Ќўжаттыѕ аты
-тақырып. Етістіктің, үстеудің синтетикалық сөзжасам тәсілі
жүктеу/скачать 0.55 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Практикалық тапсырма
- Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін
| 13-тақырып. Етістіктің, үстеудің синтетикалық сөзжасам тәсілі
Теориялық тапсырма Етістіктің синтетикалық сөзжасам тәсілінің қазақ тіл біліміндегі зерттелуіне шолу. Етістік негізді туынды сөздердің жасалу уәжділігін анықтау. Туынды етістіктер мен туынды үстеулердің семантикалық құрылымын талдау. Етістік және үстеу тудырушы жұрнақтарды айқындау. Әдебиет Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы, 1994. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы, Ғылым, 1999. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. –Алматы, 1991. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі.- Алматы: Ғылым, 1989. Маманов Ы.Е. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1973. Хасенова А. Қазақ тіліндегі туынды етістіктер. –Алматы, 1959. Ибатов Ә. Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі. - Алматы. Ғылым, 1988. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы, “Рауан”, 1998. Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы, 2002. Салқынбай А.Б. Қазақ тілі сөзжасамы. – Алматы, 2003. Практикалық тапсырма Мәтіндегі етістік және үстеу туғызушы сөзжасамдық тұлғаларды анықтап, туынды сөз жасаудағы мәнін анықтаңыз. Синтетикалық сөзжасам тәсілі арқылы жасалған туынды етістіктер мен туынды үстеулердің сөзжасамдық жұбын, сатысын, тізбегін құрыңыз. 1. Құнанбай мен Ызғұтты алда келеді. Артынан шұбырып, қоршап келе жатқан кісі көп. Бірақ қалың жұрт алдыңғы бөлемеде қалды. Ол да жасаулы, үлкен бөлме екен. Онда да ас әзірленіп жатыр. Мынау үйге Құнанбаймен ілесе, осы үйдің иесі Тінібек кірді. Құнанбайдың көп уақыттан бергі сыйлас, құдасы да, досы да өзі. Қала байы, сыпайы, таза киінген. Отырыста да жайылып отырмайды. Жоғары шық дегенге шықпай, Мәкіштің ғана жоғары жағына кеп жайғасқан. Онда да Құнанбайдың шынысын өзі әперіп, қызмет қып отыру үшін әдейі осы араны алған екен. Имам, қазіреттерді күтіп алатын, өздерінше дағдылы, тәрбиелі отырыс, кішілік отырысы. Ишан, пірдің алдындағы мүридтер бейнесіндей. Құнанбай Ұлжан жанына отырды да, Мәкіш пен Абайдың жүздеріне қарады. Үй ішінің қабағын әрқашан сергек, танығыш көзбен болжай қарайтын әдеті еді. Бұл жолы да балаларын әсіресе барлағандай (М. Әуезов) 2. Уақиға былай болған екен. Біздің шал әдеттегісіндей күн шықпай тұрады. Сауын сиырларын өрістен айдап қайтуға Ұзақ тауына беттейді. Қолында жүген. Кеше кешке тұсап жіберген құла аты сиырлармен бірге жйылатын. Малын түгендейді. Көк тайыншадан өзгесі өрісте жүр екен. Құла аттың тұсауын шешіп, жайдақ мініп жер шолады. Жоқ. Бір кезде өзінің ата-бабасы жайлаған таудың ұңғыл-шұңғыл, бұта қарағанын бес саусағындай білетін ол, көк тайыншаның қарасы көрінбеген сайын күдерін үзе бастады. Топтанып қайың өскен, сол қайыңның дәл түбінде көк тас жататын, сол көк тастың алқымынан қайнап бастау ағатын бала кезінде, сол жерді – “Апамның көк тасы” деп атапты. Үстіне тоқым төсеп, күні бойы жүн түтіп, иіріп отыратын шешесі елестейді. Енді құла аттың басын солай бұрған (О.Бөкей). 3. Жасанған жаумен белдесерге келгенде қай тұстан қарпырын білмеді. Бүкіл қосын қасат қарды шашырата, желе шауып, оқ шалмас, бірақ ұрымтал шамаға жеткенше тиянақты шешімге келе алмаған. Швед шебінің шын қаһарын енді пайымдады. Алда қарауыта тізіліп тұрған, от қойылса-ақ күн күркіретіп, жер сілкіндіре, дулығалы бастай шойын доптарды бұршақша атар зеңбіректер өз алдына. Шеп құрған жаяу әскердің тұрысы бір жосын. Зеңбіректердің артында үш лекке бөлініп орналасқан жасақтың түзем пошымы – дойбының шаршы тақтасына ұқсайды. Қазақтардың, қазақпен көршілес халықтардың соғыс майданын, ұрыс тәсілін көрмесе де, ол туралыкөп естіген, көп жайды көңілге түйген, ата дәстүрі бойынша, көз ашқаннан соғыс өнеріне тәрбиеленген Ораз-Мұхаммед ондағы шайқас жайын Новгородта, қолына әскер тиген күннен бастап ойланған. Бір жағы орыс әскерінің от қарулы, суық қарулы болып жіктелу жөніне орай, бір жағы көшпенділердің ежелгі дәстүрінің үлгісімен қарауындағы аз ғана қолды жаңаша құруы – алғашқы тәжірибе еді. (М.Мағауин). 4. Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. Көкірегі сезімді, тілі орамды, Жаздым үлгі жастарға бермек үшін. Бұл сөзді тасыр ұқпас, талапты ұғар. Көңілінің көзі ашық, сергек үшін. Түзу кел, қисық-қыңыр, қырын келмей, Сыртын танып іс бітпес, сырын көрмей, Шу дегенде құлағың тосаңсиды. Өскен соң мұндай сөзді бұрын көрмей. Таң қаламын алдыңғы айтқанды ұқпай, Және айта бер дейді жұрт тыным бермей. Сөз айттым “Әзірет Әлі”, “айдаһарсыз” Мұнда жоқ “алтын иек, сары ала қыз”. Кәрілікті жамандап, өлім тілеп, Болсын деген жерім жоқ, жігіт арсыз. Әсіре қызыл емес деп жиренбеңіз, Түбі терең сөз артық бір байқарсыз. Батырдан барымташы туар даңғой, Қызшыл да, қызықшыл да әуре жан ғой. Арсыз, малсыз, ақылсыз, шаруасыз. Елірмелі маскүнем байқалған ғой. Бес-алты мисыз бәңгі күлсе мәз боп, Қинамай қызыл тілді кел, тілді ал, қой! Өлеңі бар өнерлі інім, сізге Жалынамын, мұндай сөз айтпа бізге. Өзге түгіл өзіңе пайдасы жоқ, Есіл өнер қор болып кетер түзге. Сәнқой, даңғой, ойнасшы, керім-кербез, Қанша қызық болады өзіңізге? жүктеу/скачать 0.55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|