Хабаршы №1-2 (5-6) 2012 Вестник «Казахстан-Россия: стратегическое партнерство в XXI веке»

1. 
   В.Я. Бутанаев Бурханизм тюрков Саяна – Алтая. Абакан – 2003 г.
   

2. 
   В.Ф. Трощанский Эволюция Черной веры у Якутовь. Казан -1908, 185 с.
   
3. 
   М.Жолдасбеков, Қ. Сартқожаұлы Орхон ескерткіштерінің толық Атласы.- Астана: Күлтегін, 2005 – 360 б.
   
4. 
   Г.М. Василевич Эвенкийско-Руский словарь. Москва, 1958 – 803 с.
   
5. 
   В.Я. Бутанаев Очерки истории Хакасии (с древнейших времен до современности) Абакан – 2008 г. 672 ст.
   
6. 
   Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса (VI-VIII вв. н.э.). Изд-во Национальной библиотеки им. Алишера Навои. - Ташкент. – 2007. - 119 с.
   
7. 
   Досымбаева А.М. Батыс Түрік қағанаты. Қазақ даласының мәдени мұрасы. – Алматы, 2007. – 168 б.
   

Статья нацелена на обоснование с научной точки зрения общих древнетюркских понятии в мировозрений хакасского и казахского народов.

The aim of this article is to prove the general consciousness of world of views of Khakass and Kazakh peoples.

түрктану кафедрасының 2-курс магистранты

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ,

Халықаралық қатынастар факультеті

Мақалада орта ғасыр жазба ескерткіштері тіліндегі фразеологизмдердің мағыналық ерекшеліктері нысанаға алынған. Сонымен қатар, орта ғасыр жазба ескерткіштеріндегі фразеологизмдердің қазіргі қазақ тіліндегі фразеологизмдермен сабақтастығы қарастырылған.

Ал осы тіліміздің бейнелілігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың ауқымды бөлігі – фразеологизмдер. Әлем жұртшылығының жиырма бірінші ғасырдың табалдырығын аттаған бүгінгі таңда тіліміздің фразеологиялық қорын зерттеудің теориялық және практикалық жағынан да өз негізі бар. Әсіресе, осы фразеологизмге қатысты зерттеулерде орта ғасырдағы жазба ескерткіштерге соқпай кете алмайды.

Орта ғасыр жазба ескерткіштері тіліндегі фразеологизмдерді елек-екшеп, мағыналық ерекшеліктерін анықтауда XV–XVII ғасырлардағы кейбір жазба ескерткіштерге сүйенуді жөн көрдік. Атап айтқанда, армян жазулы қыпшақ ескерткіші "Дана Хикар сөзі" атты көркем дидактикалық шығармасы, Алишер Науаидың «Бабырнамасы» сонымен қатар қазақ әдеби тілінің XVI–XVII ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің жай-күйін танытатын Қадырғали Жалаиридың «Жамиғ-ат тауарих», Әбілғазы баһадүр ханның «Шежіре и түркі» атты тарихи шығармалары.

Жазба ескерткіштер тіліндегі фразеологизмдерді семантикалық ерекшеліктеріне қарай топтастыру барысында проф. Б. Әбілқасымовтың үлгісінде қарастырдық:

Қазіргі қазақ тілінде формасы да, беретін мағынасы да дәлме-дәл келетін фразеологизмдер;

формалары ұқсас болғанымен, мағыналары басқа фразеологизмдер;

мағынасы қазіргі қазақ тіліндегі фразеологизмдерге сәйкес келгенімен, кейбір формалық (фонетикалық, морфологиялық) өзгерістерге ұшыраған фразеологизмдер;

қазіргі қазақ тілінде кездеспейтін фразеологизмдер [1, 92б].

1. 15-17 ғасыр жәдігерліктерінде кездесетін фразеологизмдердің басым көпшілігі қазіргі қазақ тілінде аса көп өзгеріссіз сақталған. Әрине, кейбір фразеологизмдердің мағынасында бірен-саран жаңа мағына үстелгені болмаса, негізгі мағыналарында айырмашылық байқалмайды. Мәселен, армян жазулы қыпшақ ескерткіші «Дана Хикар сөзінен»төмендегідей мысалдарды келтіре аламыз.

Тәңрім алнына да көп түрлүхурбан еттим «тәңірім алдына бардым, көп түрлі құрбан бердім» [2, 21б]. Сөйлемдегі «құрбан етті» тұрақты тіркесі қазіргі қазақ тілінде де сол күйінде, кейде «құрбан шалды» боп та, сол күйінде еш өзгеріссіз қолданылады, екі дәуірде де «садақа қылды және жанын пида етті» мағынасын береді.

Хикар көзинин тирлихинда турғузду оғлун алныма кенди тынчлыхта болғай«Хикар көзінің тірісінде ұлын алдыма \әкеп\ көрсетті, өзі тыныштықта болғай» [2, 22б]. Сөйлемдегі «көзі тірі» тұрақты тіркесі аман-есен, сау-саламат деген мағынаны білдіреді.

Оғлум йалған ант ичма ки күнлариң ексилмагай йалғанчиниң күнләри ексилир«ұлым, күнің қысқармасың десең жалған ант ішпе, жалғаншының күні көмір» [2, 25б]. Сөйлемдегі ант ішпе тұрақты тіркесі, қазір де ант ішу, яғни ант беру деген мағынада қолданылады.

Ендігі бір топ мысалдар Әбілғазы Бахадүр ханның«Түрк шежіресінен» алынды:

Бір замандын соң пахалуан өз халіне келіб Шеихныңайақықа йықылды [3, 23б]. Фразеологиялық сөздікте аяғына жығылды – алдына барып жығылды, тәубе қылды, тізе бүкті, кешірім сұрады деген мағынаны білдіреді [4, 95б].

Екінчі йыл елге жар қылдұрды Иран сары йүредүр нече йыллық ғамларын иесүнлер[3, 14б]. Қазіргі қазақ тіліндегі беретін мағынасы да бұдан алшақ кетпейді. «Қамын жеді» – қамқорына алды, жағдайын ойластырды [4, 404б].

Иарашмақлықдын үмід үзкендінсоң атланды [3, 47б]. «Үміт үзу» тіркесінің «Шежіредегі» және қазіргі тіліміздегі мағынасының арасында аса бір алшақтық байқалмайды. Екеуінде де «үміт үзу» тіркесінің беретін мағынасы – «түңілу, ойлағаны орындалмайтынына көзі жету» [4, 740б].

Белгілі ғалым Р. Сыздықова өзінің «Язык Жамиғат ат-тауарих» деген зерттеуінде сол еңбектің тіліндегі фразеологизмдерді де қарастырған болатын. Сол терілген фразеологизмдер ішінен қазіргі қазақ тілінде әлі қолданылып келе жатқан тұрақты тіркестерді таба аламыз. Мысалы: ел болды, йахшы атың, йер йузінде, йолдан чык (жолдан шықты, тайды), йолун тос, йол бермегей, кеңеш қылды, көңүл қалышты, көре алмас, қыз айттурды, тул қалды, тіләгін тіледі, йети иқлим қашур, йуз ур (жүзіңді бұру) [5, 96б].

Алишер Науаидың «Бабырнамасына» келсек, бұл ескерткіш те фразеологиялық тіркестерге бай келеді. Осындағы тұрақты тіркестердің басым көпшілігі қазіргі қазақ тілінде сол қалпында қолданылады. Сөзімізді дәлелдеу үшін төмендегідей жолдардағы мысалдарды көрсетеміз.

Чаре қыл дердиға дермән бирле «Шара қыл дертіме дәрменіңмен бірге» [6, 98б]. Фразеологиялық сөздікте «шара қылды» – тиісті жолын тапты, амал қылды [4, 752б].

Хәл-і пейревлыгыны көңлүңге ал «халіне сәйкес келетінді көңіліңе ал» [6, 103б]. Көңілге алды – 1. Өзіне мақсат етті, ниет етті. 2. Өкпелеп қалды.

Лык хер кишиге ким истидад

Гер зағыф олса муны тутсын йад «егер әлсіз болса тұтсын жадында» [6, 116б]. Жадында тұтты – есіңде сақтады, ойында сақтап жүрді.

Бабүр ол гүл күйіде бұлбұл киби таптың мақам «Бабыр, сен гүл ауылында бұлбұл сияқты мақам таптың» [6, 126б]. Таптың мақам – мақамың тапты. Мақамың тапты – әдемі әуезге салды, нақысына келтіріп айтты.

Мин дем-а-дем қан йутар мин хижр айағыдын нитей «мен жиі-жиі қан жұтамын...» [6, 133б]. Қан жұтты – құса болды, қатты қайғырды [4, 408б].

Көзни йумуп ачкунча бу гүлзәр тапылмас «көзді ашып-жұмғанша бұл гүлзар (гүл бақшасы) табылмай қалды» [6, 134б]. Көзді ашып-жұмғанша – лездің арасында, қас пен көздің арасында, әп-сәтте [8, 327б].

2. Тұлғалары ұқсас, бірақ беретін мағыналары өзгеше фразеологизмдер де ескерткіштертілінде кездеседі. Яғни жәдігерліктер тілінде кездесетін кейбір тіркестердің сыртқы тұлғасы қазіргі тілімізде бар фразеологизмдермен ұқсас келгенімен, беретін мағынасы сай келе бермейді. Мысалы:

Оғул бериниз ки ошта Хигар тирилай өлмийир«маған ер бала беріңіз, бұл Хикар тірідей өлмесін» [2, 21б]. Бұл тірідей өлу тіркесі қазақ тілінде қатты ұялу деген мағынаны білдірсе, ескерткіш тілінде тура мағынасында қолданылып тұр.

Оғлум хач адами үчун йүк болмахтан егәр йүк болдуң еса алай тут ки туснахыңны бердиң аңар егәр вахтына бермәдиң еса сахалыңны 1-1 йулхарлар«ұлым, адамға кепіл болудан қаш, егер кепіл болсаң аманатқа қойылатын зат немесе ақша бер егер уақытында бере алмасаң сақалыңды бір-бірлеп жұлар» [2, 31б]. Қазақ тіліндегі сақалын жұлды тұрақты тіркесі күйіп-пісіп ашуланды дегенді білдіреді, ал ескерткіштегі сақалыңды бір-бірлеп жұлар тіркесі әбден мезі қылар деген мәнде қолданылып тұр.

Сонымен қатар, "Черікі үйлерінің алдында ор қазыб олтұрдылар" [3, 134б]. Бұнда «ор қазу» тіркесі тура, негізгі мағынасында яғни жауды өткізбеу мақсатында кедергі ретінде шұңқыр қазуда білдірсе қазіргі қазақ тілінде бұл тіркес «біреуге бәле-жала ойлады, жаманшылық істеді» деген ауыспалы мағынадағы фразеологизм болып келеді.

«Қалғанын тараж қылыб ічіке от салдылар» [3, 180б]. Бұл сөйлемдегі «от салу» тіркесі де, қазіргі тіліміздегідей, «шағыстыру, айдап салу, араздастыру» мағынасында емес, «өртеу, от тастау» ыңғайында о бастағы тура мағынасында қолданылғанын көреміз.

Осыған қоса «Жамиғат-тауарихта» олжа қылды деген сөз тіркесі қазіргі тілімізде пайдаланды; пайдаланып кетті [4, 550б] деген мағынаға сайса, ескерткіш тіліндегі олжа қылды сөзіне Р. Сыздық соғыста алған олжа деп тәпсірлейді [5, 96б].

«Бабырнамадан» да тұлғалары ұқсас, бірақ мағыналары әртүрлі келетін фразеологизмдерден бірнеше мысалдар келтіруге болады.

Терк қылма едеб ү сүннетлер,

Хер ни миқдар ки терк итсең егер «тәрк етпе әдеп пен сүнеттерді...» [6, 101б]. Өлең жолдарындағы терк қылма фразеологиялық сөздіктегі тәрк ету– дүниеден безді, дүниені талақ етті мағынасынан сәл алшақ, яғни тек дүниеден безу емес, барлық затқа да безу болып қолданылатын актив сөз тіркесі.

Бу киши сахиб-и хәлет олғай

Мазхар-ы ушбу кемәләт олғай «абыройы міне бұлай кәмелет (жетілген) болсын»[6, 114б]. Kemalat – bilgi ve ahlak guzelligi bakymyndan olgunluk [6, 384б]. Яғни кәмелет – білім және мораль әдемілігі жағынан қарастырғандағы жетілгендік. Ал қазіргі қазақ тілінде кәмелеттік жасқа толған деген сөз тіркесі жиі қолданылады. Бұндағы ер жетті бойжетті, 18 жасқа толған деген мағына орта ғасырда берген мағынасынан сәл алшақ келеді.

Бу йолға қойма айақ саңа баш кирек болса «бұл жолға аяқ салма саған бас керек болса» [6, 124б]. Қойма айақ – аяқ салма, жаманға кірме, аяғыңды, өзінді жаман нәрсеге барудан ұстап қал. Фразеологиялық сөздікте аяқ салды (аяқ қойды) тіркесі жоғарыдағы аяқ салды тіркесіндегі мағынасына қарағанда мүлдем басқа мағынаны білдіреді. Аяқ салды, аяқ қойды – көңілдес болды [4, 100б].

Бабүр ниче күн көңүлні хош тут «Бабыр неше күн көңілің жақсы ұстады». Hosh – guzel, iyi (әдемі, жақсы) [6, 371б]. Хош тут – жақсы ұста, хош етіп көр. Ал қазіргі қазақ тіліндегі қош тұтты – шашбауын көтерді, сый-құрмет көрсетті, құрметтеді [4, 459б] деген мағынаны білдіреді.

3. Мағынасы қазақ тіліндегі фразеологизмдерге ұқсас болғанымен, құрылымдық жағынан өзгерістерге ұшыраған фразеологизмдеркездеседі. Олардың қатарына:

Теңридан келсә шүкүрлү болзера шүкүрлү ағызтеңрини 500 борчул етер «тәңірден келген қандай іске болса да шүкірлі бол, өйткені шүкірлі ауыз тәңіріні бес жүз (рет) борышты етер» [2, 26б]. Тіліміздегі шүкір ету фразеологизмі жәдігерде шүкірлі бол және шүкірлі ауыз болып, басқа вариантта жеткен.

Оғлум ким есадан йаман сөз ишитсаң аны йүрәкіңә тұт 7 харыш «ұлым, біреуден жаман сөз естісең, оны жүрегіңнің жеті қарыс түкпіріне тұт» [2, 27б]. Мұндағы жүрегінің жеті қарыс түбіне тұт тіркесі жүрегінде тұт деген сөз тіркесінің өзгерген түрі.

Мен білмәдим меним өгүтүмлү һеч етти да тоздурду нечик топрахны йелге утру «мен білмедім, ол менің үгіт-өсиетімді желге қарсы шашқан топырақтай еш етті» [2, 32б]. Сөйлемдегі желге қарсы шашқан топырақтай еш етті деген тіркес желге шашты тұрақты тіркесінің жаңаша түрі.

Қазіргі қазақ тілінде бақсы-балгерлердің сәуегейлік жасауы мағынасында «бал ашу» фразеологизмі бар. Ал орта ғасыр жазба ескерткіштерінде дәл осы мағынада «фал бақу» тіркесі кездеседі. Мысалы:

Ауылдағы хатұнларға отға май салыб сенің ұғлұң болұр, уа сенің қызың болұр уа сенің фәлан нәмерсең фәлан болұр теб фал бақыб кушнаш қылыб йүрүр ерді [3, 108б]. Көне түркі тілінде бақу – қарау, көру. Сонда «фал бақу» – балға қарап, сәуегейлік жасау. Кейін мұндай сәуегейлік жауырын, қарта, тас т.б. сияқты нәрселерді пайдалану арқылы жасалғанымен, о бастағы «фал бақу» тіркесінен дамыған «бал ашу» тіркесі тілде қалыптасып қалғанға ұқсайды. Жоғарыда бақу (қарау) сөзінің көне мағынасымен байланысты «ағзына бақу» тіркесі де кездеседі, ол – қазіргі «аузыңа қарау» (бағыну, айтқанын істеу) фразеологизмінің орнына қолданылған.

Ескеркіште «араласып, достасып кеттік» деген мағынада «тұз жеу» тіркесі қолданылған.

Нече йылдын бері сіз халқының тұзын йеб йүрүрмін имді сізнің ризаның менің кетмеклігімде болса кетейін [3, 11б].

Қазіргі қазақ тілінде осы мағынадан өрбіген дәм-тұзы араласты, дәм-тұзы жарасты, дәм-тұзын ақтады тәрізді көптеген фразеологизмдер кездеседі. Бұлар, әрине, жоғарыдағы фразеологизмнің дамыған, күрделенген түрлері.

Осы сияқты «жағасынан тұту» тіркесі қазіргі тіліміздегі «алқымынан алу» фразеологизміне сай келеді.

Ол уақытда ажал келіб йақасынан тұтұбатасының қатыға алыб кетді [3, 8б].

Және де арқа берді тіркесі қазіргі арқа сүйеді фразеологизміне, хамалы күю тіркесі амалы таусылу тіркесіне, сүйінчі тілеу – сүйінші сұрауға, сауын салу – сауын айтуға, тілі тұтылу – тілі байлануға, ғұмыр табу – өмір сүруге балама бола алады.

Сонымен қатар, "Жамиғат-тауарихта" төрт тараф - төрт құбыла тіркесіне, йуз йашасын - жүзге жетсін тіркесіне, ит йугурткөлләр, қуш чуйгенлер - ит жүгіртіп, құс салды, орнуна олтурды – орнын басты, өфкә сөзін айтты – өкпе айтты (артты, қылды), сөзүнден чықмайын – сөзінен шықты, хуш келді – қош болды (көңілі толды), аш арслан дек – аш арыстандай ыңыранды, ләшкәр тартты (шеру тартты) тіркестеріне сәйкес келеді [5, 91-100бб].

Ал, Алишер Науаийдың «Бабырнамасына» келсек, бұндан да бірталай мысалдар келтіре аламыз.

Мин бесі кәхил йол асру йырақ «мың түрлі меңіреу жол тым жырақ» [6, 98б]. Осы өлең жолындағы мин бесі сөз тіркесі қазіргі күнгі мың түрлі фразеологизмінің сол кездегі варианты.

Вашф у таріфиде тил қашырдур «мақтау мен бағалауда тіл қысқа» [6, 98б]. Бұндағы тил қашыр бүгінгі күндегі тіл қысқа тұрақты тіркесіне ұқсас. Тілі қысқа – 1. сөзге олақ, шешен емес. 2. Еркі жоқ. [4, 719б].

Қылмағай сың амелиңни зайы «амалдарыңа зая келтірмегейсің» [6, 101б]. Қылмағай зайы зая кетті фразеологизмінің ескерткіштегі түрі.

Ил ү тил бирле медед-кәрлік ит «Қол және тіліңмен бірге медет ет» [6, 101б]. Медед-кәрлік ит медет сұрады тіркесіне пара-пар.

Көзүмдін йашунуп ій бахр-ы елтәф,

Көзүмнің йашыны дериа қылып син [6, 127б]. Көзүмнің йашыны дериа қылып – көз жасын көл қылып. Көз жасын көл қылды – мұң-зарға батып, ағыл-тегіл жылады [4, 329б].

Ал йүзі көз йашымны қан қылды «алма жүзін көз жасымен қан қылды» [6, 137]. Көз йашымны қан қылды көз жасын көл қылды тұрақты сөз тіркесінің ерекше бір нұсқасы.

Хижриңде ій пері-рү көзүмдин учты уйқу

Хер киче таңға дигрү ишимдүр ах у нале «ажырап кеткенімде пері көзімнен ұйқы кетті» [6, 136б]. Көзүмди уйқу учты – көзден ұйқы ұшты. Көзден ұйқы ұшты, қазіргі көз ілмеді, көзден ұйқы кетті тұрақты тіркестерінің сол кездегі нұсқасы.

4. Жәдігерлертілінде қазіргі қазақ тілінде кездесе бермейтін тұрақты тіркестер де көрініс береді. Бұлардың ішінде авторлық қолданыстан туған тіркестердің болуы да ғажап емес. Солардың дәлелі ретінде бірнеше тұрақты тіркестерді мысал ретінде қарастырсақ:

Етмәк та иеме аның кибик билә «ол сияқтылармен мүлде нан да жеме» [2, 24б]. Бұндағы нан да жеме тіркесі біздегі дәмдес болу, дастархандас болу тіркесінің жаңа варианты.

Оғлум егәр душманың келсә айахыңа бошатлых холма бошат аңар да йүракиң билә күл да тениң билә фараһлан да йопсун аны «ұлым, егер дұшпаның кешірім сұрап аяғыңа келсе, оған пейіліңмен күл, тәніңмен жадыра да оны мақұлда» [2, 28б]. Осындағы жүрегіңмен күл, тәніңмен жадыра деген бейнелі тұрақты тіркесі тек бұл жәдігерде ғана кездесіп тұр десе болады.

Хартларны көрсең бөркүң чыхар да турайахың йонә аның алнына да сийла аны «қарттарды көрсең бөркіңді шешіп алдарына тұр да оны сыйла» [2, 29б]. Сөйлемдегі бөркінді шешіп алдарына тұр деген тіркес сәлем беру деген мәнде қолданылып, қазақ тіліне жаңа тұрақты тіркесті әкеліп тұр.

«Түрк шежіресінде», сонымен қатар, «ештеңе дей алмады» деген мағынада «дем ұрмады» деген тіркес қолданылған.

Ол кіші менің бу сөзүм раст келгендін соң һеч дем ұрмады[3, 171б]. Қазіргі қазақ тіліндегі «құралайды көзге атқан» немесе «көрінгенді қалт жібермейтін» (мерген) деген мағынада көз іліб йазмас фразеологизмі, ал «көз іліспес» (шапшаңдық) дегеннің орнына «көз икермес» тіркесі қолданылған.

– Білекеч султан көз іліб йазмасмерген еркендүр арабаның ічінде йатыб тік иүкүнүб тұрұб оңлы уа соллы атғаныға көз икермесеркендүр [3, 113б].

15-17 ғасыр жазба ескерткіштерінде бұдан басқа да «Қылычдын өткеру» өлтіру, «садақ бағлағаны» азамат болғаны, «черік тартыб» (әскер жиып), «азар беру» азаптау, «көрініш қылу» (ханға бағыну), «абадан қылу» (елді тойындыру), «жамиғ қылу» (қыру, жою), «сөз дараз болу» (мылжың болу) т.б. фразеологизмдер кездеседі.

Сонымен қатар, Жамиғат-тауарихта падшаһлық тайды, сансыз түмен халық, екі хатунны йіберді (ажырасты), қан қойды (ауыр қылмыс жасады), күч қыл (бағындыр), күч бер, санчыш қыл, тоқуш қыл, көңуллері ағрыды, талаудын ет (құлдыққа ал), улуғ йаша (көп жаса) сияқты қазіргі қазақ тілінде ұшыраспайтын фразеологизмдер кездеседі [5, 96б].

«Жамиғат-тауарихтың» Борис Годуновты мақтауға арналған бөлімі бейнелі тіркестерге бай келеді. Өйткені бұл жерлерде автор жыраулық дәстүрге салынып, қызыл тілмен, небір бояулы шешендік сөздермен эмоция мен экспрессияға толы өлең жолдарын келтіріп патшаны мақтап-мадақтайды. Айналасы алты хан, тегурегі төрт хан, дунийаның төрт бурчын билеген хан, халайқын адллік білән сурған хан, йетимлерге рахим кылыб, чығайларны тойдурған хан . Сол келтірген мадақтарынан автор өзіне тән, сол дәуірге тән, жыраулық дәстүрге тән айшықты, кестелі сөздерді келтіреді. Мысалға ассонанс /а а/ пен аллитерацияға /т т/құрылған айналасыалты хан төңірегі төрт хантіркесі көптеген хандықтарды басқаратын ұлы хан мағынасына саяды. Бұндағы алты және төрт сандары сандық мәнінен айырылып, сөздердің басындағы дыбыстардың гармондасып келуі арқылы жаңа бір фразеологизм жасалған. Осындай тәсілмен шежіреде басқа да тіркестер бейнелі тіркестер боп жасалған: ойда орыс, қырда татар, кечә кетіб, күндүз болғусы (түн түнделетіп), ала баргаһ ақ ордаң т.б. [5, 91-92бб].

Шежірешінің қазақтың ораторлық өнерінен сусындағаны анық көрінеді. Оны шежіредегі жазудың стилистикасынан оп-оңай байқайсын. Қ. Жалаиридың бұл жердегі суырып салма өлең жолдары мақалдай, тұрақты тіркестер сияқты нақты келіп, ойдың тобықтай түйінің, көп сөздің бір мағынасын береді. Мысалы: қыш уа йаз, ай уа йыл – әрдайым, йыл ашасун, йуз йашасун– жыл асасын, жүз жасасын, достуна дост болуб, душманына душман болуб, ойан хан, бойан хан т.б.

Қорыта келгенде жазба ескерткіштер тіліндегі тұрақты тіркестерді мағыналық жағынан саралай қарағанда, диахрондық тұрғыдан зерттеу барысында екі дәуір тіліне ортақ фразеологиялық қор анықталды.
Әдебиеттер

1. Әбілқасымов Б. Әбілғазыханның "Түрік шежіресі" және оның тілі. – Алматы: Арыс, 2001. – 246 бет.

2. Құдасов С. Армян жазулы қыпшақ ескерткіші «Дана Хикар» сөзінің тілі. Алматы: Ғылым, 1990. – 118б.

3. Әбілғазы. Түрік шежіресі (Көне түрк тілінен аударған Б. Әбілқасымов). – Алматы: Ана тілі, 1992. –205 бет.

4. Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 797 бет.

5. Сыздықова Р. Г. Язык "Жамиғат-тауарих" Жалаири. – Алма-Ата: Наука, 1989. – 243 с.

6. Bilal Yujel«Babur Divany».Ankara, 1995.– 573sayfa.
Аннотация

В данной статье дано описание фразеологизмов тюркоязычных письменных памятников средневековье по семантическим особенностям. Были сопоставлены фразеологизмы средневековье с фразеологизмами современного казахского языка.

In this article the description of phraseologisms of the Turkish speakingwritten monuments of the Middle Agesby semantic peculiarities is given.Phraseologismsof the Middle Ages were compared with phraseologisms of the modern Kazakh language.

түрктану кафедрасының 2-курс магистранты

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ,

Халықаралық қатынастар факультеті

Ұмай – көк түріктер дәуірінде (6-8 ғғ.) Алтайдың шығысына қарай, қазіргі моңғол және қытай далаларын мекендеген түріктер дүниетанымындағы мифтік образдың бірі.

Ұмай ана – басқа түрік тілдерінде Умай, Нумай, Омай, Ымай-идже немесе Ымай-ине т.б нұсқалармен деп қолданылады. [1, 78 б]

Көне хакас діни сенімдері жүйесінде Ұмай бейнесі – «Ымай-идже» немесе «Ымай-ине» (Ұмай ана баламасында) - киесі ерекше орынға ие. Осы кие барлық Саян-Алтайлық түркілер арасында кең таралған болатын. Алатау қырғыздары, қазақ, өзбек және Сібір татарлары [2, 134-139 б], [3, 265-286 б] арасында да реликтивті формада кездеседі. Ұмай құдай әйелді пір тұту Хакасияда ежелгі түркі мемлекеттерінің кезеңінен қағандардың жұбайын «Ұмаймен текті құзыретті катун-ана» деп атаудан қалыптасқан. Хақас діни нанымдарында Ұмай - «Ымай ине» - Ұмай ана, сонымен қатар «Ымай хадын» - яғни Ұмай ханым деп жазылғанын ескерсек Ұмай ана түріктерде құдай дәрежесінде болмағанын көреміз.

Ұмай әйел рухы (диалектілерде: Ұмай, Омай және Ымай), Хакастарда сенімі бойынша, адамдарға көрінбей әрдайым көк аспандағы бұлттар арасынан нәрестелердің дүниеге келуін қадағалап, оларды пәле-қаладан сақтайтын көрінеді. Айтарлық, жас сәби құлап қалса қатты ауырсыну болмайды екен, себебі Ымай-идже оған «төсеніш, демеу» болады екен. Егер сәби ұйықтап жатып жымиса, Ұмай құдай әйелдің бөпемен ойнап жатқанының (ымайы кÿлінісче (хакасша)) белгісі, ал егер селт етіп жыласа – шошытқанының (ымайы чочытса (хакасша)) белгісі деп сенген. Нәрестенің іші өтіп ауырса, Ұмай одан жиіркенді (ымай чискин парған (хакасша)) деп түсінген екен. Бұл «Ымай-идже қызықтауларына» (Ымай іҷезинең ииріскені (хакасша)) адамдар тарапынан именуді туындататын. Міндетті түрде «Хурай, хурай!» - кешіріп, жәрдем бере гөр - деген дұғаларын оқып, баланың еріндеріне май жағып, «Ымай іҷезі чалхазын», яғни Ұмай ана жаласын деп айтуы керек екен. Баланың физикалық дамуы да Ұмай құдай әйелдің әсерімен болады екен, сол себепті жас балаға: «Ымайыбысхан!» - Ұмайдың көмегін ала көр – деп бата берген.

Хонгорлықтардың (хакастар өздерін солай атайды) сенімдері бойынша Ұмай әйел құдай балалардың жандарын Енисейдің Саян қыраттарындағы жоғарғы ағысындағы өзінің «шіркеуінде» (Саянагорск қаласына қарама-қарсы Амай тауы) сақтайды екен. Бұрхандық діни сенімдерде Ымай-тас Жердің қақ ортасында (тигір ортазы тимір ӧрген) орналасқан делінген. «Шіркеу» осы тау иесінің рухымен қорғалған. (От имени горы «Ымай-тас» или «Ымай-ине» происходит название поселка Майна, расположенного по Енисею напротив «храма» богини Умай)

Ымай-идженің «Ымай чирі» деп аталатын тұрғылықты мекені Пулай-сын тауларында орналасқан, онда зәйтүн ағаштары мәңгілік гүлденіп тұрса, жасыл алқабы солмайтын, ал өзендері қатпайтын болған-мыс. Ол жақта Сүтті көлдің жағасында орналасқан алтын жапырақты қайыңның төбесін ат басындай үлкендіктегі көкек тұрақ етеді екен. Ұмай әйел құдай осы көлдің көбігінен жаралған «ах тамырдаң чайалған». Хақастықтар Ымай-иджені ақ шашты ақ құстай ұшатын қасиеті бар кемпір сынды елестететін.

Солтүстік алтайлықтар, шор халықтарының мифологиясында Ұмай құдай әйел Қасиетті Үлгеннің (Бай Ӱлненнин кызы) қызы делінген. [4, 114 б] Сыйыну кезінде оған: «Ӱлгеннең ӱзӱктігзің» (Сен Өлкенің бөлігісің!) – дейді екен. Осы себептен болар, Саяно-Алтайлықтардың сиынуларында оны «Бай ана» немесе «Пай-идже», яки Қасиетті ана деген деген атаулар кездескен.

Хақастықтарда қыздың тойында енесі кеудесіне тағатын «пого» сыйлаған. Бұл Окундық мәдениеттегі ұрпақтандырушы әйел киесінің суреттерінің бірі болуы керек.

Ұмай ана атауы этимологиялық түрде ежелгі түркі-монғолдық «ұмай» терминіне келеді: 1 – ана ұрығы; 2 – жатыр; 3 – бала жебеушісі және бала туу мағыналарына келеді. [5, 454 б], [6, 611б] Хакас тілінде «ұмай» сөзінің бірнеше мағынасы бар. Бірінші мағынасы, баланың өмірге келуге деген күші (пала ымайы – бала ұмайы). Үш жасқа дейін баланы емізгеннен кейін баладағы «ымай» баланың өмір сүру күші «хут»-қа айналады екен-мыс. Сол себепті сәбиді көбінесе «час ымай» - сәби жаны десе, омыраудағы нәрестелі үйді – «час ымайлығ иб» деген. Екіншіден, бұл тұтас хақас халқының өмірлік күші, «хоорой чон – тағ ымалығ чон» - «хақастықтар – таудан алынған өмірлік күші бар халық» мағынасында. Үшіншіден, сәбидің еңбегі делінген. Төртінші мағынасы, Абакан алқабында «ұмай» терминін бала кіндігі деп атаған. Бесіншіден, аталмыш термин баланың қорғаушы періштесі мағынасын білдірді. [1, 178-186 б]

Ал қазақтарда Ұмай-Май ене мен әйел қамқоршысы болса, аңыздарда – ана құрсағындағы баланың қамқоршы-рухы, қырғыздарда үй шаруасы, үйдегі әйелдер қолөнерінің қамқоршысы болады. Соңғыларда «менің қолым емес, Ұмай ананың қолы» деген белгілі бір іс алдында айтылар сөзі сақталған. Кузнецк Алатаудында тұратын шор-түрік халқының түсінігінде Майдың (Ұмайдың) фунциясы басқа, ол өлгендердің жанын қабылдайтын рух. Қазақ тіліндегі «май» (майлы, мал майы, өсімдік майы) және «бай» (байлық, отағасы, еркек) ұғымдары осы май-ұмай-йымай сөзінен өрбіген.

Түріктердің «Ұмай ана» түсінігінде әйел тегіне деген текті ұғым жатыр. Көне түріктердің мифиологиясында «Ұмай ана» ұрпақ жалғастығын жебейтін періште саналады.

Бізге жеткен деректерде ерте дәуірде Алтай тауын мекендеген түркі жұртты құрық бойы қар жауған бір қатты қыста қырылып қалады. Осы қақаған аязда Айсұлу атты қыз бөстекке оранып аман қалады. Оны Алтайдың үңгірін мекен еткен Аю батыр тауып алып, Айсұлуды сұлқ жатқан жерінен Ұмай ананың көмегімен тірілтіп алады. Көп ұзамай Аю батырдан Айсұлу жүкті болады. Аю батыр үйде жоқта толқақ қысқан Айсұлуды Ұмай ана жебеп, бір ұл бір қызды дүниеге әкеледі. Содан түркі қауымы рулы елге айналып, бүгінге күнге жетеді [7]. Яғни, көне бұл аңыздан ұғатынымыз «Ұмай ана» ұрпақ жалғастығын жебеуші мейірімді рухани күш саналады.

Көріп отырғанымыздай кейбір ориенталист зерттеушілер «Ұмай ананы» Тәңірге балап, тек көктегі бір Тәңіріге табынған бабаларымыздың асыл сенімін жоққа шығарып, көп құдайлылықты күшпен таңып келді. Оларды дала халықтарының ерекше болмыс, дүниетанымын жете түсінбегендіктен туған адасушылықтар деп бағалаймыз. «Ұмай ананы» теология және космоганиямен байланыстырудың еш реті жоқ. Бұл туралы зерттеуші Д.Қыдырәлі: «Ориенталист ғалымдар «Ұмай сөзін «тәңір ана» деп қате аударып жүр. Біздің ойымызша, Ұмай  - аналарды қолдайтын періштенің аты. Қыз ұзатылғанда, неке қиылғанда, әйел босанғанда Ұмай анадан медет тілеу осыдан келіп шыққан», [8] деп «Ұмай ана» ұғымын дәл зерделейді.

Көне түркінің дүниетанымында «Ұмай анадан» өзге «бес ене» түсінігі де болған. Әсілі, қазақтың «бесенеден белгілі» сөз тіркесі осы «бес ене» ұғымынан шыққан. Көне түркілер пендені желеп-жебейтін Ұмай ана, Май ана, От ене, Ұмайық және Бай әжені «бес ене» деп қабылдаған. «Бес ене» періште текті рухани күш саналғандықтан, адамды ауруынан емдеп, жолын ашып, алдынан жарылқай білген. Осы себептен де көне түркілер «Ұмай анамен» бірге «бес енені» де пір тұтқан.

Түркілер «Ұмай ана» деп Адам атаның қосағы Хауа ананы айтқан секілді. Себебі, белгілі руника зерттеушісі Қ.Сартқожаұлы да Орхон-Енисей ескі түрікше жазуында түркілердің «Ұмай текті ұрпақ» деген тіркестерді қолданғанын жеткізеді. [9] Демек, түркілер «Ұмай ананы» Тәңірге баламай, керісінше оның жатырынан жаралғанын пайымдаған. Әрине, бұл пікіріміз әлі де толыққанды зерттеулерді қажет етеді. Дегенмен, түркілер адамзат атты алып ағаштың бір бұтағы саналғандықтан, олардың алғашқы жаратылыс иесінің жары Хауа ана туралы білмеуі де мүмкін емес деп ойлаймыз. Осылардан қортындыласақ, түркілердің дүниетанымындағы «Ұмай ана» Адам атаның қосағы Хауа ана болуы да мүмкін.