Хабаршы №1-2 (5-6) 2012 Вестник «Казахстан-Россия: стратегическое партнерство в XXI веке»

1. Бутанаев В. Я. Бурханизм тюрков Саяно-Алтай, Абакан, 2003

2. Дыренкова Н. П. Умай в культе турецких племен. //Культура и письменность Востока. Баку 1928.

3. Потапов Л. П. Умай – божество древних тюрков в свете әтнографических данных. //Тюркологический сборник. 1972. М., 1973.

4. Архив МАЭ РАН.Ф. 3. Оп. 1. Д. 114. Л. 1 об.

5. Монгольско-русский словарь. М., 1975.

6. Древнетюркский словарь. – Л.,

7. Ыбыраев Ш, Әуесбаева П. Қазақтың мифтік әңгімелері. Алматы 2002.

8. Қыдырәлі Д. Атымды адам қойған соң... Таймас баспасы. Алматы 2008.

9. Қаржаубай С. Орхон мұралары. Күлтегін. Астана 2003

студент 1 курса факультета международных отношений

ЕНУ им.Л.Н.Гумилева
Речевой этикет в разносистемых языках

(на материале японского, английского и казахского языков)
Аннотация Данная статья отражает актуальность и значимость изучения речевых этикетов разных национальностей и продолжить далее по средствам сравнительно-сопоставительного анализа увидеть схожие элементы, а также узнать особенности каждой нации отдельно.

Ключевые слова: речевой этикет, национальная специфика, языковые единицы, казахский этикет, английский этикет, японский этикет

В данной статье проанализированы особенности речевого этикета на материале трех языков: японского, английского и казахского языков. Изучение речевого этикета представляет большой интерес для лингвистических исследований, так как является одним из показателей межличностных отношений в языке. Речевой этикет является одним из важных элементов культуры, и неотъемлемой частью общей системы этикетного поведения человека в обществе. Проблематика, связанная с пониманием речевого этикета, активно разрабатывается Е.И.Беляевой, В.Е.Гольдиным, М.А.Егоровой, С.В.Неверовым, И.А.Стерниным, Н.И.Формановской, Л.В.Цуриковой и другими учеными-лингвистами.

Под речевым этикетом мы понимаем «систему устойчивых формул общения, предписываемых обществом для установления речевого контакта собеседников, поддержания общения в избранной тональности соответственно их социальным ролям и ролевым позициям относительно друг друга, взаимным отношениям в официальной и неофициальной обстановке [ЛЭС 1990: 413].

В основе речевого этикета как функциональной системы языковых единиц лежит и функция общения (коммуникативная), и функция выражения мысли.

Основываясь на коммуникативной функции языка, Н.И.Формановская выделяет специализированные функции речевого этикета, а именно: контактоустанавливающая, регулирующая, эмоционально-модальная и функция ориентации на адресата [Формановская 1982].

Начнем наш анализ с речевого поведения японцев.

Речевое поведение японцев всецело подчинено задаче оказания максимального внимания собеседнику, проявления учтивости к нему, создания у него хорошего расположения духа.

При разговоре с несколькими собеседниками американец, например, будет обращаться ко всем одинаково. В Японии же до сих пор человек оценивается не как индивидуальность, а лишь с точки зрения его общественного положения. Принадлежность к фирме при обращении важнее, чем профессия и даже имя или фамилия. Японцы чаще именуют друг друга по должности или системе родства и редко по имени.

Японскому речевому этикету в целом присущ лаконизм, традиционное начало разговора, однако приветствия довольно церемонны и пространны. Например, совершенно необычно с точки зрения европейского этикета, что японец, встретившись со знакомым, прежде всего начинает благодарить его за те услуги и одолжения, которые были оказаны этим знакомым в прошлом, причем иногда по прошествии довольно большого времени, к тому же это были довольно мелкие услуги и одолжения. Иногда японцы благодарят за то, что было 2-3 года назад, хотя это были сущие мелочи.

Для японского языка не характерны прямые выражения и обороты. Японцы склонны использовать в речи косвенные обороты. В речевой этике японцев недозволено начинать разговор с "наступления" или, как говорят, "брать быка за рога". Например, при разговоре по телефону надо мягко сказать: Котира-ва Танака дэс кэрэдоно... "С вашего позволения у телефона Танака..." Далее подразумевается подтекст: "Чем бы я могла быть вам полезна?"

Взаимоотношения в Японии обставлены многочисленными условностями и традиционными предписаниями. В Японии все приветствия сопровождаются поклонами (одзиги), это наглядное проявление неписаных правил, дающих понять, кто выше по социальному статусу.

В речевом общении японец при обращении выражает свою социальную позицию.

1. Старший по возрасту является вышестоящим для младшего. Японский язык кодифицирует такие различия даже в семье. Братьев и сестер называют не по именам, а по возрасту. (Например, нисан - обращение к старшему брату).

2. Учитель всегда вышестоящее лицо, независимо от его возраста или иных обстоятельств. Если однажды ученик, ставший премьер-министром, вдруг встретит своего бывшего учителя, он будет кланяться ему так же низко как и в школьные годы.

3. Мужчина - вышестоящее лицо по отношению к женщине, отец - в сравнении с матерью. Женщина может быть и более влиятельна в семье, но социально она стоит ниже.

4. В больнице пациент проявляет уважение к врачу, родители школьников - к преподавателю, в самолете стюардесса - к пассажирам, в университете преподаватель - к профессору, в ресторане служащие - к директору, в магазине продавцы - к покупателям и т.д.

5. В условиях фирмы отношения по должности особенно строго регламентированы.

6. Гость воспринимается хозяевами как вышестоящее лицо. Это правило соблюдается и персоналом гостиницы.

7. В школах, клубах или организациях, где ранги зафиксированы, человек низшего ранга ниже кланяется коллеге, имеющему более высокий ранг.

Рассмотрим также наиболее типичные случаи, где используются приветствия и устоявшиеся речевые обороты, характерные для японского речевого этикета.

 1. При встрече и прощании.

Кроме охаёгодзаимас "доброе утро", коннитива "здравствуйте", конбанва "добрый вечер", говорят также гокигэн икага дэс ка "как вы поживаете", хадзимэмаситэ "разрешите представиться",хадзимэ омэ-ни какaримас "рад познакомиться" . При прощании говорят саёнара "до свидания", гокигэнъё "будьте здоровы", дэва мата "ну, пока!". Все эти приветствия нужно произносить с чувством достоинства и уважения. Не надо допускать фамильярности и переходить дозволенное. Следует быть внимательным и действовать в соответствии с ситуацией.

Существует два варианта знакомства: когда вы представляете себя и когда вы представляете кого-то другого или других. Перед тем как вы начнете представлять себя, надо подойти к человеку, с которым хотите познакомиться и начать как бы с извинения, так как Вы отвлекли этого человека от дела. Например: Сицурэй дэс га... ямада-сан дэсё ка.

- Извините, вы случайно не господин Ямада?

Только после этого вы должны слегка поклониться, предъявить Вашу визитную карточку и затем начать представлять себя и рассказывать о мотиве знакомства:

Я преподаватель японского языка университета Цукубы Китогава. У меня есть разные вопросы, поэтому я к вам пришла. Прошу вас поддерживать со мной контакты и в будущем.

Очень важно представить себя надо так, чтобы понравиться собеседнику. Не надо говорить очень быстро или очень медленно, старайтесь улыбаться. Не надо слишком стесняться.

Рассмотрим теперь особенности английского речевого этикета.

Английский этикет – это воплощение строгости и официальности. Именно в этой стране зародилось понятие об «истинном джентльмене». Только джентльмен в третьем поколении может носить почётное звание «истинного». Если, например, Вы сами обладаете безупречными манерами, у Вас отличное образование, но Ваш дедушка пренебрегал правилами хорошего тона, то, увы, в Англии Вас ни за что не признают «истинным джентльменом».

Стандартным приветствием в Англии является простое рукопожатие (как для мужчин, так и для женщин). Процедура знакомства имеет важное значение.: Если представляют своего коллегу лицу, занимающему более высокий пост, первым полагается назвать имя высокопоставленного лица. Англичане часто избегают открытого взгляда глаза в глаза. Не стоит подходить слишком близко либо дотрагиваться до англичан – для них очень важно личное пространство. На встречи необходимо всегда прибывать вовремя, можно даже на несколько минут раньше до назначенного времени. При ведении бизнеса в Англии не принято дарить подарки. В современном английском этикете неофициального характера легкое постукивание по своему носу означает, что что-то должно остаться в секрете.

Иностранцы, приехавшие с визитом в Англию, часто бывают просто ошеломлены безупречной культурой жителей Туманного Альбиона. Английский этикет заключается в постоянном проявлении таких качеств, как вежливость, корректность, невозмутимость, предупредительность и терпимость. Воспитанные англичане никогда по собственной воле не пойдут на конфликт и попытаются избежать его даже в том случае, когда его настойчиво навязывают. Кроме того, английский этикет призывает отказаться от резкого тона в общении, а также слишком активного проявления эмоций во время разговора.

Любое обсуждение английского речевого этикета, как и всякий разговор, происходящий между англичанами, должно начинаться с темы погоды. Когда встречаются два англичанина, они сначала говорят о погоде. Исследователи, изучающие проблемы английского речевого этикета отмечают, что это наблюдение, сделанное двести лет назад, верно и поныне.

Однако разговор о погоде вступает в действие в трех случаях: когда вы приветствуете собеседника, когда необходимо приступить к разговору на определенную тему, когда беседа не ладится и наступает неловкое молчание.

Стандартными формулами приветствия являются «Доброе утро! – Good morning!; Добрый день! – Good afternoon!; Добрый вечер! – Good evening!; Привет! – Hello!; Hi!; Hey!; Как дела?Как поживаете-How are you? How do you do?; Рад познакомиться – Nice to meet you; До свидания! – Goodbye!; Пока! Увидимся! – Bye!: Bye-bye!; See you!; Береги себя! – Take care (of yourself)!»

Англичане славятся гостеприимностью. Вас радушно примут, подскажут, где лучше поселиться и какие достопримечательности обязательно надо увидеть. Однако приобрести новое знакомство в этой стране очень непросто. Английский этикет не предполагает знакомства без посредника, так что, если Вы не наладите связи с местными жителями ещё до поездки в Англию, вряд ли Вам удастся сделать это потом. Просто некому будет Вас представить. В Англии даже соседи могут десятилетиями каждый день встречаться во дворе или на лестнице и не здороваться, если их никто не познакомил друг с другом.

А сейчас рассмотрим особенности казахского речевого этикета.

Особое внимание казахи уделяют приветствию (салем беру). Путник, прибывший издалека, обязательно поздоровается с аксакалами и уважаемыми людьми населенного пункта. Даже сейчас стоит приехать в гости к дальним родственникам, как начинаются бесконечные хождения по родным и близким, многих из которых, возможно, видишь в первый раз. С другой стороны, в дом, где остановился дальний родственник, начинается паломничество местных. Недаром казахская пословица гласит: "Алыстан келген алты жастағы балага алпыс жастагы ақсақал салем береді" ("Шестилетнему ребенку, прибывшему издалека, приветствие отдает шестидесятилетний старец").

Отсутствием хорошего воспитания считается только приветствие знакомого человека и игнорирование остальных, находящихся рядом. Азильхан Нуршаихов в своей книге "Истина и легенда" упоминает, как прославленный Бауржан Момыш-улы находился по приглашению в одном из районов Южно-Казахстанской области. В ресторан, где советский казахский герой обедал с местными аксакалами, вбежал молодой парень из местной администрации. Поздоровавшись только с одним из сидящих за столом, он начал что-то быстро рассказывать. В итоге невоспитанный чиновник был выгнан взашей разъяренным Б. Момыш-улы, который обвинил его в неуважении к обычаям предков.

Для приветствия казахи используют рукопожатие двумя руками. В некоторых регионах Восточного Казахстана подают лишь правую руку, а левую прижимают к груди. Но чаще уважаемые люди обнимают друг друга при встрече, прижимаясь грудью (төс қағысу). Хотя на юге республики практикуется, что женщины здороваются с мужчинами за руку, в других регионах этого делать не рекомендуется. В лучшем случае, девушка подаст парню ладонь горсточкой, коснется его руки и тут же отдернет. Невестка здоровается с родителями и старшими родственниками мужа поклоном (салем ету), демонстрируя свое уважение. И хотя современные казашки становятся все более европеизированными, подобное поведение все еще широко распространено на юге и западе Казахстана.

Если дом посетил гость, то его следует принимать. Это құдай қонақ (божий гость). Любой казах сначала накормит его, а потом уже будет спрашивать, что привело человека в эти края. Пока вы находитесь под крышей дома казаха, можете быть уверены – вы всецело под его защитой и он сделает все, даже в ущерб себе, чтобы угодить гостю. Можно даже попросить себе в подарок понравившуюся вещь, ведь по правилам казахского этикета ее следует отдать (қалау – выбор). Правда, в ответ хозяин может попросить от гостя қонақ қаде – выполнить определенную просьбу. Отказываться также будет неприлично. Но всему есть свой предел, и чересчур наглому гостю говорят – шаңыраққа қара (взгляни на шанырак – верхушку юрты), напоминая ему, что он все же находится не у себя дома. У казахов есть еще две категории гостей: арнайы қонақ (особый гость) и қыдырма қонақ (специально званный). Для них всегда хранится самая вкусная еда – "қонақ асы" (гостевое угощение). Это может быть и сыбаға, тщательно оберегаемые куски вяленного мяса. Вы можете нанести очень большую обиду, если зашли в дом и отказываетесь от угощения хозяина. В этом случае, чтобы соблюсти правила приличия, следует отщипнуть кусочек хлеба, тем самым вкусив от дастархана (нанға ауыз тию). Ни в коем случае нельзя делать это стоя, иначе вы не проявите уважение к дому. Даже если вы очень спешите, то необходимо просто преклоните колено (тізе бүгу).

В современный период общепринятыми приветствиями являются «сәлеметсіз бе», но оно носит официальный характер. Также как и кальки с русского языка «қайырлы таң», «қайырлы кеш». В качестве приетствия используются следующие выражения «қал қалай?», «қал-жағдай қалай?»

С старшими по возрасту людьми здороваются обычно следующим образом :

-Аман-есенсіз бе, ата.

- Бала-шағаңыз, үй-ішіңіз аман – есен бе?

- Өзіңіз күйлі қуатсыз ба?

или также:

-Ассалаумағалейкум!

Ответ:

На что оычно отвечают:

- Құдайға шүкір, аман-есенбіз, балам.

-Тегіс аман-есен, өсіп, өніп жатыр.

-Тәуба, барлығы аман-есен.

С младшим по возрасту общаются следующим образом:

- Аман-есенсің ба, балам?

- Әке-шешең аман –есен бе?

-Оқуың жақсы ма?

Ответ младших выглядит следующим образом;

- Бәрі де жақсы, рахмет.

В казахской культуре ритуализованные речевые формулы произносятся в виде особого пожелания – бата беру, что отличает казахский речевой этикет от японского и английского.

В заключении хотелось бы показать наиболее яркие примеры речевого этикета в трех разносистемных языках. Также в дальнейших исследованиях хотелось бы провести сравнительно сопоставительный анализ фразеологических единиц, выражающих различные формы речевого этикета.
Литература:

1. 
   Лингвистический энциклопедический словарь. М.: «Советская энциклопедия», 1990.
   
2. 
   Ляхтеэнмяки М. Перевод и интерпретация: о некоторых предположениях и мифологемах// Теоретическая и прикладная лингвистика. Вып.1. Проблемы философии языка и сопоставительной лингвистики. Воронеж: Изд-во ВГТУ, 1999. с. 32-45. http://tpl1999.narod.ru/
   
3. 
   Соколова Н.Л. Английский речевой этикет. Монография. – М., Изд-во УДН, 1991.
   
4. 
   Литвин А. Н. Деловой этикет. – Ростов н / Д: Феникс, 2003
   
5. 
   Формановской Н. И., Шведовой С. В. Речевой этикет. Русско-английские
   
6. 
   .Формановская Н. И. Речевой этикет и культура общения. – М.: Высш. шк., 1989.
   
7. 
   Формановская Н. И., Соколова Х. Р. Речевой этикет. Русско-немецкие соответствия. – М.: Высш. шк., 1989.
   
8. 
   Формановская Н. И., Соколова Г. Г. Речевой этикет. Русско-французские соответствия. – М.: Высш. шк., 1989.
   
9. 
   Шашурина А. Ю. Французский этикет // Иностр. яз. в шк. – 1994. – № 1.
   
10. 
    http://www.i-u.ru/biblio/archive/kulturologia/7.aspx
    
11. 
    http://www.philology.ru/linguistics4/frolova-97.htm
    

Л.Н.Гумилев атыңдағы ЕҰУ-нің

археология және этнология

мамандығының магистранты

Бұл мақалада Қазақстан Тәуелсіздік алғаннан кейінгі археология және сәулеткерлік ескерткіштерде жүргізілген ғылыми зерттеулер қарастырылған. 2004 жылы қабылданған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында атқарылған археологиялық қазба мен нәтижелері берілген

Еліміз Тәуелсіздік алғалы бізге өткен тарихымызды қайта жинақтауға, тарихымызды жаңаша жазуға мүмкіндік берді. Осы жылдар ішінде Қазақ тарихын жазуда зерттеуде Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтін ерекше атап өтсек болады. 1991 жылы 28 тамызда № 496 қаулысы бойынша Қазақ КСР Министрлер кабинетінің «Қазақ КСР Ғылым академиясы Археология институты туралы» құрылған болатын. [2] Оған белгілі ғалым, тарихшы, филолог, академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның есімі берілді. 1991 жылы негізгі қаланған бұл интститут Қазақ археологиясынын дамыту мақсатында алдына мынадай ғылыми бағыттар қойды:

1. 
   Тас дәуірі кезеніңдегі Қазақстан аумағын мекендеген алғашқы адамдардың таралуын қарастыру
   
2. 
   Көшпелілер дәуірін зерттеу, Ерте және ортағасырлық қалалардың дамуын зерттеу
   
3. 
   Археологиялық ескерткіштерді зерттеу. Сәулеткерлік ескеркіштердің сақталуын қамтамасыз ету. т.б
   

1.Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы- К.М.Байпақов басқарады

2. 1954 жылы негізі қаланған (Іле ) Жетісу археолгиялық экспедициясы. Кезінде бұл экспедициясы К.Ақышев басқарған болатын.

3. Солтүстік Қазақстан археология экспедициясы –М.К.Хабдуллина басқарады.

Алматы қаласында 1991 жылы ЮНЕСКО шеңберінде жүргізілген «Ұжы Жібек жолы - мәдениеттер мен диалогтар байланысы » тақырыбында өткен халықаралық конференцияда еліміздің бір қатар белгілі ғалымдары қатысқан болатын. [3]

Осы бағдарлама жүзеге асыруда Ұлы Жібек жолының бойындағы қалаларға арехологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп келеді. Олардың арасында көне астаналардың да орындары кездеседі.Қойлық- Қарлұқтардың астанасы, Жанкент-Оғыздардың астанасы, Сауран – Ақ Орда мен Қазақ хандығының тұсындағы астана. Сонымен қатар Ақтөбе (Баласағұн), Жуантөбе, Қараспан, Өзкент, Сүткент, Сидақ т.б ортағасырлық қалаларды атап өтсек болады.

Тәуелсіздіктен кейінгі зерттеу жұмыстары кезінде Қазақстанның ортағасырлық қалаларының қорғаныс жүйесі, қала мәдениеті, ортағасырлық урбанизация мәселелері бойынша жаңа деректер алына бастады. Осы деректер негізінде Қазақстаннын қалалары көптеген қызметтерды атқаратын әкімшілік орталықтар, ұсталық , сауда –саттық тың негізгі орталықтары болған. 2004 жылдан бастап тарих саласында, онын ішінде археология саласында жаңа кезең - мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы болды. Бұл бағдарламанын негізгі мақсаты рухани және мәдени білім беруде дамыту аясында еліміздегі мәдени мұраларды сақтау және оларды тиімді пайдалану болып табылады. «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес 2006 жылдың іс-шаралар жоспарында қарастырылған 2004-2006 жылдардағы тарихи және мәдени ескерткштерді қалпына келтіру жөніндегі жұмыстар аяқталды. Қалпына келтіру жұмыстары жыл бойы ұлттық тарихымыздың ондаған тарихи-мәдени, сәулет және археологиялық ескерткіштерінде, алты облыста: Алматы облысының «Жаркент мешіті» сәулет-көркем музейі ғимаратында, Жамбыл облысының Ақыртас сарайы кешенінде, Баба ата сарай –қорғаны кешенінде, Оңтүстік Қазақстан облысындағы Қожа Ахмет Яссауи және Арыстан бап кесенелерінде, Тарихи және мәдени ескерткіштерді қалпына келтіріп, жаңғырту жұмыстарын Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі «Қазқайтажаңғырту» РМК жүзеге асырды. Жоғарыда айтылған нысандардағы жұмыстар негізінен іргетастарды кептіріп, сынған жерлерін қалпына келтіру, қабырғалары мен күмбездерді, төбе жабындарды, маңдайшаларды қалпына келтіру бағытында атқарылды Ескерткіштердің қасбеттері мен күмбездерін қалпына келтіру мақсатында ескі технология бойынша кірпіштер дайындалып, жаңартылатын ескерткіштер маңында тарихи орта қалыптастыру және олардың тұрған аумағын абаттандыру жұмыстары жүргізілді. Тұрбат ауылындағы ХIII – ХVI ғғ. сәулет кешенінің  (Ысқақ-Ата кесенесі) алғашқы келбеті қалпына келтіріліп, әрлеу жұмыстары жүргізілді. Аумағы толық абаттандырылды. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 16 ақпандағы № 158 қаулысымен бекітілген «Мәдени мұра» стратегиялық ұлттық жобасын іске асыру жөніндегі 2009-2011 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары (бұдан әрі – Іс-шаралар жоспары) жүзеге асырылуда.  [4] 

Ортағасырдағы бір кездері азиядағы, ірі сәулеткерлік ескерткіштерге бай, Сауран қалашығы мен ондағы соңғы кездері археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде алынған деректердің негізінде қалпына келтірілген жұмыстарға қысқаша тоқтала кететін болсақ.

2004 жылы Сауран қаласында археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. Сауран қала жұртының солтүстік бөлігінің орта тұсында, солтүстік қақпадан 200 метр жерде қаланың орталық алаңы байқалған. Осы аланның көлемі шамамен 100х40 м. Осы аланның астында күйдірілген кірпіштердін іздері анықталған. Алаңға солтүстік жағынан көше келіп қосылады. Қазба негізінен аланңың солтүстік-батысын жауып тұрған қала мешітінің орталық ғимаратының қирандыларынан бастау алған.

Учаскенің микротопографиясын түсіру кезінде қам кесектен қаланған, бөлек дуалмен қоршалған мешіт кешенінің орны анықталған. Яғни археологиялық қазба барысында мешіттің қоршап тұрған дуал қам кесектен қаланғаны және оның сақталған биіктігі 1.25 метрге жеткен. Ол мешіттің «мехрап қабырғасынан» 2 м қашықтықта орналасып, көлемі 34х42 м ауданды құраған. Оның оңтүстік-батыста орналасқан үштен бір бөлігін мешіттің негізгі ғимараты алып жатқан. Зерттеу барысында анықталған бұл мешіт өзінің қызметін аяқтаған кейін белгілі бір мақсатта тұрмыстық мақсатта пайдаланылған. Қиранды арасында шатыр, күмбез, аркалардың бүтіндей бөліктері кездескен. Мешіт ғимаратының сәулеткерлік бөліктері жобаны қалпына келтіруге мүмкіндік бере отырып, оны екі қатарлы-бес нефті, ұстанды –арқылы қасбетті-күмбезді сәулет құрылысына жатқызған. Мешітке кіреберіс айуанның ені- 6 м құраған. Айуанның аркалары үлкен пилондарға орнатылған. Орталық есік ойығының артында мехрабы бар күмбезді төртұрышты зал орналасқан. Өкінішке орай, мехрап орналасқан қабырға толығымен жойылып кеткен. [5.145]. 2005 жылы А.Яссауи ат.ХҚТУ, Археология ғылыми зерттеу орталығының Тұран археологиялық экспедициясы Сауран қаласының солтүстік-шығыс қақпасында қазба жұмыстарын жүргізді. Қаланың қамалын шығыстан батысқа қарай кесіп өткен ұзындығы 25 м-ден, астам, табанындағы ені 5 м,үстінде 14 м келетін сай болып жатқан, оның орталық бөлігіндегі ең биік жерінің қамалдың сыртындағы ордың деңгейінен биіктігі 3 м, ал ішкі жағындағы мәдени қабаттан 1 м-ден асатын солтүстік-шығыс қақпаны мақсатымен жүргізілген көлемі 30х5-8 м. Қазба жұмыстары кезінде қала қақпасының әр түрлі құрылыс кезеңдерінде қатысты қабаттарынан құрылыс кезеңдеріне қатысты қабаттарынан құрылыс заты ретінде пайдаланылған құрамы әр түрлі құмтастан жасалған бірнеше құлпытастар шыққан. Осыған дейінгі осындай құлпытастар қақпадан 0.8 км солтүстіктен табылған болатын[6.36].

Оңтүстік және солтүстік қабырғаларының ұзындығы 15.3 метр, ал шығыстан батысқа қарай 14.3 метр. Ғимарат 8 бөлмеден тұрады. Кешеннің сыртқы қабырғаларының қалыңдығы 1 метрге дейін жетеды. Ортадағы бөлменің төрт бұрышындағы қабырғалары жоғарғы күмбезді көтередіндей етіліп қалындатылған. Олардың әр жерінен ақ, қызыл алебастрлармен сыланған. Осы жылы осы ғимараттың 8 бөлмесіне де археолгиялық қазба жұмыстары ұйымдастырылған. Қазба барысында анықталғаны ғимарат бастапқыда ғұрыптық мақсатта ханаканың ролін атқарса, кейіннен тұрғын үй ретінде пайдаланылған. Осы қазылған ғимарат Орта Азиялық ханакаларға ұқсаған. Әсіресе Бұқарадағы Бехауддин және Файзабад ханакаларына өте ұқсас[7.230].

Михраб орналасқан орталық бөлме мен оған үш шетіне жалғасатын бөлмелерден тұрады. Михраб орналасқан бөлменің төбесі күмбезделініп келген. Мешіттің үлкен порталы солтүстік шетінде орналасқан. Онымен жалғасатын үлкен айуанның төбесі арка түрінде жабылған. Ені 6м, тереңдігі 2.75 м, ал жалпы өлшемі 12.5 м. Айуанның екі қапталында орналасқан пилондар 1 метрге дейінгі биіктікте сақталған. Екі шеткі пилондардың сырт жағында болған (орта тұсында) мешіттің төбесіне көтерілетін басқыштардың асты бұзылмай жақсы сақталған. Осы басқыштардың алғашқысы дандана түрінде тігінен қаланған. Мешіттің іші сырланғаны анықталған, себебі түрлі түсті алебастерлердің қалдықтары кездескен. Сонымен қатар мешіттің қабырғалары қам кірпіштен , ал сыртынан бір қатар етіп күйдірілген кірпішпен қаланған. Зерттеуші осындай қабатпен қаптау сонау ХІ ғасырда Ниса қаласындағы мешітте дәл осындай әдіспен болған деп тұжырым жасады. Қорытындай келе археологиялық қазба барысында табылған заттай деректердің негізінде Айт мешіті ХІҮ-ХҮ ғасырда салынған деліінген.[8.69]

1. 
   Егемен Қазақстан №311, 29 қараша 2003 жылы
   
2. 
   Постанавление Кабинета министров КазССР от 28 августа 1991. №496 «Об организации Института археологии им. А.Х Маргулана »
   
3. 
   Взаймадействие кочевых и оседлых культур на Великом Шелковым пути /Тезисы докладов международного семинара ЮНЕСКО , Алма-Ата 15-16 июня 1991
   
4. 
   ҚР /2009 жылғы 16 ақпандағы № 158 қаулысы//
   
5. 
   Смағұлов Е.//Археологиялық зерттеулер жайлы есеп-2005//
   
6. 
   Байпаков К.М, Смағұлов Е.А «Ортағасырлық Сауран шаһары»- Алматы, 2005-36 б
   
7. 
   Талеев Д.Ә «Сауран қаласындағы шаруашылық аймақтағы зерттеу жұмысы» //Ортағасырлық Қазақстандағы ақша айнымалы және сауда. Халықаралық ғылыми практикалық конференция 2006ж//
   
8. 
   Талеев Д.Ә // Археологиялық зерттеулер жайлы есеп-2007//
   

In this article written about the research works of monuments which we had after getting the Independence of Kazakhstan. Also here written that The archeological University named after Margulan had invested their forces in reseaching these monuments. They investigated the Mechit in city Sauran and also other Archaeological research works.

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ,

әлеуметтік ғылымдар факультеті,

әлеуметтану кафедрасының 2 курс магистранты

Аталған мақалада қазақстандық кәсіпкерліктің дамуына шолу жасалды. Отандық экономиканың алға дамуындағы кәсіпкерлердің рөлі айқындалып, олардың қазіргі заманғы әлеуметтік портреті жөнінде жазылған.

Олapдың әлеуметтік поpтpетін тaлдaудa бapысындa олapдың білім деңгейіне, біліктілігіне, іскеpлік қaбілеттеpіне, құндылықтық бaғдapлapы мен ұстaнымдapынa мән беpу қaжет. Сонымен қaтap, қaзіpгі зaмaнғы кәсіпкеpдің әлеуметтік поpтpетін жaсaу осы тaқыpыпқa apнaлғaн көптеген бaсылымдap мен әлеуметтaнулық зеpттеулеp нәтижелеpінің мaтеpиaлдapын тaлдaу apқылы жүзеге aсaды.

1. 
   ой мен әрекет еркіндігі;
   
2. 
   жаңа идея;
   
3. 
   адалдық;
   
4. 
   білімге деген құштарлық;
   
5. 
   оларға қоғамның, мемлекеттің сенім артуы;
   
6. 
   ақша;
   
7. 
   мүмкіндіктер т.б.
   

1. 
   Өзін-өзі жүзеге асыру (самореализация);
   
2. 
   Іс-әрекеттегі еркіндік;
   
3. 
   Тәуекелшіл өмір салтына икемділіктің болуы және одан алынған нәтижелерге рахаттану және т.б.
   

Тағы бір мән беретін жағдай кәсіпкеpлеp, кәсіпкеpліктің дaмуынa көбінесе этникaлық, ұлттық фaктоpлap көп әсеp ете қоймaйды деп есептейді.

Зерттеу Үдемелі инновациялы индустрияландыру бағдарламасының шеңберінде болғандықтан, бағдарлама мақсаттарына сай және ел экономикасын дамытуда қазақстандық іскерлер болуы керек:

1. 
   жаңашыл;
   
2. 
   инновациялық әрекетке бейімделгіш;
   
3. 
   тәуекелшіл;
   
4. 
   ғылым мен өндіріс арасындағы байланысты түсіну қабілеті;
   
5. 
   ғылымның соңғы жаңалықтарын өндіріске еңгізуге икемділік;
   
6. 
   жаңалықты сезінгіштік және инновациялық ойды өндіріске еңгізе білу қабілеті;
   
7. 
   қоғам мүддесіне бағытталған;
   
8. 
   әлеуметтік жауапкершілігі бар;
   
9. 
   өз саласының білікті маманы;
   

Зерттеуге қатысқандардың орташа жасы 29-46 жастар шамасы. Жалпы кадрлер бөліміндегі мәліметтер де осы жас шамасын көрсетеді.

Қорытындылай келе отандық өндірістің дамуы үшін іскерлердің әлеуметтік мәдениеті тек қалыптасу үстінде деген тұжырымға тоқталдық. Өз істерін қоғам мүддесімен байланыстыра алатын іскерлер қатары жаңадан қалыптасып келе жатыр. Олардың мотивтерінің өзгеруіне елдегі бизнесті қолдау үшін жасалып жатқан шаралардың үлесі көп.

Осы тұрғыда 2012 жылдың масыр айының 17 күні орын алған Нұр Отан ХДП экономикалық саясат кеңесінде Қазақстан Республикасының Индустрия және жаңа технологиялар министрі Асет Исекешевтің сөздеріне көп мән беру керек: Министрдің тұжырымдауынша, қоғамды инновацияландыру шаралары жасалуда. Дегенмен, инновация толығымен ұлттық идеяға айналмай тұр. Бұл идеяның дамуы үшін аймақтар, компаниялар, мектептер, униерситеттер және т.б. бұл мәселемен айналысулары керек. Инновациялық әрекетке тек ғалымдар мен кәсіпкерлерді ғана емес, сонымен қатар белсенді жастарды да тарту аса маңызды болып табылады.

1. 
   Голубев А. М. Предпринимательство в социальной структуре гражданского общества. – М.: Изд-во РГУ, 2001
   
2. 
   Муртин Г. Н. Социология предпринимательства. - М.: Изд-во Альянс-медиа.
   
3. 
   Иванов В. Н. Политическая социология. - М.: Норма, 2001
   
4. 
     Радаев В. В. Экономическая социология. Курс лекций. – М.: Экономика, 2000
   
5. 
   Қалдыбаева Т.Ж. Іскерліктің әлеуметтік мәдениеті.- Өскемен – 2009 «ЛИБРИУС» баспасы
   

В данной статье был сделан обзор развитию казахстанских предпринимателей. Определяется роль предпринимателей в развитии отечественной экономики и говорится о современном социальном портрете отечественного предпринимателя.

In this article there was made the review to development of the Kazakhstan entrepreneurs. There is defined the role of entrepreneurs in the development of domestic economy and is told about the modern social portrait of the domestic entrepreneur.

Л.Н. Гумилев атындағы

Еуразия Ұлттық университеті,

филология факультетінің 2 курс магистранты