«Жалпы тіл білімі» пәні бойынша дәріс сабақтарының конспектісі
жүктеу/скачать 135.74 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Символ таңба
- 3. Тілдік таңбалардың түрлері.
| Сигнал таңбалар – көру, есту арқылы қабылданатын таңбалар.Мұның қатарына қоңырау, дабыл, теміржолда, су жолында, дала жолдарында, көше бойында қолданылатын алуан түрлі белгілер жатады.Сигнал таңбалардың мағыналары шартты болғандықтан, жағдайға қарай өзгеріп отырады.Мысалы: қоңырау бірде сабақтан шығуды білдірсе, енді бірде сабаққа кіруді білдіреді т.б.
Символ таңба көмекші таңбалардың басқа түрлеріне қарағанда анағұрлым күрделі, ол дерексіз, бейнелі ұғымдарды білдіреді. Бұған әр елдің мемлекеттік гербі, туы, мөрлері, жалаулары, әскери атақ – дәреже белгілері, значоктар, ордендер т.б. жатады. Таңбаның бұл екі түрінде де олар білдіретін мағына таңба құрамына енбейді, таңбалық қызмет атқарушы материалдық көрсеткіштерден тысқары болады, сондықтан бұларды бір жақты таңбалар деп атайды. Жоғарыда аталған тілдік және соның бір көрінісі болып есептелетін субституттық (материалдық) таңбалар – тілдік семиотиканың негізгі нысаны болып табылатын негізгі таңбалар. 3. Тілдік таңбалардың түрлері. Жалпы семиотикалық ереже бойынша таңба бір жақты тек материалды ғана болады, мағына таңба құрамына енбейді.Таңбалық қызметтен айырған күнде де олар бастапқы табиғи қалпында қала береді.Бұл қағидаға жеке тұрғанда ешқандай мағынаны білдіре алмайтын, бір жақты элемент болып есептелетін фонемалар болмаса, тілдегі басқа тұлғалардың ешқайсысы да сай келмейді, өйткені тілдегі сөз болсын, сөйлем болсын – бәрі де екі жақты тұлғалар.Оның үстіне, бұлардың мағыналары өздерінің материалдық жағынан бөліне алмайды, бұл екеуі айырылмастық бірлікте тұрады, егер бір – бірінен айырылса, өмір сүруден қалады. Шындығында, тілдік жүйе көмекші, шартты таңбалар жүйесіндей емес, мейлінше күрделі, көп сатылы, көп қабатты, көп элементті жүйе.Тілдегі алуан түрлі тұлғалар тек құрылымдары жағынан емес, мағыналары мен қызметі жағынан да түрлі – түрлі.Олардың ішінде екі жақты да, жартылай екі жақты да, бір жақты да тұлғалар бар. Екі жақтыға сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер жатады.Жартылай екі жақтыға көмекші морфемалар жатады.Бір жақтыға фонемалар жатады. Тілдің негізгі тұлғалары қатарына дыбыс, морфема, сөз, сөйлем жатады.Дыбыс – тілдің ең кіші материалды бөлшегі.Ол, біріншіден, тілдің өзінен бірер басқыш жоғары тұратын тұлғаларын жасауға материал болса, екінші жағынан, бір тұлғаны екінші тұлғадан айыратын танытқыш белгі қызметін атқарады.Дыбыс жеке тұрғанда ештемені де білдіре алмайды, мағынасыз болады, сондықтан ол екі жақты мәні бар таңба жасауға қатысқаны болмаса, өзі таңбалық қызмет атқара алмайды.Өйткені таңба болу үшін бір нәрсені хабарлауы, білдіруі керек.Дыбыстардың осы айтылған ерекшеліктеріне қарап, оны ғалымдар бірде диакритикалық белгі десе, енді бірде фигура деп атайды.Фонемалардан бір басқыш жоғары тұратын тұлға – морфема.Морфеманы, әдетте, өзіне тән мағынасы бар екі жақты тұлға деп санайды.Бірақ морфеманың мағынасы атауыштық, хабаршы мағына емес, грамматикалық мағына және ол мағынасы номинативтік мәні бар негізгі морфемамен бірге тұрғанда ғана білінеді.Екіншіден, сөздердің морфемаларға жіктелуі тіл атаулының барлығына бірдей тән құбылыс та емес, сөздердің құрамын морфемаларға бөлуге болмайтын тілдер де болады.Морфема – атауыштық мәні бар лексемалар мен фонемалар арасындағы аралық категория.Ол – тілдің структуралық тұлғасы, бірақ хабаршы таңба бола алмайды. 4. Жүйе, құрылым деген терминдерді бұл күнде қолданбайтын ғылым кемде-кем. Қазіргі заман ғылымдарының қай-қайсысы да, өз нысандарының жүйелік, құрылымдық сипаттары айқындауды негізгі мақсат деп санайды. Көптеген көрнекті ғалымдар жүйелік, күрылымдық зерттеу 20 ғасырдың ортасы тұсындағы ғылымдар дамуының ең басты бағыты дегенді айтады. Жалпы білім түрғысынан алғанда, жүйе деп белгілі тәртіпте, бір-бірімен тығыз байланыста, қарым-қатынаста тұратын элементтерден қүрылған біртұтас нысанды атайды. Жүйе құрамына енетін бөлшектер, тұлғалар жүйе элементтері де аталады. Жүйе элементтерінің бірлігі — әр түрлі бөлшек-тердің өзара жымдасып, берік бірлікте, шартты қатынаста тұратын үйымдасқан төртіпті бірлігі. Өз нысанын жүйелік, құрылымдық түрғыдан зерттеу' істерімен ғалымдар ертеден бастап-ақ айналысқан, < ғылымдарды былай қойғанда, тек тіл туралы ғылымның өзін: алсақта, сонау көне заманнан бастап-ақ зерттеушілердің тілдің фонетика, морфология, синтаксис т.б. суалацарға жіктеп, әр саланы ез алдына қарастырғаны белгілі. Зерттеудің мүндг тәжірибелерінсіз тілді біртұтас жүйе, құрылым деп тану мүмкін болмас еді. Алайда, ол кезде нысан ұсақ элементтерге бөлшектеніп, әрбір элементтердің өзіндік қасиеттері жеке-жеке талданды да, элементтер бірлігіне, олардын. ара-қатынастарына жете мән берілмеді. Жүйе, құрылым деген терминдердің өздері де әр түрлі мағынада түсінілді. Соның арқасында тіл — элементтері бір-біріне тәуелді, шартты қатынаста тұратын біртұтас нысан деп саналмай, әр түрлі элементтердің кездейсоқ қосындысы, жинағы тәріздес болып көрінді. Бұлар сияқты олқылықтарды жоюға бағытгалған алғашқы қадамдар 19 ғасырда басталғанымен, 20 ғасырға дейін баяу дамып келді. Тек 20 ғасырдың орта түсынан бастап нысанды жүйелік, құрылымдық бағытта зерттеу мейлінше кең етек алып , зерттеудің көпшілік таныған үстем бағытына айналды. Дыбыс тілінің әр түрлі элементтердің кездейсоқ жиын-тығы емес, бөлшектері бір-біріне тәуелді, өзара тығыз байла-ныста, шартты қатынаста тұратын біртұтас, бір бүтін күрделі түлға екендігін алғаш атап айтқан ғалым — В.Гумбольдт. Ол - тіл-тілдің қай-қайсысында болса да, екі түрлі түлға, сала болады: оның бірі — тілдің сыртқы формасына жататын материалдық сала да, екіншісі — тілдің ішкі формасына жататын — идеялық жағы. Бұл екеуінің бірінсіз бірінде күн жоқ. Осы екі форма бірігіп тілдің құрылымын қүрайды деген болатын. В.Гумбольдт жасаған бұл түжырымдарды тіл білімінің басты міндеті деп санау — И.А. Бодуэн де Куртенэ мен Ф.де Соссюр еңбектерінен басталады. Жүйе, құрылым деген атаулардың тіл білімінде кең қолданылып, түракты ғылыми терминге айналуы да осы кез. Бірақ Ф.де Соссюр тіл өз алдына тұйықталып жатқан жүйелерден тұрады, өзара шарттас қатынаста тұратын элементтерден қүралады, сол себепті тіл жүйесінің тек синхрондық күйі зерттелуі керек, ал, тіл жүйесін диахрондык түрғыда зерттеу тілдің жүйелік қалпын нақты көрсетпейді деп есептеген. Дегенмен, Ф.де Соссюрден кейінгі зерттеушілер тіл жүйесі деген ұғым тілдің синхрондық күйімен бірге диахрондық күйіне де қатысты екенін анықтады. Содан бері қарай тілдің жүйелік сипатын сөз етпеген ғалым кемде-кем. Онымен шетел ғалымдары да, орыс ғалымдары да айналысып келеді, бірақ соған қарамастан тілдік жүйе, тілдің құрылымы дегендер — күні бүгінге дейін түбегейлі шешілмей келе жатқан проблемалар. Жүйе мен кұрылымның арақатынасына байланысты айтылып жүргеіг пікірлерді екі үлкен топка бөлуге болады. Оның бірі — бұл екі атаудың арасына шек қоймау, екеуін абсолют синощ ретінде карау, болмаса екеуінің де мағынасын, ұғымын камтитын термин ретінде біреуін ғана пайдалану. Мұндай көзқараска бұл екі атаудың кейбір тіркестердегі мағыналас-тығы, бірінің орнына екіншісін қолдануға келетіндігі себепші болса керек. Екіншісі жөне көрнекті тіл ғалымдарының көпшілігі даусыз деп санайтыны — сөз болып отырған екі терминді бір-бірінен ажырату, оларды синонимдес атау деп санамау. Тілдік жүйе, тілдік құрылым деген терминдердің өзара тығыз байланысты екені, бірақ олардың тепе-тең еместігі, бір-бірінен өзгешеліктері барлығы, тіл білімі үшін ол өзге-шеліктерді анықтаудың қажеттігі — бұл күнде айқындалған шешім. Жүйе тілдік құрылым деген ұғымға қарағанда кең мағынаны білдіреді, бүкіл тілдік фактілердің барлығының жиынтығына, бірлігіне қатынасты ұғым ретівде қолданылады, ал кұрылым тілдік элементтердің тек қарым-қатынасына ғана қатысты, жүйенің айырықша бір бөлшегі ғана деп саналады. Жүйе, құрылым дейтін атаулардың және бұлардың арасындағы жақындық пен өзгешеліктердің ғылыми проблема ретінде Кеңес тіл білімінде зерттеле бастауы елуінші жылдардан бері карай. Тілдік жүйе қүрайтын кесек тұлғалар — фонетика, лексика, грамматика. Бұлар ғылымда ярус — қабат, уровень — деңгей немесе жүйе я құрылым элементтері деп аталады. Бұл элементтер бірлігі — белгілі тәртіпке, ретке келтірілген, бірімен бірі жалғасып, бірінен-бірі туындап өрбіп, ұлғайып жататын өзектес, біртұтас-бірлік. Бұлар — тіл*деп аталатын түтасқан күрделі бүтін нысанның жеке тармақтары. Өзара бірлікте тұратын бұл салалардың құрылымы жағынан да, аткдратын қьізметі, мән-мағыналары жағынан да бір-бірінен елеулі өзгешеліктері бар, оның құрамына енетін элементтер белгілі тәртіпте сала-сала, жүйе-жүйе болып, ұсақтары бірлесіп кесек тұлғалар жасал, кесектері өздерінен төменгі элемент-терге бөлшектеніп, бір-бірімен сабақтасып жатады. Жүйе элементтері жүйе мүшесі ретінде жүйе құрамына еніп, өзі сияқты баска тұлғалармен не тікелей немесе жанама түрде байланысқа, қарым-қатынасқа түседі. Тілдік тұлғалар байланысыньщ тілдерде кездесетін төмендегідей бірнеше типтік түрлері болады. жүктеу/скачать 135.74 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|