Ызбекистон Республикаси Олий ва Ырта махсус таълим вазирлиги


Ы=ув амалиёти ишини режалаштиришда мутахассислик хусусиятларини щисобга олиш



бет5/8
Дата10.07.2016
өлшемі0.69 Mb.
#189083
1   2   3   4   5   6   7   8

6.Ы=ув амалиёти ишини режалаштиришда мутахассислик хусусиятларини щисобга олиш.

Ы=ув амалиёти ишлари олий ы=ув юртининг =аралаётган мутахассислиги ы=ув режаси ва дастури асосида режалаштирилади.Ы=ув амалиёти ишлари мазмуни ихтисослик ы=ув дастури мазмунига мос былиши зарур. Амалиёт ишлари тавсифи ва =ылланмалари ихтисослик дарслик ва =ылланмалари асосида тайёрланади.

Университетнинг физика ы=итувчи мутахссисликлари (математика,Кимё, биология, экология, география, касб таълими, фалсафа ва бош=алар)учун яратилган ы=ув амалиёти ишлари мазкур ихтисосликларга йыналтирилган булади..

Физика фани ы=итилувчи бош=а олий ы=ув юртлари (тиббиёт, =ишло= ы=жалиги, и=тисодиёт,транспорт,ало=а, геологиява бош=а) учун яратилган ы=ув амалиёти ишлари щам шу ы=ув юртлари ы=ув дастури мазмунидан келиб чи=иб, шу ихтисосликларга йыналтирилади.



7.Амалиётни ташкил этишнинг турли шакллари.
Ы=ув тажрибалари ы=ув хоналарида ва ундан таш=арида уюштирилиши мумкин. Ы=ув хонасида уюштирилувчи ы=ув тажрибаси фронтал ва оддий лаборатория иши,

Практикум, намойиш тажрибаси кыринишида уюштирилади.

Ы=ув хонасидан таш=арида уюштирилувчи ы=ув тажрибалари муста=ил кузатиш ва муста=ил тажриба ытказишдан иборат булади.

8. Амалиётда ЭХМ дан фойдаланиш.

Практикум ишларида натижалар олишда ЭХМ ни =ыллаш ор=али тажрибани автоматлаштириш даражасини орттириш мумкин. Практикум ишларида олинган натижаларни =айта ишлашда хисоблашда ЭХМ дан фойдаланиш мумкин. ЭХМ дан фойдаланиб, практикум ишларида мавжуд былган функционал бо\ланишларга тегишли графикларни щам чизиш мумкин. Ишларни умумлаштириш ва якунлашда щам ЭХМ дан фойдаланиш мумкин.

Практикум ишларидаги учрайдиган ходисалар, жараёнлар ва улардаги =онуниятлар асосида ыргатувчи намойишли ва назорат дастурлари воситасини тузиб, практикум ишларини бажариш самарадорлигини ошириш, олинаётган натижалар ани=лиги ва ха==онийлигини яхшилаш мумкин. Педагогик дастур воситалари ёрдамида амалга оширилган тест ва рейтинг тизими быйича компьютерли назорат, практикум ишини жадаллаштириш, талабаларнинг физикага =изи=ишини орттириш ва талабаларнинг ижодий =обилиятларини ривожлантириш мумкин.
9.Амалиёт ва намойиш лабораторияси ходимлари мехнатини режалаштириш.
Амалиёт ва намойиш лабораторияси ходимлари =уйидаги ишларга масъулдирлар:

а) беркитилган хона тозалиги ва ишчи холатини назорат этиб бориш,

б) тасарруфидаги =урилма, асбоб-ускуналарни ишчи холатда са=лаш,

носозликларни созлаш ва таъмирлаб бориш.

в)керакли анжомлар,=урол-аслаха,материаллар таъминотида иштирок эътиш,

Амалиёт ходимларищар бир маш\улотни ташкил этиш ва ытказишда

а) талабаларга керакли нарсаларни бериш ва =абул =илиб олиш,

б) талаба фаолиятини кузатиб бориш, ты\ри ишлашга йыналтириш,

в) маш\улот давомида келиб чи==ан носозликни =айд этиш ва носозликни бартараф этиш,

билан шу\лланадилар.

Намойиш лабораторияси ходимлари маъруза , семинар ва амалий маш\улотлар календар режаси асосида

а) Намойиш тажрибаларини тайёрлайдилар,щаракатланувчи намойиш столи(аравачаси)га жойлаштирадилар.

б) Маш\улотнинг зарурий жойида аудиторияда тажрибани намойиш этади.

в) Намойиш тугагач, ы=итувчи кырсатмаси билан намойиш тажрибаси =урол ва материалларни ыз жойига =ыядилар.

Ходимларнинг ыз вазифасига маъсулият билан =араши физика ы=итишда ижобий ырин тутади.
Маърузадаги асосий таянч сыз ва иборалар.


  1. Тад=и=отнинг тажриба усуллари,

  2. Илмий тажриба (эксперимент)

  3. Ы=ув тажриба (эксперимент) ва унинг турлари,

  4. Намойиш тажрибаси,

61

  1. Фронтал (ялпи) лаборатория,

  2. Практикум,

  3. Ы=увчи ёки талабанинг муста=ил тажрибаси ва кузатиши,

  4. физикадан амалиёт ишининг илмий-амалий мазмундорлигини бош=арув усуллари,

  5. талаба ы=ув семестрида бажарадиган ишларини режалаштириш

10.практикум (амалиёт) маш\улотларини ташкил =илиш, ытказиш, 11. Амалий (практикум)ишлари тавсифини таркиби,

12. Амалиёт иши тавсифларига (=ылланмаларига) =ыйиладиган талаблар

13. Физик практикум ишлари самарадорлигини оширишда таъсир этувчи омиллар

14. Ы=ув амалиёти ишини режалаштиришда мутахассислик хусусиятини хисобга олиш

15. Амалиётни ташкил этишнинг турли шакллари

16. Амалиётда ЭХМ дан фойдаланиш,

17. Амалиёт ва номойиш лабораторияси ходимлари мехнатини режалаштириш
Адабиёт

[12, гл, V], [13, гл, VI, VII], [14, VI, VII-боб], [15, X, XII-боб]

Синаш саволлари


  1. Тад=и=отнинг тажриба усулларини айтинг.

  2. Илмий тажрибани изощланг.

  3. Ы=ув тажрибаси ва унинг турларини баён этинг.

  4. Намойиш тажрибаси ва унинг ащамиятини тушунтиринг.

  5. Ялпи (фронтал) лабаратория ишини изошланг.

  6. Амалиёт (практикум) ишини ташкил этиш ва ытказишни айтиб беринг.

  7. Талабанинг муста=ил ва тажриба кузатишини баён этинг.

  8. Амалиёт иши мазмундорлигини бош=арув усулларини айтинг.

  9. Талабанинг ы=ув семестрида бажарадиган ишларини =андай режалаштирилади?

  10. Практикум иши тавсифининг таркибий =исмини баён этинг.

  11. Амалиёт ишлари тавсифига =андай талаблар =ыйилади.

  12. Амалиёт ишлари самарадорлигини оширишда таъсир этувчи омилларни айтинг.

  13. Ы=ув амалиёти ишини режалаштиришда мутахассислик хусусияти =андай щисога олинади.

  14. Амалиёт =андай шаклларда ташкил этилади.

  15. Амалиёт ишларини бажаришда ЭЩМ дан фойдаланиш йылларини айтинг.

  16. Физикадан амалиёт ва намойиш лабараторияси щодимлари фаолияти =андай режалаштирилади?


7- Маъруза
Физикадан ызбек тилида яратилган ы=ув =ылланмаларнинг илмий -услубий ва тарихий тахлили



  1. Физикадан ызбек тилида яратилган истемолдаги ы=ув =ылланмаларнинг илмий услубий ва тарихий тахлили.

  2. Дарсликнинг ы=ув жараёнидаги ырни.

  3. Дарсликни яратиш муаммолари, ундаги илмий – ы=ув ахборотининг хусусиятлари.

  4. Дарсликнинг тили ва атамалари хусусияти.

  5. Талабаларнинг дарсликлар билан таъминланганлиги.




  1. Физикадан ызбек тилида яратилган истемолдаги ы=ув =ылланмаларининг тарихий ва илмий-услубий тахлили.

А. Физикадан университет талабалари учун Ызбек тилида яратилган дарсликлар иккитадир:



  1. Фриш С.Э, Тиморова А.В. Умумий физика курси. I-III том. Тошкент, Ы=итувчи, 1972й (II тарж.)

  2. Путилов К.А. Физика курси. I-III том. Тошкент. Ы=итувчи. 1968й. (Iт.тар. Иминов И, Абинов М, Парпиев Р, Ходжаев Ш.)

Физикадан университет талабалари учун ызбек тилида яратилган =ылланмалар =уйдагилардир.





  1. Стрелков С.П. Умумий физика курси. Механика. Тошкент, Ы=итувчи, 1977й.

  2. Кикоин А.К, Кикоин И.К.Молекуляр физика. Тошкент, Ы=итувчи, 1978й (тар.Усмонов М)

  3. Калашников С.Г.Электр. Тошкент,Ы=итувчи, 1979 (тарж./.Обидов,М.Усмонов)

  4. Ландсберг Г.С.Оптика. Тошкент, Ы=итувчи, 1981й. ( тарж.А.Тешабоев,Р.Саидалиев Р.).

  5. Королев Ф.А. Физика курси. Оптика. Атом ва ядро физикаси. Тошкент, Ы=итувчи. 1978й.

  6. Бекжонов Р. Ахмадхыжаев Б. Атом физикаси. Тошкент, Ы=итувчи. 1979й.

  7. Бекжонов Р. Ядро физикаси. Тошкент., Ы=итувчи, 1975й.

  8. Шпольский Э.В. Атом физикаси. I,II том Тошкент, Ы=итувчи, 1976й.

  9. Сивухин Д.В. Физика курси. I том. Тошкент, Ы=итувчи, 1981й. ( том. Тошхонова, М.Вохидов)

  10. «Физикадан практикум» I,II том. Тошкент, Ы=итувчи,1973й. В.И.Иверонова тахрири остида.

Ызбек тилида яратилган дарсликлар чоп этилганига Зо йил, =ылланмалар чоп этилганига камида 30-20 йил былди. Уларнинг кыпчилиги таржима этилган адабиётлардир, мазмуни истемолдаги ы=ув режасидан бироз фар=ланади.

Ызбекистон Республикаси зиёлилари олдида олий ы=ув юртлари учун

( айни=са университетлар учун) физикадан ызбек муаллифларининг дарслик ва =ылланмаларини Янги ы=ув режаси асосида яратишдек долзарб вазифа турибди.


Б. Дарслик ва =ылланмаларнинг таркибий =исмлари асосан икки =исмдан иборат былади:
а. текстлар

б. текстдан таш=арии компонентлар.

Текст =исм ызи уч таркибий =исмдан иборат былади: асосий, =ышимча, изохловчи таркибий =исмлар.

Текстдан таш=ари компоненталар щам уч таркибий =исмдан иборатдир:




  1. йыналтрувчи материаллар (аппарат) ;

  2. Тасвирий материаллар,

  3. Ызлаштришни уюштрувчи (аппарат) =исм.

Тасвирлар таснифи ( классификацияси):


а. кырсатмали – услубий;

б. хужжатли- манзарали- символик;

в. илмий – мушохадали;

г. Техник – аралашган турларга былинади.


В. Дарслик ва =ылланмалар мазмуний =урилиши мантии=ий ва мантии=ий былмаган турларга ажратилади. Ы=итиш мазмунини манти=ий =урилишда икки тур системаликка ажратилади: а). чизи=ли системалилик б. структуравий (тузилишли,таркибий) системалилик.

Олий ы=ув юртларида физика ы=итишда асосан чизи=ли системалилик =ылланилади.

Бир предметга тегишли мазмун элементлари орасида бир хил мантии=ий муносабатлар мавжуд былган ы=итиш мазмунини кыриш чизи=ли системалилик дийилади.

Бу каби тузилишда ы=итиш жараёнида хардоим илгари томон, янги мазмун томон ытиб боради. Бунда хар бир элемент мазмуни ызидан аввалги элемент мазмунига асос былиб, кейинги элемент мазмуни эса, шу элемент мазмунига бо\ли= былади. Чизи=ли системалилик асосида =урилган дарслик ва =ылланмадан фойдаланиш махсус тайёргарликни талаб этади.

Мантии=ий былмаган системалилик психологик ва ма=садий системалиликка ажратилади, психологик системалиликнинг фазавий, мухитга бо\ли= былган ва циклик системаликлик турлари мавжуд.

Назарий билимлар дидактик системасида режали ва ма=садга йыналтирилган икки фаолиятнинг шарти ва асосидир. Шу сабабли физика ы=итиш мазмуни ма=садий =урилишда тузилади.




  1. Дарсликнинг ы=ув жараёнидаги ырни.

Ы=ув режаси ва дастури асосида ёзилган, дарслик талабларига ва замон

талабига монанд яратилган дарслик ы=итиш самарадорлигини белгилайди.

Олий ы=ув юрти ы=итувчиларнинг маш\улотларга тайёргарлик кыришида, уни ытказиш ва якунлашда умуман унинг педагогик фаолияти натижаси ижобийлигида дарсликнинг ырни алохидадир.

Дарсликнинг мавжудлиги ва сифати талаба муста=ил билим олишида, ижодий =обилияти ривожида асосий олимлардан биридир.


  1. Дарсликни яратиш муаммолари, ундаги илмий – ы=ув ахборотининг хусусиятлари.

Талаб даражасидаги дарслик яратишда =уйидаги муаммолар мавжуд:

66

Олий ы=ув юртида физика ы=итиш быйича етарли тажрибага эга былган муаллифнинг мавжудлиги,



б. Физика, техника ва физика ы=итиш услубиёти юту=ларининг =айта ишланган тизимининг мавжудлиги,

г. Дарслик =ылёзмасини яратишда муаллиф шароити ва имкониятининг мавжудлиги,

д. Тайёр =ылёзмани Чоп этишда техник воситаларининг, керакли материал ва молиявий холатнинг мавжудлиги,

Дарсликдаги илмий – ы=ув ахбороти мазмуни дастур мазмуни билан ани=ланиб, замон, фан – техникаси ва услубиёт юту=лари ыз аксини топган былиши зарур.




  1. Дарсликнинг тили ва атамалари хусусияти.

Дарслик матни баён этилган тил мазмунини =улай ва тыла етказиш учун содда ва равон былмо\и зарур.

Дарслик сифати физик атамаларининг ты\ри ясалганига ва ты\ри ишлатилишига бо\ли= былади. Атамалар воситасида тушунча, ходиса, =онуниятлар, постулатлар ха=ида ахборот берилади ва атамаларнинг на=адар му=обил экани ахамиятмидир.

Физик атамалар ясашда уларнинг бир =ийматли, содда, тушунарли, ы=ишга =улай былишига алохида ахамият берилади.

+атор физик атамалар грек, лотин, инглиз ва рус тилларидан кириб келади. Лекин дарсликда физик атамалар она тилида ( ызбек тилида) эканлиги ма=улро=дир.


  1. Талабаларнинг дарсликлар билан таъминланганлиги

Талабаларнинг дарсликлар билан таъминланганлиги ы=итиш сифатининг асосий кырсаткичидир. Талабанинг муста=ил китоб устида ишлаш имкониятининг мавжудлиги унинг ызлаштриши, муста=ил билим олиши, ижодий =обилияти ривожига таъсир этади.

Натижада, талаба муста=ил фаолиятининг ты\ри йыналтириши физика ы=итиш самарадорлигини оширишга олиб келади.
Маърузадаги таянч сыз ва иборалар


    1. Физикадан дарсликларнинг илмий услубий ва тарихий тахлили,

    2. Дарсликнинг таркибий =исмлари,

    3. Дарсликнинг мазмуний =урилиши,

    4. Чизи=ли ва структуравий системалилик,

    5. Дарслик мазмунининг мантии=ий ва мантии=ий былмаган =урилиши,

    6. Дарсликнинг ы=ув жараёнидаги ырни,

    7. Дарслик яратиш муаммолари,

    8. Дарсликнинг тили ва атамалари хусусияти,

    9. Физика атамалари,

    10. Дарслик билан таъминланганлик.


Адабиётлар

12,гл1, 3, 13,гл. 1,3,7, 14,II боб, 15, I боб,



Синаш саволлари


  1. Физикадан университет талабалари учун ызбек тилида яратилган дарсликларнинг илмий-услубий ва тарихий тахлилини баён этинг.

  2. Физикадан университет талабалари учун ызбек тилида яратилган =ылланмаларнинг илмий – услубий ва тарихий тахлилини баён этинг.

  3. Дарсликнинг таркибий =исмларини айтинг.

  4. Дарсликнинг мазмуний =урилиши турларини айтинг.

  5. Чизи=ли ва структуравий системаларини изохланг.

  6. Дарслик мазмунининг манти=ий =урилишини баён этинг.

  7. Дарслик мазмунининг манти=ий былмаган психологик ва ма=садий системаликни изохланг.

Нима сабабли физика ы=итиш мазмуни ма=садий =урилишда тузилади?

  1. Дарсликнинг ы=ув жараёнидаги ырнини изохланг.

  2. Ызбек тилида ёзилган физикадан дарслик яратиш муаммоларини айтинг.

  3. Физикадан ызбек тилидан яратилган дарсликнинг матни баён этилган тил =андай былмо\и зарур?

  4. Дарсликда фойдаланилган физик атамалар хусусиятини баён этинг.

  5. Талаба ва ы=итувчининг дарслик билан таъминланганлиги ахамиятини айтинг.


8- Маъруза
Ызбек физика атамаларини яратиш, ишлатиш, такомиллаштриш муаммолари
Р Е Ж А


  1. Физика атамалари ва уларнинг илмий – ы=ув ахборотини ёзма ва о\заки узатиш самарадорлигини оширишдаги ахамияти.

  2. Атамалар яратишнинг физикавий, ( услубий- методик) ва лингвистик жихатлари.

  3. Атама ва физикавий мазмун.

  4. Атама ху=у=и бериладиган сызга =ыйиладиган талаблар.

  5. Сыз конверсияси ( ызгариши ).

  6. Атамашуносликда синонимия ва омономия;

  7. Атамашуносликдаги янгича (танденциялар) =арашлар,

  8. лу\ат (миллий тил ва атама лу\атларининг турлари; атама лу\ат, =омусий ва изохли, норматив ва стандарт, таржима хамда (частотавий такрорий) (сызларнинг =ылланиш даражасини кырсатувчи) лу\атлар, уларнинг вазифалари.)

. Физика атамалари ва уларнинг илмий – ы=ув ахборотини ёзма ва о\заки узатиш самарадорлигини оширишдаги ахамияти.

Махсус илмий тушунча маъносини англатувчи сыз ёки сыз бирикмасига атама (термин) дейилади. Муайян фанга оид атамалар ( терминлар) мажмуаси, атамаларни яратиш, амалда =ыллаш ва ривожлантириб бориш билан шу\улланувчи Фан атамашунослик ( терминология) деб аталади.

Физик ходисалар,жараёнлар, улар ха=идаги тушунчалар, =онунлар, =онуниятлар ва постулатлар ща=ида маълумотлар берувчи атамалар физик атамалар дейилади. Физик атамалар мажмуоси, атамалар яратиш, =ыллаш ва такомиллаштриб бориш билан шу\улланувчи Фан «физик атамашунослик» дейилади.

Физикага оид ахборотлар ма=ола, =ылланма, дарслик ( газета, журнал, китоб, лента (тесма), дарслик, плакат ва чизма ёзувлар кыринишда ёзилади. Бу ахборотлар оммавий ахборот воситалари ор=али ( радио, телевидение, кино, видео, эшиттириш воситалари, ы=итиш жараёнида, о\заки муло=отнинг ытиши жараёнида, о\заки узатилади. Хаар икки холда щам ахборотлар физик атамалар ёрдамида узатилади. Демак, барча ахборот манбаиларининг сифати, щар икки ахборот манбаларининг сифати, щар икки турда ахборот узатишнинг ижобийлиги ва юту\и атаманинг мазмунга ма=бул экани ва ты\ри ишлатилишига бо\ли= былади. Демак, физикага оид илмий – ы=ув ахборотини узатиш самарадорлигини белгиловчи асосий омил физик атамадир.





  1. Атамалар яратишнинг физикавий, услубий ва лингвистик жихатлари.

а). Атамалар яратишда уларнинг мухим учта жихати – физикавий, услубий ва лингвистик жихатлари биргаликда =аноатлантрилиши лозим. Унда асосий шарт-шароитларни физикавий текширишлар ва ахборотларни узатиш методикасининг характери белгилайди. Ызбекча атамаларни ясашда муаллифлар ызбек тили воситаларидан тыла фойдаланадилар, рус тили, инглиз тили ор=али хал=аро атамашунослик фонд ( жам\арма) нинг щам имкониятларидан унумли фойдаланиладилар.

Ызбекча атамаларнинг шаклланиши физикадан таржимавий ва янги (оргинал) ы=ув ва бош=а адабиёт нашр =илиш ор=али амалга ошади. Физиканинг хозирги замон холатини акс эттрувчи лу\атнинг йы=лиги ызбек тилида физикадан адабиёт яратувчи муаллифлар,таржимонлар ва мухаррирларга атама ясашда ва ишлатишда ижодий ташаббус эркинлиги берилади. Муаллиф ва таржимонлар ыз фаолиятларида атамаларнинг физикавий ва тил жихатларини биргаликда хал этадилар. Бу фаолият атамашунослик тара==иётида ижобий таъсир кырсатди.

Атаманинг сифати лингвистик (лингвистика тил ха=идаги фан) хис-туй\у ва тилнинг турли имкониятларини хисобга олган холда таржиманинг ( атаманинг ) энг « мувофи\ини» танлай билиш алохида ахамиятга эгадир.
б). Ызбек физика атамашунослигига ыз хиссаларини =ышган хозирги замон физика адабиётининг муаллифлари, таржимонлари ва мухаррирлари У.А.Орифов, М.Д.Ягудаев, И.И.Исломов, С.У.Умаров, С.Т. Турсунов,К.Абдурашидов, /.Рахимов,М.М.Мыминов,Н.Зокиров,С.Арзуметоа, М.Нагаев ва бош=алар эдилар.Кейинчалик бу ишга Р.Б.Бекжонов,С.Акбаров, А. Тырахонов, С.Батталов, А.Т.Тешабоев, М.Юнусов, С.Руми, У.Орифжонов,Р.Сайидалиев, /.Обидов ва бош=а ызбек физиклари =ышилдилар. Ызбек Совет энциклопедиясининг нашр =илина бошлаши билан физик муаллифлар сафи янада кенгайди.

Тилшунос (лингвист) олимлардан С.У.Ысмонов, О.У.Ысмонов, С.Иброхимов, А././уломов, С.Ф.Акобиров, Н.Маматов ва бош=алар кейинги йилларда илмий атамашуносликнинг лингвистик муаммоларига доир бир =атор тад=и=отлар бажардилар 1994 йилда ташкил этилган Ызбекистон Атамашуностлик комитаси лексикографлар ва физик мутахассислар фаолиятини бирлаштрувчи ва уй\унлаштрувчи ташкилотга айланди ва у физикавий- лингвистик муаммоларни хал этишга имкон яратди.

Ызбек Совет энциклопедиясининг яратилиши, Ызбек тилида ы=ув ва илмий адабиётнинг яратилиши, ы=итув жараёни ызбек илмий атамашунослигининг =атор долзарб муаммоларини ошкор этди. У муаммолардан бири хар бир соха ичида, сохалар аро унификацияни (бир хилга, кыринишга келтириш) амалга ошириш, меёрловчи тыли= икки ёки уч тиллик атамалар лу\атини яратишдан иборатдир.
в). Физикага оид атамалар инглиз ва рус тиллари ор=али кириб келди. Кып холларда рус тили ор=али киргани сабабли, атама ясашда рус тилидаги атамага ызбекча му=обилини топиш билан амалга оширилди. Баъзи холларда русча атаманинг ызбекча му=обили мазкур атама заминидаги маънони бузиб юборади, бу холда ызбекча атама ясашда ижодий ёндошилади.


  1. Физик атамалар «оm» кыринишда сызма-сыз бош=а тилдан ызбекча му=обили ясалади. Масалан: поле-майдон, сокротивление- =аршилик, магнит-магнит, заряд-заряд, атом-атом, ядро-ядро.

Мисоллардан кыринадики, интернационал сызлар, кып мамлакатларда =абул этилган ва ызбек тилида му=обили былмаган сызларнинг ызи ызбекча атама учун =абул этилган.

  1. Физик атамалар «Отот» кыринишида икки ва ундан орти= таркибий =исмларга эга былган сызлар щам учрайди. О.И.Ахмаджонов ва Р.Б.Бекжонов (1984й.) ларнинг ишларида бу кыринишдаги атамалар таркибий =исмлари ажратиб ёзилар эди. 1991 йили Р.Б.Бекжонов, Ш.М.Комолхыжаев, Х.А.Ризаевлар 23 таркибий =исмларни =ышиб ёзишни хавола этдилар ва у =абул этилди масалан: газавая труба- газкувур, электрическая пила- электрарра, электрический прибор-электрасбоб. Бу тартиб ызбек тили граматикасида кырсатилиб, «отот»

кыринишдаги холларда ясама от ( =ышма сыз) =ышиб ёзилади, деб кырсатилди.

Айрим холларда инглиз тилидаги «отот» типидаги =ышма сыз рус тилига « сифатот» тарзида ытган. Бу холда атама ясашда инглиз тилидаги «отот» шаклига асосланиб, ызбекча атама ясалади.

Масалан:

1. potential energi-потенциалная энергия-потенциал энергия,

3. =ышма сызларнинг «отот» шаклидан таш=ари

а) «сифатот»- квант сон, дифференциал тенглама,

б) «отфеъл»- ток ытказгич, кучланиш кучайтиргич,

в) «сон-от»- ярим ытказгич, иккиланиб синиш:

кыринишлари щам ишлатилади.
4.Физикавий атамаларнинг ани=ловчи-ани=ланмиш моделидаги русча атамаларни

а) «отот» кыринишда , ёки

б) «=аратувчи-=аралмиш» кыринишда ызбекча атама му=обилини топиш ты\ри былади. Р.Х.Маллин таклиф этган уни «сифатот» ёки «=арат=ич-=аралмиш» кыринишида ноты\ри атама ясалган. «сифат-от» кыринишдаги атама ясашда-ий,

-вий, -ик аффиксларидан, «=араткич-каралми ш» моделида эса «=арат=ич» нинг нинг =ышимчаси ташланиб, «=аралмиш» га учинчи шахс эгалик аффикси-и, ёки –си =ышилган.

Одатда =ышма сызларнинг маъноносига =араб-ий,-вий ёки учинчи шахс эгалик =ышимчалари-и, си аффикслари ишлатилса, атама ты\ри ясалади.

а) «отот» моделига мисол- ядровий реактор,

б) «Ани=ловчи-ани=ланмиш» шакли ёки «=арат=ич-=аралмиш» шакли атомное ядро-атом ядроси, световое давелние-ёру\лик босими.

Кып таркибли атамаларга мисоллар:

а) ламповий амплитудный анализатор- лампали амплитудавий анализатор, («сифат-от» модели).

4. Р.Б.Бекжонов (1991) ва бош=алар =ышма отларнинг «От от’ моделида учинчи шахс эгалик аффикси ишлатилмаслигини хавола этдилар.

Масалан:

а) Квантовое число –квант сони- квант сон

б) Магнитный момент – магнит моменти- магнит момент.

в) Тепловая диаграмма –исси=лик диаграммаси- исси=лик диаграмма


3. Атама ва физикавий мазмун.
Физик атама тушунча, ходиса, жараён, =онуният ва постулатлар мазмунини ани= =ис=а , ты\ри, бир кийматли, мазмуни ва вазифасига монанад былган сыз ёки сызлар бирикмасидан иборат былмо\и зарур.

Чет тилидан ёки рус тиладидан олинган атама ёки сыз бирикмаларининг ызбек тилидаги таржима атамаси ихчамлиги, ыташ вазифасининг ани=лиги ва физик мазмунининг мос келиш билан асосий нусха (оригинал) га мос келиши керак. Масалан: подставка – таглик, ключ- очкич, дироколь- тешкич каби таржималар ыринлидир.

Линтвистик хис- туй\у ва тилнинг турли имкониятларини хисобга олган холда таржиманинг энг мувофи\ини танлаш билиш алохида ахамиятлидир.

Масалан:


а) вырождение уровни-=ышилган сатхлар,

б) вырожденное распределение- =ышилган та=симот;

в) совпадение – мос келиш, мос тушиш,

г ) падение напряжение- кучланишнинг тушиши

д) внишная ( внутренная) контактная разность потенциалов- контактдаги таш=и (ички) потенциаллар фар=и.

Ызбек тилида атамаси былмаган сызлар(ходиса номи) сыз ызлаштриш йыли билан хосил =илинади, ызга сыз ыз холида олинади; масалан анод-анод, катод-катод, диод-диод,......



4. Атама ху=у=и бериладиган сызга =ыйиладиган талаблар
Физик атама физика фани тара==иётига бо\ли= холда янги жараён, ходиса, =онуниятлар очилиш билан Янги =абул этилади ёки чет тили дан таржима =илинади. +абул этилган физик атама ани=лик, =ис=алик, ты\рилик, системалилик, бир =ийматлилик, содда, тушунарли, ы=ишга ва талаффузга =улай былиши, таржима =илинганда эса таржима атаманинг ихчамлиги, ыташ вазифасининг ани=лиги билан асосий нусхага мос былиши ва барча атамаларда физик мазмунга монанд ва ма=бул былиши талаблари =ыйилади.

Атамалар таржимасида =абул этилган =оидалардан четлашиш былсада, лингвистик хис- туй\у ва тил имкониятидан фойдаланиб, асосан, физик мазмун талабига жавоб беришга =араб «Янги атама» =абул этилади. Бу холдаги таржималар ха=ида (Р.Б.Бекжонов, Ж.М.Комолхыжаев, Х.А.Ризаев. Физикадан русча- ызбекча атамалар лу\ати «Тошкент, ы=итувчи», 1991 23 адабиётда батафсил ёзилган.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет