Баргларнинг катта кичиклиги ва яшовчанлиги

Барглар ўсимлик турига қараб ҳар хил катталикда бўлади. Бази бир ўтсимон ўсимликларда уларнинг катталиги бир неча мм. ни ташкил қилса, базиларида метрлар билан ўлчанади: масалан, Африка ва жанубий Америкада ўсадиган палмалар (Rhaphya taedigera) баргининг узунлиги 20-22, эни эса 10-12 метрга етади. Марказий Осиё тоғларида ўсадиган равочларнинг бази бир турлари йирик баргга эга (ўртача узунлиги бир метргача боради).

Барг ўсимликларда ўзгарувчан органдир, шунинг учун бир ўсимликнинг ўзида ҳар хил шаклдаги ва катталикдаги баргларни учратиш мумкин. Ўсимликларда учрайдиган ана шундай ҳодисага ҳар хил барглилик ёки гетерофилия деб аталади. Гетерофилия грекча «gеtеrоs»-ҳар хил, «fillon»-барг деган сўзлардан олинган. Бундай ҳодисани кўпинча тут дарахтида, анжирда, сув айиқтовонида кузатамиз. Тут дарахтининг битта новдасида бутун ҳамда бўлакли баргларни учратиш мумкин.

Ўсимликларда баргларнинг яшаш муддати ҳам турличадир. Ўсимликларнинг кўпчилиги ҳар йили кузда ўз баргини тўкади. Барг бандлари асосида ҳужайраларнинг махсус ажратувчи қавати ҳосил бўлиши сабабли хазонрезгилик содир бўлади. Тол, терак ва мевали дарахтлар барги тўкиладиган дарахт ўсимликлар ҳисобланади.

Шунингдек, доимий яшил ўсимликлар ҳам бўлиб, уларнинг барглари бир неча йил яшайди. Буларга нина баргли ўсимликлардан қарағай, оққарағай, қорақарағай; кенг баргли ўсимликлардан шамшод, брескилет; субтропик ўсимликлардан палма, чой, лавр мисол бўлади.

Масалан, қарағай барги 2 йил, қора қарағай барги 5-7 йилгача, лавр барги 4, олеандра барги 3 йилгача яшайди. Жанубий-ғарбий Африкада ўсадиган вельвичия барглари эса 100 йилгача нобуд бўлмайди. Улар барг асоси билан ўсаверади, учи эса қуриб кетаверади.

Ўсимликларнинг барглари маълум бир тартибда, табиат қонуниятлари асосида - ҳар доим бир-бирига соя қилмайдиган ҳолда жойлашади (37-расм).

бирига тескари ёки спирал ҳолда бирин кетин навбат билан жойлашади. Масалан, олма, ўрик, олча барглари спиралсимон ёки кетма-кет жойлашган.

2. Карама-қарши жойлашиш. Новданинг ҳар қайси бўғимида бир-бирига карама-қарши иккита барг жойлашса, карама-қарши жойлашиш деб аталади. Райҳон, ялпиз ва сирень барглари бунга мисол бўлади. 3. Ҳалқасимон ёки доиравий жойлашиш. Новда бўғимида уч ва ундан зиёд барглар жойлашса, ҳалқасимон ёки доиравий жойлашиш бўлади: элодея, қирқбўғим, олеандра барглари ҳалқасимон жойлашган. Агар ўсимликларнинг ёки бир новданинг баргларига қуёш тушадиган томонидан қаралса, уларнинг ҳаммасини кўриш мумкин. Ҳаттоки остки барглар устки баргларга нисбатан бирмунча узун бўлиб, қуёш ёруғлигига талпиниб туради. Баргларнинг б
ундай жойланишига барг мозаикаси ёки нақшлари деб аталади.

37-расм. Баргларнинг новдада жойлашиш хиллари: А – навбатлашиб,

Б – қарама-қарши, В – Г – Д – халқасимон жойлашиш.

Т
абиат шундай мўъжизакорки, шароитга қараб ҳатто барглар ҳам ўз шаклини ўзгартиради (38-расм). Қурғоқчилик ерларда ўсимликлар сувни кам

1 – жингалак, 2 – тикон, 3 – пашша ушлагич барг, 4 – кўзача баргли непентес.

буғлатиш учун кўпгина баргларини тиканга айлантиради. Кактус, зирк, спаржа ўсимликларида барглар мутлақо тиканга айланган. Айрим ўсимликларда барг пластинкасининг четидаги тишлари майда тиканларга айланади. Махсар, қушқўнмас ва говтикан ўсимликларида ана шундай баргларни кўриш мумкин. Намгарчилик кам ерларда ўсувчи акация, ковул ўсимликларида эса ён баргчалар тиканга айланади.

Бази бир ўсимликларда баргнинг бутун ёки бирор қисми ипсимон жингалакка айланади. Жингалаги бор бўлган ўсимликлар бошқа ўсимликларга илашиб ўсади ва баргларини қуёш ёруғлигига тўтади. Хашаки

нўхат, нўхатак, бурчоқ, ясмиқ ўсимликларидаги мураккаб баргларнинг охирги баргчаси шаклини ўзгартириб жингалакка айлантирган.

Сувда ёки ботқоқлик ерларда ўсадиган ўсимликларнинг барглари ҳашаротларни тутиб олиб, уни ҳазм қилишга мослашган. Шунинг учун ҳам улар ҳашаротҳўр ўсимликлар деб аталади. Ботқоқ росянкаси, венерина, мухаловка баргларига ҳашарот қўниши билан тукчалар таъсирланади ва улар ёйилиб ҳашаротни ушлаб олади. Барг безлари эса ўзидан ёпишқоқ суюқлик ферментлар ажратади ва шу суюқлик ёрдамида ҳашаротнинг органик моддалари ўсимликка сўрилади. Бразилияда ўсадиган Непентис ўсимлигида эса барг бандининг бир қисми кўзачага, барг пластинкаси эса қопқоқчага айланган бўлиб, ҳашаротлар шу кўзачага тушиши билан қопқоқча ёпилади, ушланган ҳашаротлар ҳазм бўлади. Шундай қилиб, ўсимликларнинг барглари фотосинтез билан биргаликда ўсимликни азотли органик моддаларга бўлган талабини қондириб туради.

Пиёзбошда барглар ўз хлорофилл доначаларини йўқотиб рангсиз қобиққа айланади ва ўзида захира озиқ моддалар тўплайди. Карам, алоэ барглари эса этли бўлиб, улар ҳам ўзида захира озиқ моддалар йиғади. Хлорофилл доначаларига эга бўлган бу баргчалар органик моддалар ҳам ҳосил қилади.
Баргларнинг ички тузилиши

Б

В. Р. Заленский ўсимликларда сувнинг камайиши ва ёруғликнинг ортиши билан унинг остки қисмидан учки қисмигача барг тизимининг ярус бўйлаб ўзгариш қонуниятларини кузатди. Барглар ўсимликнинг устки ярусига кўтарилган сари маълум бир сатҳда барг томири йиғиндисининг узунлиги ортиб боради, гисталогик элементлари зичлашади, ҳужайралар бирмунча кичраяди, ҳужайра пўсти ва кутикуласи қалинлашади.

Айниқса, устки ярусда устицаларнинг ҳажми бирмунча кичраяди, миқдори эса кўпаяди. Баргнинг эт қисмида (изень ўсимлигининг) мезофиллдаги устунсимон паренхималарда ҳам ўзгаришлар бўлади, ҳужайралар оралиғи қисқаради ва зичлашади. Изеннинг эпидермис ҳужайраларининг устки деворлари сезиларли даражада қалинлашган ва кутикула билан қопланган. Унинг устицалари кичкина бўлиб, 1 мм кв юзада 67 донагача бўлади. Эпидермис ҳужайралари туклар билан қопланган. Сув сақлаш функциясини бажарувчи бир ёки икки қават юпқа пўстли рангсиз паренхима ҳужайралар - гиподерма эпидермис остида жойлашган.

Баргнинг ички тузилиши кўп жиҳатдан барг пластинкасининг шаклига, яъни унинг ясси, кенг ёки ингичка ва игнасимон бўлишига боғлиқ. Икки паллали ўсимликларнинг кенг пластинкали барги икки асосий қисмдан: барг эти ва томирларидан иборат. Барг эти томирларга қараганда юпқа бўлади.

Томирлар иккита асосий вазифани бажаради. Уларда ўтказувчи найлар бўлганлиги учун сув ва унда эриган минерал ҳамда органнк моддалар оқади. Механик тўқималар эса барг этини мустаҳкам тутиб туради.

Б

4 – булутсимон паренхима, 5 – остки эпидермис,

6 – устица (оғизча), 7 – колленхима, 8 – айирувчи ҳужайра, 9 – асосий паренхима, 10 – сув ўтказувчи най, 11 – ёғочлик паренхимаси, 12 – элаксимон найлар, 13 – луб паренхимаси, 14 – ўраб турувчи ҳужайралар, 15 – луб толалари, 16 – безча, 17 – тукча.

арг сиртининг ҳам остки, ҳам устки томони эпидермис билан қопланган (39-расм). Эпидермис ҳужайралари баргда сув буғлантиришни ва ҳаво алмашиниб туришини тўғри таъминлаб боради. Бу ҳужайралар оралиқсиз зич жойлашиб, у баргни қуриб қолишидан ҳамда ташқи физик механик таъсирлардан, шунингдек, баргнинг ички ҳужайралари мезофилига микро организмларнинг киришидан сақлайди. Айрим ўсимликларнинг (бегония, традесканция) устки эпидермис ҳужайраларида антоцион пигментлари бўлиб, баргни, барг бандини ҳар хил рангга бўяйди. Барг эпидермиси хоҳ рангсиз, хоҳ рангли бўлсин ўзидан бемалол қуёш энергиясини ўтказади. Остки эпидермис ҳужайралари орасида кўпгина устицалар жойлашади.

Эпидермис ҳужайралари устида оддий, туклар жойлашган бўлади. Оддий туклар кўпинча оқ рангда ёки рангсиз бўлиб, қуёш энергиясини қайтаради, устицаларни устини ёпиб қўйиб, сув буғланишини камайтиради. Безли туклар эса ҳар хил кислоталарни ва эфир мойларни ажратиш билан бирга ҳимоя вазифасини ўтайди. Остки ҳамда устки эпидермис орасида хлорофилл доничаларига бой бўлган мезофилл деб аталадиган ассимилацион тўқималар жойлашган. Икки палалли ўсимликларда мезофилл ҳужайралар икки хил кўринишда бўлади. Бир неча қават чўзиқ барг сатҳига перпендикуляр жойлашган ҳужайралар устунсимон ёки полисад парехимаси деб аталади. Бу тўқимада хлоропласт жуда кўп бўлгани учун барг устки томонндан тўқ яшил рангда кўринади.

Устунсимон паренхима остида бироз юмалоқроқ, турли шаклдаги Ҳужайралар жойлашган бўлиб, улар ғоваксимон ёки булутсимонн паренхима деб аталади. Булутсимон паренхима ҳужайралари сийрак жойлашган, яъни орасида бўшлиқлар бор. Устунсимон ҳужайралар эса улардан зич жойлашганлиги билан фарқ қилади. Булутсимон паренхимада хлоропластлар нисбатан кам, шунинг учун ҳам барг остки томондан оч яшил рангда кўринади. Ҳужайра орасидаги бўшлиқлар орқали ҳаво ва сув буғлари ҳаракат қилади. Кераксиз ҳаво ва сув устица орқали атмосферага чиқарилиб юборилади. Булутсимон тўқима ўзининг ясси томони билан устунсимон тўқимага ёпишиб олиб, унда тайёр бўлган органик бирикмаларни флоэмага етказиб беради. Иккала паренхима биргаликда ассимилияцион тўқимани ташкил қилади.

Баргнинг микроскопик тузилиши барг сатҳига тушадиган ёруғлик миқдорига ҳам боғлиқ. Қуёш нури яхши тушадиган ердаги ўсимлик (янтоқ, кунгабоқар)лар баргларида бир ёки бир неча қават устунсимон паренхималар мавжуд. Сояда ўсадиган баргларда эса булутсимон паренхима тўқималари ҳосил бўлади. Бундай ҳолатни ҳатто битта ўсимликнинг ўзида ҳам кузатиш мумкин. Демак, офтобда ўсадиган барглар сояда ўсадиганларга қараганда 2-2,5 марта қалин бўлади. Устунсимон паренхима қуёш энергиясининг миқдорига қараб, мослашувчи орган ҳисобланади. Масалан, қуёш энергияси кўп бўлса, ҳужайрадаги хлорофил доначалари ўзининг кичик сатҳи билан қуёшга қараб кам нур олади, агарда бундай энергия камлик қилса, юзаси кенг томони билан қуёшга қараб ёруғлик нурини олади. Қуёш энергияси ҳаддан ташқари кўп бўлса, хлорофил доначалари устинсимон тўқиманинг тубига тушиб, ёруғликдан қочади. Ёруғлик камайганда эса аксинча юқорига кўтарилади.

Барг ассимиляцион тўқималари орасида томир қисми толали най боғламлари бўлиб, кселема шу боғламнинг устки, флоэма эса остки томонида жойлашади. Остидан эпидермис билан қопланган, у баргнинг томир қисмидан пастдан бир ёки икки қават колленхима тўқимаси жойлашган бўлиб, у баргнинг эластиклик қобилиятини оширади. Унинг остки қисмида асосий паренхима ҳужайралари бор ва унда ҳар хил органик ҳамда анорганик моддалар тўпланади (40-расм). Шунингдек, баргда уни тик ушлаб турувчи ва синиб кетишдан асровчи механик тўқима-склеренхима ҳам мавжуд.

Бир паллали ўсимликлар баргининг ички тузилиши икки паллалилар баргидан бирмунча фарқ қилади. Уларнинг ассимиляцион тўқимасида устунсимон паренхима бўлмайди. Ҳамма ҳужайралар юмалоқ булутсимон ҳужайралардан иборат. Устицалар баргнинг остки эмас, балки устки эпидермисида жойлашган. Буғдойдошлар оиласи вакиллири устки эпидермис ҳужайралари орасида йирик, рангсиз, юпқа пустли ҳужайралар жойлашган бўлиб, уларда асосан сув тўпланиб туради. Иссиқ пайтларда ўсимлик сувсираб колса, улардаги сув бошқа ҳужайраларга ўтиб кетади. Бунда барглар юқорига қараб буралиб, найча ҳосил қилади ва қуёш нуридан сақланади. Эпидермисдаги бу йирик ҳужайраларнинг вазифаси барг шаклини ўзгартириб туришдан иборат. Шунинг учун ҳам бу ҳужайралар ҳаракатлантарувчи (мотор) ҳужайралар деб аталади.

Шундай қилиб, бир паллали ўсимликлар баргининг остки ҳам устки эпидермиси орасида бир хил шаклдаги ассимиляцион туқима - мезофилл ва ўтказувчи боғламлар жойлашган, боғламлар атрофида боғламларни ўраб турувчи мезофилл ҳужайралар ҳам мавжуд. Ўтказувчи боғламлар йирик ва майда бўлади, йирик боғламларда флоэма билан ксилемадан ташкари склеринхима ҳам бор, кичигида эса ксилема билан флоэма бўлади. Эпидермис ҳужайраларининг ташқи пўсти кутин моддаси ва қумтупроқ моддаси билан тўйинган бўлади.
Бўлим юзасидан назорат саволлари

1. 
   Вегетатив органлар тўғрисида маълумот беринг.
   
2. 
   Генератив органларга нималар киради?
   
3. 
   Илдизнинг вазифаларини айтинг.
   
4. 
   Илдизнинг келиб чиқишига ва ташқи кўринишига кўра хиллари тўғрисида маълумот беринг
   
5. 
   Илдизнинг ички тузилиши, бирламчи ва иккиламчи тузилишини тушунтириб беринг
   
6. 
   Шакли ўзгарган (метаморфоз) илдизларни санаб мисоллар келтиринг
   
7. 
   Туганак бактерияли илдизлар ва уларнинг аҳамияти.
   
8. 
   Поянинг вазифаларини айтинг.
   
9. 
   Поянинг ўсиш характерига ва кўндаланг кесимига кўра хилларини айтинг
   
10. 
    Новданинг морфологик тузилиши ва унинг хиллари
    
11. 
    Новданинг шохланиш типларини айтинг
    
12. 
    Шакли ўзгарган (метаморфозлашган) новдалар тўғрисида тушунча беринг.
    
13. 
    Икки паллали ва бир паллали ўсимликлар поясининг ички тузилишини тушунтиринг
    
14. 
    Поянинг бирламчи ва иккиламчи ички тузилишини гапириб беринг
    
15. 
    Дарахтсимон ўсимликлар поясининг ички тузилишини тушунтиринг.
    
16. 
    Баргнинг вазифалари ва унинг морфологик тузилишини айтинг.
    
17. 
    Оддий ва . мураккаб барглар тўғрисида маълумот беринг
    
18. 
    Баргларнинг катта кичиклиги ва яшовчанлигини тушунтириб беринг.
    
19. 
    Шакли ўзгарган барглар (метаморфози)ни тушунтириб беринг
    
20. 
    Баргларнинг ички тузилишини тушунтиринг.
    

Бундай кўпайишнинг моҳияти шундаки, физиологик жиҳатдан фарқ қиладиган иккита гаплоид ҳужайра қўшилиб, янги организмни вужудга келтиради (41-расм). Жинсий кўпайишда қўшиладиган ҳужайралар жинсий ҳужайра -гамета деб аталади. Гамета грекча «гамете»-хотин, «гаметес»-эр деган сўздан олинган. Гаметалар орасидаги физиологик фарқ шундан иборатки, бир гамета урғочи, иккинчиси эса эркак ҳисобланади.

Гаметалар бир ёки ҳар хил организмда пайдо бўлиши мумкин. Улар қўшилиб битта ҳужайра - зиготани вужудга келтиради. Янги организм бу зиготанинг ривожланишидан ҳосил бўлади. Агар гаметалар бир-бири билан қўшилмаса, янги организмни ҳосил қилувчи зигота вужудга келмайди ва улар ҳалок бўлади.

Ўсимликларда жинсий кўпайиш конюгация ва копуляция деб аталадиган икки типга бўлинади.

Ҳужайранинг биридаги протопласт иккинчисига каналча орқали ўтади ва ядро билан ядроси, цитоплазма билан цитоплазма қўшилади, натижада зигота ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган зигота устидан янги қалин пўст қопланади ҳамда ноқулай шароитдан ўзини сақлайди. Қулай шароитнинг ҳосил бўлиши билан ундан янги организм вужудга келади. Бундай кўпайиш кўпинча спирогира сув ўтида учрайди.

Ўсимликларда гаметанинг ҳосил бўладиган жойи гаметангия дейилади. Агар гаметангия бир ҳужайрали бўлса оогоний, кўп ҳужайрали бўлса архегоний деб аталади. Сперматозоид ҳосил қилувчи орган эса антеридий дейилади.

Агар жинссиз кўпайишда янги организм ўз ирсий белгиларини бир ҳужайра (спора) билан тикласа, жинсий кўпайишда ирсий белгилар иккита (оталик ва оналик) ҳужайра асосида ифодалайди. Шунинг учун ҳам жинсий ҳужайраларнинг қўшилишидан ҳосил бўлган организм иккита мослашувчи наслий белгиларга эга бўлади. Бундай организм яшовчан эмас, балки ноқулай шароитларга чидамлидир. Бу унинг ер юзининг кўпчилик худудларига тарқалишга сабаб бўлган.
Жинссиз кўпайиш.

Бундай кўпайиш асосан бир ҳужайрали споралар ёки зооспоралар ёрдамида амалга ошади. Спора бу грекча уруғ деган маънони билдиради. «Зоо» эса ҳайвон демакдир. Хивчини ёрдамида сувда ҳаракатланувчи споралар зоспоралар деб аталади. Споралар қуруқликда ўсувчи ўсимликларда ҳосил бўлиб, мустақил ҳаракатлана олмайди. Улар майда ва енгил бўлганлиги учун эсган шамол ҳам уларни бемалол учириб кета олади. Зооспоралар кўпинча сув ўтларида, замбуруғларда ҳосил бўлиб, ўз хивчинлари ёрдамида сувда бемалол ҳаракатланади.

Споралар ёки зооспоралар она ўсимликнинг махсус ҳужайраларидан ёки органидан ҳосил бўлади. Уларни агар спора ҳосил қилса, спорангия, зооспора ҳосил қилса зооспорангия деб аталади.

Эволюция жараёнида организмларнинг бирмунча мураккаблашиши спорангияларни кўп ҳужайрали бўлишига ва мустақил органга айланишига олиб келди. Шундай қилиб, ҳар бир ўсимлик турида ўзига хос спорангия ҳосил бўлди. Ана шундай ўзига хос ҳар хил спорангия ва ундан ҳосил бўлган споралар замбуруғ турларида кўплаб учрайди.

О
42-расм. Ўрмон қирққулоғи (Dryopteris filix mas):

А – умумий куриниши, Б – барг булагининг остидан куриниши, В – сорусли баргнинг кундаланг кесими,

Г- споранинг ўсиши, Д – икки жинсли ўсимтанинг остки тамони, Е – архегоний, Ж – антеридий, чиқаётган сперматозоидлар билан, З - ёш папоротник ўсимлиги:

1 – соруслари, 2 – спорангиялар, 3 – плоцинт, 4 – индузий,

5 – ризоидлар, 6 – архегоний, 7 – антеридий.

на ўсимликдан ажралган спора ёки зооспора қулай шароитга тушса, бемалол ўсади, уруғланиш жараёни ўтмасдан янги ўсимлик ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам бундай кўпайиш жинсиз кўпайиш деб аталади. Ҳаво ҳарорати, чиринди ва сув етарли бўлган муҳит споранинг ўсиши учун яратилган қулай шароитдир.

Спора ва зооспоралар редукцион бўлинганлиги учун улар гаплоид хромосомга эга бўлади.

Айрим ўсимликлар фақат жинссиз, айримлар эса жинсий, лекин учинчи хил ўсимликлар борки, улар ҳам жинсий, ҳам жинссиз кўпаяди.

Наслларнинг галланиши организмнинг яшаш даврида икки хил насл пайдо бўлиши ва икки хил йўл билан кўпайишидир. Бу уларнинг бири жинсий, иккинчиси эса жинссиз кўпайишдир. Жинсий насл гаметофит, жинссизи эса спорафит деб аталади.

Спораларнинг ўсишидан ҳосил бўлган насл - гаметофит гаплоид (X) хромосомлидир, чунки улар митоз йўли билан бўлиниб, ҳужайралар ҳосил қилади. Бироқ, гаметофитда кейинги бўладиган жинсий жараёнда иккита жинсий ҳужайра - гаметанинг қўшилиши натижасида диплоид (2х) хромосомали зигота ҳосил бўлади.

Зиготанинг ўсишидан ҳосил бўлган жинссиз насл - спорафит ҳам диплоидли, лекин улар ҳосил қилган споралар яна гаплоидли бўлади. Шундай қилиб, ўсимликларда дастлаб жинсий кўпайиш, кейинроқ жинссиз кўпайиш содир бўлади. Демак, йил давомида ана шундай икки хил кўпайишни галланиб кўпайиш дейилади (42-расм). Галланиб кўпайишни йўсинтоифалар, қирққулоқтоифалар, қирқбўғимтоифалар, плаунтоифалар, қарағайтоифалар ва магнолиятоифаларда учратамиз.
Вегетатив кўпайиш.

Вегетатив кўпайиш-ўсимликнинг йўқолган қисмини ёки органини тиклашга, яъни регенерация ҳодисасига, шунингдек, айрим тана қисмларидан бир бутун ўсимлик пайдо қила олиш ҳусусиятига асосланган Вегетатив кўпайиш бир ҳужайрали организмларда ҳам кузатилади. Бунда уларнинг ҳужайралари иккита ҳужайрага бўлиниб ёш насл ҳосил бўлади (43-расм).

Гулли ўсимликларнинг вакиллари поя, илдиз, шунингдек, илдизпоялари, пиёзбошлар ҳамда туганаклар ёрдамида вегетатив кўпаяди.

Вегетатив кўпайишнинг энг кўп тарқалган усуллари қуйидагилар.

44-расм. Пайвандлашнинг турлари:

1 – ёрма пайванд; 2 – пайвандуст; 3 – пайвандтаг;, 4 – куртак пайванд.
Буюк рус олими И. В. Мичурин узоқ йиллар давомида ўсимликларни вегетатив кўпайтиришнинг ҳар хил усуллари билан шуғулланди. У пайвадтаг билан пайвандустнинг ўзаро таъсирини ўрганиб, янги биологик таълимотни яратди ва яқин қариндош ўсимликларнигина эмас, балки узоқ турларни ҳам вегегатив йўл билан дурагайлаш мумкинлигини кўрсатиб берди. Шундан фойдаланиб, мева дарахтларининг кўплаб қимматбаҳо навларини яратди.