. Абылай хана.

Экспериментальными площадками по реализации полиязычного образования в нашей республике, как известно, являются Карагандинский государственный университет имени Е.А. Букетова и Казахский университет международных отношений и мировых языков имени Абылай хана. Международные Ассоциации по межкультурной коммуникации с пристальным интересом следят за развитием языковой политики  в РК, интересуются разрабатываемой теоретико-методологической базой.

Реалии сегодняшнего дня таковы, что мы – вузовские работники, ежедневно активно реализуем задачи реформирования системы образования. Поэтому искренне надеемся на то, что наша совместная активная деятельность воплотится в обществе, построенном конкурентоспособными полиязычными кадрами.

1. Выступления министра образования и науки РК Б.Т.Жумагулова www.edu.gov.kz

2. Aspects of multilingual aphasia / edited by Martin R. Gitterman, Mira Goral, and Loraine K. Obler. Bristol; Buffalo: Multilingual Matters, 2012.

3. Educational linguistics in practice: applying the local globally and the global locally / Edited by Francis M. Hult and Kendall A. King. Bristol ; Buffalo: Multilingual Matters, 2011.

4. Puteh Alis Education Policy for Globalization and Multicultural Society: The Malaysian Experiences. Journal of Emerging Trends in Educational Research and Policy Studies 2(5):388-394. 2011.

5. Clark J. B. Multilingualism, citizenship, and identity: voices of youth and symbolic investments in an urban, globalized world. London; New York: Continuum, 2009.

6. Global perspectives on multilingualism: unity in diversity / edited by María E. Torres-Guzmán, Joel Gómez. New York: Teachers College Press, 2009.

7. Forging multilingual spaces: integrated perspectives on majority and minority bilingual education / edited by Christine Hélot and Anne-Marie de Mejia. Bristol [England]; Buffalo, NY: Multilingual Matters, 2008.

8. Rannawerra A.M.. Sri Lanka: Science teaching in the National Languages. In prospects. Vol.3, 2008, pp.416-423

9. Сулейменова Э.Д. Полиязычие и языковой сдвиг: к характеристике языковой ситуации в Казахстане //Полилингвизм: Язык – Сознание – Культура. Международная конференция «Ахановские чтения» под эгидой МАПРЯЛ (Материалы докладов и сообщений) / Ответ.ред. Э. Д. Сулейменова. - Алматы: Қазақ университеті, 2008. – Т. 1. – С. 51-64.

10. Шаймерденова Н.Ж., Авакова Р.А. Язык и этнос. – 2-е изд., дораб. – Астана: ИД «Сарыарка», 2008. – 230 с.

11. Шаймерденов Е.Ш., Шаукенова З.К., Ракишева Б.И. Языковая ситуация в Республике Казахстан // Саясат-Policy. – 2001. - № 1 (68). – С. 22-28.

12. http://www.linee.info/;http://www.multilingualmatters.com
Түйін

Қазақстан республикасы жоғары және жоғары оқу орынан кейінгі білім беруді түбегейлі өзгертіп, білім беру үдерісіне көптілді білім беру саясатын белсенді түрде ендіруде. ТМД халықтарының бірде біреуі көптілділікті мемлекет көлемінде дамытып отырған жоқ. Қазақстандық қоғам дамуының қазіргі кезінде қостілділік біртіндеп көптілділікке ауысу үстінде. Қазақстандағы тілдік саясаттың стратегиялық маңызды міндеттерінің бірі көптілді, яғни қазақ, орыс және ағылшын тілдерін меңгеру болып табылады. Мақаланың негізгі міндеті көптілдікті оқу үрдісіне еңгізу, жаңа тұрпатты мамандарды дайындау, мемлекеттік тілдің ролін көтеру.

The Republic of Kazakhstan has been implementing overall modernization of the education system and embedding a multilingualism policy into the educational process. No other country of the CIS has been developing multilingualism at the state level. At the present stage in the development of Kazakhstani society, bilingualism is gradually turning into multilingualism. One of the most important strategic goals of the language policy of Kazakhstan is the necessity of speaking several languages: Kazakh, Russian and English. The article is devoted to the problem of multilingual education in Kazakhstan and effective ways of students’ involvement in this process.

AVRASYA ULUSAL ÜNİVERSİTESİ

ULUSLARARASI ILIŞKİLER FAKÜLTESİ
Hazar denizi’nin jeopolitik önemi
Anahtar kelimeler:

Orta Asya, Hazar Denizi, uluslararası hukuk, jeopolitik, jeoekonomi

Rekabete açılan bölgelerin başında Hazar gelmeketedir. Hazar sorunu birçok sorunlardan oluşmakta ve bu sorunlar büyük ölçüde jeopolitik, jeoekonomik ve uluslararası hukuki öğelerden oluşmaktadır. Bilindiği gibi, havza bölgesindeki olayların bugünkü gelişimini belirleyen temel etken bölgede büyük miktarda stratejik enerji hammadde rezervlerinin- petrol ve gaz bulunmasıdır. Hammade Hazar bölgesine jeostratejik önem yüklemektedir¹.

Kazakistan ve Azerbaycan’ın başından beri Hazar meselesi konusunda çeşitli konferansların yapılması ve havza statüsü verilmesi konusunda Konvansiyonun bir an önce kabul edilmesi için aktif girişimlerde bulunmuşlardır. 1993’te Kazakistan bir anlaşma tasarısı önermiş, bu anlaşmaya göre Hazar orta çizgi yöntemiyle sektörlere bölünmeliydi [5]. Azerbaycan söz konusu projenin birçok maddesini desteklemiştir, fakat Rusya ve İran kabul etmemiştir. Türkmenistan beklemeyi tercih etmiştir. 1994’te Kazakistan tarafından anlaşma tasarısı sunuldu, buna göre BM’in 1982 Konvansiyonu’nun deniz hukuku temel alınıyor, hususen vurgu kapalı ve yarı açık denizler hakkındaki Konvansiyon’un 122.maddesine yapılmaktadır². Kazakistan projesinde Rusya ve İran’ı tedirgin eden Konvansiyon’un 10.maddesine atıf olmuştur³. Kazakistan’ın uluslararası hukukta bu kadar aktif olması Hazar’daki partnerlerine anlaşılır geliyordu; sektörel bölünme durumunda bu ülke havzanın en büyük kısmına sahip olacaktı.

Rusya ve İran’ın stratejik çıkarlarını, onların Hazar’a başka devletlerin girmesi ve ekolojik sorunlar konusundaki endişelerini göz önünde bulundurarak Kazakistan, bu iki ülkenin bazı girişimlerini destekledi. İran, Rusya ve Kazakistan liderlerinin konuya ilişkin açıklamalarında Hazar’da sadece ona çıkısı olan ülke bandıralı gemiler yüzebilecekler denmektedir. Astana’nın resmi bildirilerine göre Kazakistan, Hazar’daki doğal kaynakların kullanımında, ayrıca çevre koruma alanında, balıkçılık ve gemicilikte Hazar havzası ülkelerinin özel çıkarlarını göz önünde bulundurmaya hazır. Kazakistan için Hazar’ın deniz ya da göl statüsü elde etmesi prensip olarak çok önemli değildir⁴. Kazakistan’ın tutumundaki temel etken, Hazar’ın ihtiva ettiği doğal kaynaklarını kendi sektöründe özerk ekonomik kullanım haklarıdır.

Azerbaycan’ın ilk görüşü, Hazar’ın bir çeşit “katı ayırım” biçimidir. Bakü’nün çıkış noktasını havzanın sınır gölü olması oluşturmakta ve uluslararası pratikten hareketle havza milli sektörlere ayırtılmalı, ülke sınırı orta çizgiden geçmelidir.

Rusya ilk projesinde Hazar’ın deniz değil iç göl olduğundan, kıyı ülkeleri arasında paylaştırılamaz, fakat Hazar havzası ülkeleri tarafından ortaklasa kullanılması gerektiğinden hareket etmekteydi. Projede, Hazar doğal kaynakları çalışmalarında yabacıların katılımı meselesinde özel kaygı vardı. Moskova da Hazar kıyı ülkeleri olmayan devletlerin görüşme sürecine karışmalarına kesinlikle karşı olmuştur. 1995–1997 yıllarındaki Rusya Dışişleri Bakanlığının açıklamalarına göre denizin içi ve doğal kaynakları tüm Hazar kıyı ülkelerine aittir; Hazar, Hazar kıyı ülkelerinin stratejik çıkarlar bölgesidir. Moskova’nın bu açıklamaları ile açıkça Rusya’nın öncelikle jeostratejik çıkarları gözetilmekteydi. 1991–1996 yılları arasından Çeçenistan’daki askeri hareketlerini bitimine kadar Moskova aslında yeni bağımsız devletler konusunda, büyük ihtimalle onların elverişsiz jeopolitik durumlarının ona kendi durumunu koruma ve güçlendirme imkanı verecegini varsayarak sert tutum içindeydi.

Moskova uzun süre Tahran’ın ortağıydı; fakat 1998’de Rus yaklaşımında bir dönüşüm yaşanmıştır. Rusya’nın tutumu uzun süre ikililikle tanımlanıyordu, bir taraftan Dışişleri Bakanlığı havzanın sektörel bölünmesine sert bir şekilde karsı çıkıyordu, diğer taraftan ise çeşitli Hazar konsorsiyumlarına katılan büyük Rus petrol şirketlerinin temsilcileri diplomatların pozisyonlarını tekzip ettiler. Öyle ya da böyle, Moskova kendi dış siyaset platformunu reel ekonomik duruma götürerek, Astana’nın sunduğu seçeneği kabul etti. Buna uygun ikili anlaşmalara varılmıştır. Anlaşmaların özü aslında resmi Bakü’nün yaklaşımlarını tam yansıtmasa da, Azerbaycan yine de bu tutuma eğilmektedir. Askabad pratikte sektörel ayırım prensiplerini gerçekleştirmektedir. Onun tutumu şaşkınlık uyandıran “doğrulukla” dikkat çekmektedir. Bunun anlamı, sunulan projelerin hangisi daha üstünse Türkmenistan ona katılacaktır⁵.

Moskova’da imzalanan Azeri-Rus “Kapaz” petrol madeni ortak çalışmaları anlaşmasından sonra Temmuz 1997’de Türkmen – Azeri ilişkilerinde gerilim yaşanmıştır. 5 Temmuz1997’de Türkmenistan Dısisleri Bakanlıgı maden yataklarının Türkmenistan’a ait olduğunu sebep göstererek bu anlaşmaya karsı çıktı⁶. Daha öncesinde 1997 Mayısında EİT (Ekonomik İşbirliği Teşkilatı) ülkeleri liderleri toplantısında Turkmenbaşı Azerbaycan lideriyle “sınır” bölgesindeki diğer iki maden yataklarının aidiyeti konusunda tartışmıştı. Söz konusu tartışma Hazar bölgesinde toprak ilişkilerine petrolün etkilerinin birinci büyük emsali olmuştur. Fakat bu olay gösteriyor ki, Askabad’ın esnek tutumu pratikte yine de sektörel ayırım seçeneğine meyletmektedir [4].

Şu anda sektörel ayırıma karsı çıkan tek Hazar kıyı ülkesi İran’dır. Tahran, Hazar ve kaynaklarının ortak kullanıma açık olmasında, ancak 12 millik bölgenin balıkçılık ve deniz dibindeki kaynaklar üzerinde haklarla kıyı ülkelerin kullanımına verilmesinde, havzanın ortasında kalan kısmın ise kıyı ülkelerinin ek anlaşmalarıyla kullanılmasında ısrar ediyor. İran özellikle Hazar’ın ekolojik sisteminin korunmasında durmaktadır. İran’ın Hazar statüsü projesinde ekolojik yön şeffaf çizgilerle ortaya çıkmaktadır.

Düşünülür ki, Hazar’ın hukuki meselelerinin düzenlenmesi Tahran için Hazar jeopolitiğinde stratejik anlamda öncelikli mesele değildir. Prensip olarak bu tutum anlaşılabilir, hukuki rejimin şeffaflığı ve dolayısıyla Hazar’a üçüncü devletlerin sızması İran’ın çıkarlarına uymamaktadır, Tahran ilk sırada Orta Asya ve Kafkas bölgesinde kendi rekabet imkanlarını sınamaktadır. Orta Asya ülkelerinin ve Azerbaycan’ın Hazar konusunda Konvansiyon’un bir an önce kabul edilmesi istediklerini göz önünde bulunduran İran ekonomik enstrümanları ve hukuki ayrılıkları kullanarak söz konusu bölgede kendi siyasi ve jeopolitik nüfuzunu azami ölçüde genişletmeye çalışmaktadır⁷.

23 Temmuz 2001’de Azeri ve İran sektörünün sekli ayırım çizgisinde İİC’nin (İran İslam Cumhuriyeti) silahlı güvenlik botlarının karıştığı ve Azerbaycan jeolojik araştırmalar gemisini engelleyen bir olay meydana gelmişti. Tahran’ın son yıllarda seklini değişen stratejilerini göz önünde tutarsak (eski Cumhurbaşkanı Hatemi’nin medeniyetler diyalogu konsepti ve aslında İİC’nin uluslararası tecritten çıkmak için çok büyük propogandist, diplomatik ve diğer faaliyetleri) bu olay bir kere daha İran için Hazar bölgesinin önem derecesini göstermektedir. Tahran’ın daha sonra askeri “gücünü” göstermesi- İran Hava güçlerinin Azerbaycan toprakları üzerinde uçması- koruma amacıyla İİC için bu problemi engelleme çabalarından dolayı olmuştur. Objektif olarak Hazar havzası dışındaki oyuncular arasından Ankara ve Washington’un sert tepkilerini çeken bu hareketler aslında onların yaklaşımlarına karsı yapılmıştı. Bu kesit, ilk olarak oyunun kuvvet mekanizmalarını pratikte deneyen Tahran’ın Hazar stratejisinin yeni daha aktif döneme geçtiğini bildirmektedir.

Yukarıda bahsedilen Azeri-Türkmen tartışmasından sonra İran-Azeri olayı, Hazar’ın sorunsuz çözülmesine engel olmaktadır. Böylece, birçok kombinasyonu deneyen bütün Hazar ülkeleri şu anda de-facto olarak, isteseler de istemeseler de Hazar’ın sektörel bölünmesini herkes kendince anlamaktadır. Kazakistan, Rusya ve Azerbaycan, orta çizgi prensibinde karar kıldılar. İran ise, her ülkeye %20’den 5 eşit kısma bölünmesi taraftarı. 12 mil kıyı bölgesine yanı sıra 25 millik şeridi ülkelerin ekonomik çıkarlarına tahsis edilmesini teklif eden Türkmenistan, aslında “üçlü”nün tutumu ile İran arasında tereddüt etmekte, aynı zamanda Azerbaycan’dan petrol ve doğalgaz boru hattına hak iddia etmektedir (Azeri versiyonu Kapaz, Türkmen versiyonu ise Serdar).

Rusya ve İran, potansiyel “büyük Hazar petrolünün” dünya pazarlarına ihracata objektif olarak ikili bakmaktadırlar. İkilinin pozisyonların taktik meselelerde ayrılmasına karsın stratejik meselelerde – bölgede üçüncü ülkelerin, yani, özellikle Washington’un, artan nüfuzunu sınırlandırmak istenmiştir. Teorik olarak, İran pozisyonunun kabul edilmesi durumunda Moskova ve Tahran, Hazar hammaddelerinin önemli kısmının kullanımına erişimleri olurdu ve böylece bölgede jeoeonomik ve jeostratejik konumlarını güçlendirebilirdi. Kıyaslanamayacak kadar büyük ekonomik potansiyele ve enerji kaynaklarını işleme deneyimine sahip olan Rusya ve İran, Hazar’ın diğer ülkelerinden daha erken zamanda gölün altındakileri işleyebilecek kapasiteye sahiptir.

Kazakistan, Azerbaycan ve Türkmenistan için Hazar’ın milli sektörlere paylaştırılması, sahil kıyısına sahip olmaktan yakın gelecekte somut getiriler sunmaktadır. Bu ülkelerin öz sermayeleri ve modern teknolojileri yoktur, bundan dolayı onlar çalımlara diğer ülkeleri, özellikle ABD basta olmak üzere batılı ülkeleri, katmak istemektedirler. Söz konusu strateji, güç dengesi oluşturma ve bağımlılık faktörlerinin azaltılmasında doğal eğilimdir.

Moskova ve Astana arasındaki anlaşmalara gelince, Rusya ve Kazakistan’ın Hazar’da modifiye edilmiş orta çizgi çekilmesi konusundaki ön anlaşmaları daha pratiğe geçirilmeli ki, bunu gerçekleştirmek oldukça zordur, çünkü deniz dibinde özel ekonomik bölge sınırlarının çizilmesi doğal zorluklara bağlıdır. İleride daha, diğer Hazar kıyısı ülkeleri ile anlaşmak gerekmektedir. Belli ki, Bakü, Hazar havzasında uluslararası ilişkilerin düzenlemelerinin harfiyyen yerine getirilmesi konusunda ısrar edecektir. Azerbaycan, Hazar’ın mineral kaynaklarının ilk ve aktif işleticilerinden biridir ve onun için denizin işlenmesinin nispeten “şeffaf” rejimi en az istediği şeydir.

Post-Sovyet Orta Asya ülkeleri için, bölge ulaşım altyapısının eski SSCB ulaşım ağı ile sıkı bir şekilde bağlantılı olduğu için, nakliye yolları sorunu en zayıf noktalardan biridir. Bölgenin ana ulaşım yolları, iletişim hatları ve diğer komünikasyonlar, galiba, doğrudan toprak sorunları ve çatışmalar ile bağlantılı olamaz. Sınırı geçen iletişim hattının sahipliği meselesi, bir ülke için kendi sınırları ile sınırlıdır. Devlet sınırlarından geçen yolların, doğal gaz ve petrol borularının değişik kısımları hangi ülkenin topraklarındaysa hukuki olarak o ülkeye aittir. Sözüm ona “ulaşım koridorları”, transit nakliyeler, devlet sularının geçilmesi ve diğer meseleler ikili, çok taraflı ve uluslararası anlaşmalarla düzenlenmektedir. Diğer bir soru, toprak, kanal, demir veya karayolunun kiralanmasının şu anda geçerli olan uluslararası pratiğini ilgilendirmektedir⁸. Modern dünyada ulaşım yolları için mücadele büyük ölçüde “jeopolitik oyun” alanında yapılmaktadır. Toprak sorunları ulaşım yolları mücadelesi ile ortaya çıksa bile bu doğrudan ilgili değildir.

Orta Asya ve Hazar bölgesinde ana ulaşım yolları şu anda sıklıkla yeni bağımsız devletleri etkileme enstrümanı olmaktadır. Bölge devletlerinin deniz ulaşımına doğrudan çıkışlarının olmamasını kullanarak, dış oyuncular, uluslararası iliksiler alanında manipule etmek için kendi transit imkanlarını kullanmak istemektedirler. Transit yollarının seçimi büyük ölçüde Hazar havzası ülkelerinin reel enerji kaynaklarının rezervleri ile bağlantılıdır. Kazak petrolü rezervlerine gelince, onun kaynakları tespit etmek oldukça zordur, çünkü onun büyük bir kısmı Hazar denizi kayalıklarında toplanmıştır. Hükümet ve yerel uzmanların saptamasına göre, Kazakistan’da toplam petrol ve doğalgaz rezervleri 23 milyar tondur, bunun 13 milyar tonu Hazar kayalıklarında toplanmıştır. Tespit edilmiş rezervlerin mevcudiyeti ülkeyi dünyada 13. sıraya çıkarmaktadır. Elde etme miktarı açısından ise ancak 26. sıradadır. En iyimser tahminlerle ülkenin kaynak potansiyeli yıllık 120-140 milyon ton petrol çıkarımını mümkün kılmaktadır. Kazakistan, BDT’de Rusya’dan sonra en büyük ikinci ve Orta Asya ülkeleri arasında birinci petrol üreticisidir. Batılı uzmanların değerlendirmelerine göre Kazakistan, Azerbaycan, Türkmenistan 100 milyar varil petrole sahiptir ki, bu durum Hazar havzasını Körfez ve Sibirya’dan sonra global ekonominin üçüncü büyük petrol rezervuarı yapmaktadır [1]. Bugün, yabancı sermaye, Kazakistan’ın hammadde yatakları islemesi, arama keşif çalışmaları, rafine fabrikalarının yeniden yapılandırılması, petrol ve doğalgaz nakliyesi ile ilgili 27 büyük ölçekli projelerinde çekilmiştir. Sektörde 19 ortak kuruluşlar oluşturulmuştur. Petrol ve dogal gaz sanayisinde ortak yabancı yatırımlar 1996 yılı itibariyle 1.88 milyar $ (ABD)dır. Halihazırda yabancıların katılımıyla yürütülmekte olan projelere potansiyel yatırım 40 milyar $(ABD)’dan fazla olarak hesaplanmaktadır [2].

Yine de, dünyanın bütün önde gelen petrol ihracatçılarını etkileyen aşırı üretim krizi, Kazak petrol ve doğalgaz kompleksi için ağır darbe olmuştur. 1997’de Kazakistan, Milli İstatistik Ajansı verilerine göre, ülke için önemli sayılacak üretim miktarına ulaşmıştır – yaklaşık 25 milyon ton petrol. OPEC’in Kazakistan’a baskı yapmaya çalışmamasına rağmen, 1998’de petrol şirketleri petrol miktarını azaltmak zorunda kalmışlardır. Oluşan durum Kazak petrol ihracatçılarının büyük ölçüde zayıf teknolojik temele ve yüksek maliyetlere bağlı rekabet yeteneğinin düşük olduğunu açıkça göstermiştir. Kriz aynı zamanda, yüksek teknoloji kullanan birkaç yabancı kuruluş dışında (nispeten olumlu örnek –Shevron), ülkenin petrol ve doğalgaz kompleksinde üretim kuruluşlarının büyük çoğunluğu aslında çok eskimiştir. Yabancı şirketlerin çoğunluğu, yönettikleri kuruluşların üretim altyapısının kalite düzeyini yükseltmede etkili olamamışlar, mevcut donanımı isletmeye yöneltmişlerdir. Genel olarak dünya konjoktürü BDT’nin bağımsızlık yolunun başlangıcından beri uygundu. Irak ve Lübnan’ın batıyla çatışması, İran’ın Washington ile gergin ilişkilerde olması, Yakın ve Ortadoğu’nun diğer bölgelerindeki çatışmalar, gelişmiş sanayi ülkelerini değişik enerji kaynakları rezervleri ve onları nakliye yolları arayışına itmektedir.

Diyebiliriz ki, farklı olayların gelişme ihtimallerini hesaba katan çok seçenekli planlar henüz geliştirilmemiş ve petrol, global ekonominin ve siyasetin en büyük faktörü olarak, 21.yy. da etkili jeopolitik araç olarak kalacaktır. Burada en öncelikli meselelerden biri, bölgenin bütün devletlerinin dünya deniz yollarına direk çıkışlarının olmamasından yola çıkarsak, uluslararası nakliye ve komünikasyon ağlarının azami çeşitlendirilmesi stratejisidir. Nakliye ve komünikasyon alanında entegrasyon, düşünülür ki, ilgili oyuncuların bölge devletlerine jeopolitik baskı olanaklarını ortadan kaldırmasa bile büyük ölçüde azaltacaktır. Bu strateji, Hazar’ın hukuki statüsü ve bütün bölge için Aral denizi felaketinin sonuçlarını yumuşatma gibi iki büyük bölgesel meselelerin sonuçlanmasına ortak tesir etme olanakları ile sıkı bir şekilde örtüşmektedir. Siyasi açıdan bu faktörler Orta Asya devletlerini ayırt etse bile, yine de her iki havza Araştırmacıya göre Orta Asya devletlerinin önemli doğal (coğrafi) bütünleştiricisidir.