және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Қой мен ешкі бүйректері тегіс біремізікшелі. Оң бүйрек 12—13- ші қабырға мен 2-ші бел омыртқа, ал сол бүйрек оң бүйректің ар- тында 3-ші және 6-шы бел омыртқалар аралығында жатады.
Шошқа бүйректерінің пішіні лобия тәрізді, тегіс көпемізікшелі. Бүйрек емізікшелерінің саны 10—12. Олардың әрқайсысы тос- тағаншалармен қоршалып, жақсы жетілген бүйрек түбегіне ашылады. Екі бүйректе 1—4-ші бел омыртқалар түсында қатар орналасқан. Ит бүйректері тегіс, біремізікшелі болады. Емізікшесінің пішіні тараққа үқсас. Бүйрек түбегінде тостағаншаның орнына түтікшелері болады. Несепағар Несепағар (мочеточник)—игеіег — бел аумағындағы бүйректен басталып, жамбас куысының түбіндегі қуыққа дейін созылып жатқан жіңішке түтікше ағза. Ол қүрсақ қуысындағы қысқа қатпарға ілініп, оның бүйір қабырғасында орналасады. Жамбас қуысында несепағар несеп-жыныс қатпары арқылы қуықтың дорсальды қабырғасымен жа- насады. Бүдан соң ол қуықтың жоғарғы қабырғасына қиғаштала еніп, оның етті және кілегейлі қабықтарының арасымен 3—5 см жүріп өтіп, қуық қуысына ашылады. Несепағардың қуық қабырғасында (к і.ілай орналасуы несептің тек бір бағытта, яғни бүйректен қуыққа қарай ғана ағуьша жағдай тудырады. Түтікше ағза ретінде несепағардың қабырғасы үш қабаттан түра- ды. Оның ішкі кілегейлі қабығын көпқабатты ауыспалы эпителий ас- гарлайды. Ортаңғы ет қабығы ішкі және сыртқы үзынша қабаттар мги олардың аралығында орналасқан сақинаша қабаттан түрады. Не- (спағар сыртынан сірілі қабықпен қапталған. ҚУЫҚ Қуық (мочевой пузырь)— ѵезіса шіпагіа — пішіні алмүрт і оріздес, зәр жиналатын қуысты ағза (47—сурет). Оның денесі— согриз ѵезісае — қүрсақ қуысына қарай бағытталған тѳбесі — ѵеііех ѵіхісае — және жамбас қуысына сүйірлене енетін мойны— сегѵіх ѵсхісае — болады. Қуықтың қабырғасы үш қабаттан түрады. Кілегейлі қабығы кепқабатты ауыспалы эпителиймен астарланған, бсздері болмайды. Несептен босаған қуықта ол қатпарланып түрады. Кілегейлі қабықтың ішкі дорсальды несепағар ашылатьш бетінде екі несепагар білеуліктері— соіишта игеіегіз — көрінеді. Бүл (нлеулектер несепағар- тесіктерімен— ояііиш игеіегіз — аяқталады. Осы тесіктерден несепағар қатпарлары— рііса игеіегіса — қуықтың мойнына қарай бағытталып, қуық уіибурышын— ігі£опит ѵсхісае — і үрайды. Одан әрі несепағар қатпарлары өзара бірігіп, несепшыеар қырын — сгізіа игеіһгаііз — түзеді. Қуықтың етті қабығы несепағар қабырғасындағы етті қабық сияқты үш қабаттан түрады. Қуық мойындағы етті қабықтың сақинаша қабаты оның қысқыш / етін қүрайды. Сыртқы сірілі қабық қуықтың тек денесі мен төбесін ғана қаптайды, ал оның мойны ад- нентициямен астарланған. Қуықтың вентральды бетінен ол қүрсақ және жамбас қуыстарының қабырғаларына ауысып, қуықтың орталық байламын— һёатепіиш ѵезісае теёіапит — түзеді. Бүл байламда іштегі төлде аллантоис қапшыгымен жалғасытын несеп-жолы — игасһиз — және плацентамен байланысқан кіндік артериялары жатады. Ересек жануарлар- да аталған қан тамырлары қуықтың жүмыр байламына — Ііёатепіит іегез ѵезісае — айна- лады. Ерекшеліктері. Жылқыда қуықтың денесі мен мойнының вентральды бетінде сірілі қабық болмайды. Қуық үшбүрышы анық емес. 47-сурет. Қабанныц қуығы мен несепшығар өзегі: 1-қуык тобесі; 2-қуык. денесі; 3-қуық мойны; 4-несспшыгар взек; 5-швует тебешігі; 6-несепағар білеуліктері; 7-неселағар тссігі; &-нссепшығар булшықеті; 10-несеп-жыныс озсгі; 11-куық үшбурышы. Ірі қара малда несепағар тесіктері бір-біріне жақын орна- ласқандықтан қуық үшбұрышы білінбейді. Бүқаларда несепағар қыры несеп-жыныс езегінің үрықтық төмпешігіне дейін созылады. Шошқада несепағар қатпары жүп болады. Қуық үшбүрышы айқын білінеді. Ит- те де қуық үшбүрышы анық көрінеді. НЕСЕПШЫҒАР ӨЗЕК Несепшыгар өзек (мочеиспускптельный канал)— игеіһга — қуықтан несепті сыртқа алып шығатын ағза. Оның қуықтың мойын- нан басталатын ішкі тесігі— озііит игеіһгае іпіегпит — мен жыныс- тық мүшеге ашылатьга сыртцы. тесігі— озііит игеіһгае ехіегпит — болады. Еркек жануарларда несеп шығару өзегі жыныстық мүшемен қосылып несеп-жыныс өзегін қүрайды. Аналық уретра— игеіһга Гетіпіпа — жамбас қуысындағы қынаптың вентральды бетінде қуық мойны мен несеп-жьіныс кіреберісі аралығында жатады. Оның сыртқы тесігі қьгаап пен несеп- жыныстың кіреберісінің шекарасына ашылады. Аналық уретраның кілегейлі қабығы кепқабатты ауыспалы эпителиймен астарланған. Онда үсақ кірмелер болады. Кілегейлі қабықтың астында бірыңғай салалы бүлшықет тканінен түзілген етті қабығы орналасады. Уретра- ның соңғы бөлімінде бүл қабық сыртынан көлденең жолақты ет тканімен қапталып, оның қысқыш бүлшықетін түзеді. Ерекшеліктері. Биенің аналық уретрасының үзыңдығы 6—8 см. Сиыр, қой және шошқа уретрасының вентральды кабырғасында том- пайған қалташа (дивертикул)—діѵегіісиіит зиһигеіһгаіе — болады. Оның кіреберіс тесігі уретраның сыртқы тесігінің артында орналасады. КӨБЕЮ АҒЗАЛАРЫ Көбею ағзалары — ог^апа §епі1а1іа — жануарлар түрлерінің сақталуы мен үдайы көбеюін қамтамасыз ететін ішкі ағзалардың жи- ынтығы. Көбею ағзалары жануарлар жынысына қарай аталық және аналық болып бөлінеді. Жануарлардың көбею ағзалары бірнеше бөлімдерден түрады: а) жыныс бездері (еркек жануарларда — ен, үрғашы жануарларда — жүмыртқалық ); ә) жыныс жолдары (еркек жануарларда — ен қосымшасы, шәует жолы, несеп-жыныс өзегі; үрғашы жануарларда — жатыр түтігі (жүмыртқа жолы, жатыр); б) қосалқы жыныс бездері (еркек жануарларда — қуықалды, бадана, көпіршікті); г) жыныстық қатынас ағзалары (еркек жануарларда — жыныстық ағза (пенис), үрғашы жануарларда — сыртқы жыныс ағзалары, несеп-жыныс кіреберісі және қынап). Көбею ағзаларының дамуы Жануарлардың көбею ағзалары ата тегінің тіршілік ету ортасына қарай өз филогенезінде күрделі де үзақ тарихи даму сатыларынан өткен. Мүхит суында алғаш пайда болған бірклеткалы қарапайым жәндіктер тек бөліну арқылы көбейген, яғни оларда арнайы көбею мүшелері болмаған. Кебеюдің бүңдай түрін жыныссыз көбею деп атайды. Бертін келе дене қүрылысы күрделенген организмдерде көбею процесін іс жүзіне асыратын арнайы кеткалар — жыныс клеткалары жетілді. Бүл жыныс клеткалары көлемі мен пішініне байланысы екі топқа бөлінеді: ірі клеткалар — макрогаметалар, ал кіші клеткалар — микрогаметалар деп аталады. Макрогаметалар — аналық жыныс клеткалары, микрогаметалар — аталық жыныс клеткалары. Бүлардың қосылып, үрықтануынан жаңа организмдер өрбиді. Көбеюдің бүңдай і урін жыныстық көбею дейді. Қүрылысы қарапайым көпклеткалы жәндіктерде, мысалы түщы су гидрасында кебеюдің жыныстық және жыныссыз түрлері қатар кездеседі. Жыңыстық көбею кезінде денеде пісіп жетілген макрогамета мен микрогамета бір-бірімен қосылып үрықтанғаннан кейін бірклеткалы организм — зигота пайда болады. Зиготадан гидраның жаңа организмі өсіп жетіледі. Ал, жыныссыз кобею ересек жәндіктерде жүреді. Дененің көпклеткалы бір белігі боліктеніп, одан басқа организм өсіп жетіледі. Былайша айтқанда, жәидіктердегі бүл жыныссыз көбею, өсімдік организмдеріне тән веге- гативті көбею сипатында жүреді. Филогенездің бастапқы кезеңіңде қүрылысы қарпайым көпклетка- лы жәндіктерде макрогаметалар мен микрогаметалар бір организмде пісіп жетілген. Бүндай организмдер гермафродиттер (қызтеке) деп аталады. Кейінірек жануарлар дүниесінде дара жьгаысты жәндіктер пайда болады, яғни бір организмде макрогаметалар, ал екінші орга- низмде микрогаметалар дамыды. Бүл жануарлар дүниесіндегі үлкен прогресс — араморфоз еді. Жаңа организмдердің дамуы тек жеке да- ра организмдерде пісіп жетілген макрогаметалар мен микрогамета- лардың қосылып үрықтануынан кейін ғана басталды. Үрықтанудан пайда болған жаңа организмге тән қасиеттер жеке екі организм түқым қуалау қасиеттерінің өзара әрекеттесуі нәтижесінде, жаңа си- патта түзілді. Айта кету кереқ дамудың сол дәуірдегі сатысында көпклеткалы қарапайым жәндіктер денелерінде гаметалар пісіп жетілетін арнайы ағза болмаған. Тіршілік ету ортасына қарай организм дене көлемінің үлкейіп, күрделенуіне байланысты гаметалар белгілі бір дене бөліктерінде ар- найы пісіп жетіле бастайды. Аталған дене бөліктері — гонадалар деп аталады. Бастапқы кезде гонадалар дененің сыртқы бетіне жақын ор- наласып, пісіп жетілген гаметалар олардың жарылуы нәтижесінде сыртқы ортаға шыққан. Кейініреқ гонадалар екінші дене қуысы қабырғасында жинақталып, олардагы пісіп жетілген гаметалар ар- найы өзектер арқылы сыртқа шыгарылып отырады. Кейбір жәндіктерде гонадалардың шығару өзектері зәр шығару өзектерімен бірігіп кеткен. Жануарлар организмдерінің одан әрі күрделенуіне байланысты де- неде гаметалар дамитын қүрылысы күрделі арнайы ағзалар жетілді. Макрогаметалар, яғни жүмыртқа клеткасы дамитын ағза — жүмыртқалық, ал микрогаметалар, яғни спермалар (аталық жыныс клеткасы) пісіп жетілетін ағза — ен деп аталады. Осы негізгі жыныс ағзаларының (бездерінің) жетілуіне байланысты организмдер дара жынысты жануарлар дүниесіне, яғни еркек және үрғашы жануарларға белінеді. Организмдегі дене қуысында орналасқан жыныс агзаларында пісіп жетілген жыныс клеткалары сыртқы ортаға шығару өзектері арқылы шығарылады. Бүл өзектер еркек жәндіктерде шәует жолы, ал ұргашы жәндіктерде — жүмыртқа жолы деп аталады. Омыртқасыз жәндіктерде жыныс клеткалары осы шығару өзектері арқылы тікелей сыртқы ортаға шығарылады. Хордалы жануарларда дене қүрылысы- ның күрделенуіне және олардың тіршілік жағдайының өзғеруіне бай- ланысты жыныс жолдарының қүрылысы да әр түрлі дәрежеде өзгеріп отырады. Төменгі сатыдағы хордалыларда жыныс жолдары сыртқы ортамен тікелей қатыспайды. Олар пісіп жетілген жыныс клеткала- рын алдымен ішек түтігінің соңғы белімі клоакаға, содан соң, үрықтану үшін клоакадан қоршаған сыртқы ортаға шығарады. Суда тіршілік ететін хордалы жануарлардың үрықтануы организмнен тыс сулы ортада жүреді. Сондықтан, олардың жыныс ағзаларының оның ішінде жыныс жолдарының қүрылысы тым күрделі емес. Жыныс клеткаларының қүрылысы мен пішіні де сулы ортада үрықтануға, да- муға бейімделген. Белгілі жыл маусымында сулы ортада болатын қолайлы жағдай — жылы мен ылғал, үрықтану нәтижесінде пайда болған бірклеткалы организм — зиготаның дамуына толық мүмкіншілік береді. Жануарлар тіршілік жағдайының өзгеруі организм қүрылысының өзгеруіне әсерін тигізеді. Мысалы, суда тіршілік ететін хордалы жа- нуарлардың қүрлыққа шығуы олардың дене қүрылысының белгілі дәрежеде күрделенуіне әкеліп соқтырғаны баршамызга мәлім. Жану- арлар дүниесіндегі осы қүбылыстың көбею ағзаларының қүрылысы мен пішініне тигізген ықпалы зор болды. Біріншіден, үрықтану орта- сы өзгерді. Судағы сыртқы үрықтану организмде жүретін ішкі үрықтануға ауысты. Ішкі үрықтану аталық және аналық жануарлар- дың жыныстық қатынастың арқасында іске асты. Ал, бүл процестің іс жүзіне асуы ез кезегіңде жыныс ағзалары қүрылысының қүрделенуіне ықпалын тигізді. Үрықтану процесі үрғашы жануардың жыныс жол- дарында жүрді. Егер пайда болған үрық организмнен тыс сыртқы ор- тада жүретін болса, онда оның дамуын қамтамасыз ететін керекті қоректік заттар жүмыртқа клеткасында қор ретінде жиналып, үрықтанган жүмыртқаны кебуден сақтайтын арнайы қабықтар түзілуге мәжбүр болды. Осыған байланысты жүмыртқа салушы үрғашы жануарлардың жыныс ағзалары үрықтандыруға және жүмыртқадағы қоректік заттарды жинау мен қорғаныс қабықтарын түзуге бейімделіп, олардың қүрылысы белгілі дәрежеде күрделенді. Ал, кейбір еркек жануарларда спермийлерді аналық жыныс жолдары- на енгізіп, жыныстық қатынасты қамтамасыз етуші арнайы жыны- стық мүше (пенис) дамыды. Бүндай көбею ағзалары жүмыртқа салу арқылы дамитын бауырымен жорғалаушыларға, қүстарға және сүтқоректілерге (үйректүмсық, ехидна) тән. Ішкі үрықтану процесінің одан әрі күрделенуі, одан пайда болған үрық іштөлінің аналық жыныс ағзаларындағы дамуы мен өсіп жетілуі — көбею мүшеленінің қүрылысындағы күрделі қүрылымдардың қосымша жетілуіне зор ықпалын тигізді. Үрғашы сүтқоректі жануар- ларда жүмыртқалық пен жүмыртқа жолдарына қосымша іштөлі өсіп жетілетін жатыр және жыныстық қатынасты қамтамасыз ететін қынап және несеп-жыныс кіреберісі, ал еркек жануарларда — ен мен шәует жолдарына қосымша несеп-жыныс өзегі, қосалқы жыныс без- дері, жыныстық мүше — пенис (қамшы, қаса), енқап, күпек дамыды. 180 Жануарлар онтогенезінде көбею ағзалары организмнің іштегі даму кезеңінде аралық бүйректің медиальды бетінде мезотелнйдің жыныс қатпары ретінде қалыптасады. Өсе келе бүл қатпарлар сопақтанып, (іастама жыныс бездеріне (жүмыртқалық, ен) айналады. Бүдан кейінгі даму сатысында көбею мүшелерінің жетілуі зәр шығару мүшелері да- муымен тығыз байланыста жүреді. Аралық бүйрек маңында бастама кыиыс бездерінен кейінірек жануарлардың болашақ жынысына қарай жүмыртқалық немесе ен дамиды. Аралық бүйрек өзегі маңында жы- мыс катпарымен бір мезгілде бастапқы бүйрек өзегінің қалдыгынан .ірнайы өзек қалыптасады. Ол алғашқы кезде аралық бүйрек өзегімен жапсарлас, кейінірек одан ажырап, мюллер өзегі деп аталады. Аталық көбею ағзаларының дамуы кезегінде жыныс қатпары бас- тамасының мезотелий клеткалары белсеңці түрде көбейіп, пішіне со- пақша жетілген жыныс без бастамасының ішіне қарай енеді де, иректелген түқым өзекшелеріне айналады. Осы кезде аралық бүйрек жартылай ыдырайды да, оның қалған бөлігі жыныс безі бастамасымен орекеттесіп, көбею ағзаларының қалыптасуына қатысады. Аралық бүйректің несеп шығару түтікшелерінің алдыңғы бөлігі жыныс безінің ішіне қарай өсіп, еңдегі иректелген түқым өзекшелерімен жалғасады да, түзу түқым өзекшелерін, ен торын және ен қосымшасынын басын қүрайтын түқымәкеткіш өзекшелерді түзеді. Ал, оның артқы белігі ыдырап, одан қалған қалдық ен қосымшасының маңында организмде енмаңы (парадидимас) деген атпен өмір бойы сақталады. Аралық бүйректің негізгі (вольф) өзегі ен қосымшасының өзегіне және шәует жолына айналады. Еркек жануарларда мюллер өзегінің тек ыдыраған алдыңғы бөліктері ғана ен маңында сақталып, гидатида деп аталады. ЬІдараған оң және сол мюллер езектерінің сақталған соңғы бөліктері бір-бірімен қосылып, еркек жатыры және қынабы деген атпен қалдық ретінде шәует жолдары аралығындағы несеп-жыныс қатпарында орна- ласады. Жетілген жыныс безі — ен қүрсақ қуысының қабырғасымен бағыттаушы байлам арқылы байланысады. Бүл байламның аралық бүйрек (вольф) өзегіне дейінгі бөлігін еннің арнайы байламы, ал оның қалған соңгы жағы — шап байламы деп аталады. Сүтқоректі жануарларда дамып жетілген ен қалыпты жағдайда өзін қаптаған сірілі қабықпен бірге қүрсақ қуысы қабырғасынан пайда болған қалта — үмыға түседі. Аналық көбею ағзаларының дамуы кезінде жыныс безі бастамасы- ның ішіне енген мезотелий клеткалары көбейіп, жүмыртқалықтағы алғашқа фолликулдерге айналады. Сөйтіп, жыныс безі бастамасынан жүмыртқалық дамиды. Жүмыртқалық — негізгі аналық жыныс безі ретінде жануарларда қүрсақ қуысының бел аумағында орналасады. Аралық бүйректің алдыңғы бөлігі ыдырап, одан ен қосымшасының басы іспеттек қалдығы эпоофорон, ал оның ыдыраған артқы бөлігінің қалдыгы жүмыртқалық маңы (параоофорон) деген атпен сақталады. Параоофорон еркек жануарлардығы парададимиске сәйкес қалдық қүрылым. Үрғашы жануарларда аралық бүйректер өзектері (вольф өзегі) толығымен ыдырау процесіне үшырайды. Олардың нашар жетілген соңғы үштарының қалдықтары гартнер өзегі деген атпен ғана сақталады. Бүған керісінше бастапқы бүйрек езектері — мюллер өзектері бел- сенді жетіліп, жүмыртқа жолына, жатырға, қынапқа айналады. Ал, қынап өз кезегінде несеп-жыныс кіреберісіне ашылады. Мюллер өзектерінің бір-бірімен езара әр түрлі дәрежеде қосылып бірігуіне байланысты түрлі жануарларға тән жатыр типтері дамиды. Бүл өзектердің бірігуі, олардың соңғы бөліктерінен алдыңғы жақтарына қарай бағытталады. Егерде мюллер өзектері бір-бірімен қосылмай олардың әрқайсысы жеке-дара несеп-жыныс кіреберісіне ашылса, онда олардан қосқынапты қосжатыр дамиды. Әрбір жатыр- дың өзіне тән жүмыртқа жолы және қынабы болады. Бүндай жатырда іштелі үзақ дами алмайды. Оның себебі, іштөлінің үрық қабықтары мен жолдасы (плацента) толық жетілмейді. Сондықтан, қосқынапты қосжатырлы жануар баласын шала туады. Олар балаларын кішкентай, соқыр, қызылшақа түрінде туып, дене қалталарында асы- райды. Туған балалары төлден іштөліне (үрыққа) үқсас келеді. Бүндай жануарларға қалталы хайуанаттар (кенгуру, қалталы аю — коала, қалталы пері, қалталы көртышқан, тышқан) жатады. Мюллер өзектерінің соңғы үштарының қосылуынан бірқынапты қосжатыр — иіегиз сіиріех — дамиды. Әрбір жатыр өз жеке дара тесігімен бір қынапқа ашылады. Бірқынапты қосжатырда іштөлінің үзақ мерзім дамуына толық жағдай болады. Бүндай жатырлар пілде, кейбір кемірушілерде жетіледі. Мюллер өзектерінің соңғы үштарының көбірек бірігуінен қосбөлімді жатыр — иіегиз ЪіраПіІиз — дамиды. Бүндай жатырдың бір мойыны, денесі және екі мүйізі болады. Мойны қынапқа ашылады. Денесінің ішкі қуысында жартылай перделік болады. Осыған байла- нысты жатырға "қосбөлімді" деген атақ берілген. Қосбөлімді жатыр кейбір кемірушілер мен қолқанатты (жарғанат) хайуанаттарға тән. Мюллер өзегінің жартылай бірігуінен қосмүйізді жатыр — иіегиз Ьісогпіз — түзіледі. Бүндай жатырдың бір мойны, денесі және өте жақсы жетілген екі мүйізі болады. Қосмүйізді жатыр жоғары плацен- тарлы жануарларға, мысалы, төрт түлік малға тән. Мюллер өзектерінің толық қосылып бірігуінен қарапайым жатыр — иіегиз зітріех — дамиды. Бүндай жатырдың бір мойны, үлкен де- нёсі болады. Денесіне екі жүмыртқа жолы екі жағынан ашылады. Қарапайым жатыр приматтар мен адамға тән. Үрғашы жануарларда бағыттаушы байламның артқы бөлігі қүрсақ қуысы қабырғасымен байланысын үзіп, жатардың жүмыр байламына айналады. Ал, оның алдыңғы жақсы жетілген бөлігі жүмыртқалықтың арнайы байламы деп аталады. Аталық көбею ағзалары Аталық көбею ағзаларына — ог{*апа еепііаііа тазсиііпа — ен, ен қосымшасы, шәует жолы, енқап, несеп-жыныс өзегі, қосалқы жыныс бездері, жыныстық мүше және оның терілік бүрік басы — күпек (пре- пуций) жатады. Осы ағзалардың ішінде аталық жыныс жүйесінің негізгі қызметін ен атқарады. Жыныс жолдарына ен қосымшасы, шәует жолы, қосалқы жыныс бездері мен несеп-жыныс өзегі, ал көмекші ағзаларға енқап пен күпек жатады. Ен (семенник)— Іезііз, з. іікіуез, 8. огсһіз — пішіні со- м.іқша келген паренхиматозды *үп ағза (48—сүрет). Енде ііталық жыныс клеткалары — іпермийлер түзіледі. Бүнымен қатар, ол ішкі секреция безі (істінде аталық жыныс гармон- і.ірын қанга беліп отырады. Ен қосымшасы ешгің үзына Гюйына жанаса орна- і.іскандықтан оның бас і лгында жатқан үшын еннің Схісы— ехігетйаз сарііаіа, ал к.ірама-қарсы ен қосымшасы- мың қүйрық жағындагы үшын енніқ қуйрыеы— ехігетііаз саисіаіа — деп атайды. Соны- мен қатар, еннің ен қосымшалық жиегі — таг£о срісіідутуз, оған қарама-қарсы жатқан бос жиегі — таг£о Іііег, латеральды және меди- альды беттері болады. Өзіндік қынапты сірілі қабықтың астында енді тығыз дәнекер тканьді ақ қабық— 48—сурет. Бұканың көбею мүшелері: сн; 2— ен қосымшасы; 3— сннік шап байламы; қыналтық кабық; 5— ума; 6— снбау; 7— шеуст жолы; 8— кан тамырлары мсн жүйкелср; 9— шаует жолының ампуласы; 10— кепіршікше бсз; 11— куықалды бсэі; 12— бадана безі; 13— жы- ныстык мұше; 13'— 5 — тәрізді нілім; 14— бадана-ксуекті бүлшыкст; 15— шонданай-үңгірқуысты бүлшыкст; 16— жыны- стық мүше денесінін басы; 17— күпск; 18— краниальды жене каудальды күпек бүлшықеттері; 19— шап езсгі; 20— жыныс- тық аралык; 21— жамбас қуысынын вснтральды қабыргасы. іипіса аІЬи^іпеа — қаптап жатады. Бүл қабық еннің бас жағындағы үшынан қүйрығына қарай үңгілей еніп, ен ортасын— тесііазііпит (СЗІІ5 — жасайды. Осы ен ортасынан еннің сыртқы ақ қабығына қарай тығыз дәнекер тканьді перделіктер— зеріиіа іезііз — кетеді. Бүл пер- деліктер енді көптеген бөліктерге бөледі. Ақ қабық, ен ортасы және перделіктер ен стромасын қүрайды. Ол арқылы енге қоректеңдіруші қан, лимфа тамырлары мен оның қызметін реттеуші жүйке тамырла- ры өтеді. Ал, ен паренхимасын — рагепсһіша Іезііз — перделіктер аралықтарындағы бөліктердің жиынтығы күрайды. Бүл беліктерде аталық жыныс клеткалары — спермийлер түзілетін иректелген түқым түтікшелері — ШЬиІі зетіпіГегі сопіогіі — жатады. Иректелген түқым түтікшелері ен ортасына қарай бағытталып, түзу түқым түтікшелеріне — ШЬиІі гесіі — айналады. Олар ен ортасында бір- бірімен жалғасып, ен торын — геіе Іезііз — жасайды. Бөліктердегі иректелген түқым түтікшелерінің аралығындағы интерстициальды (аралық) ткань клеткалары аталық жыныс гармонын түзіп, оны қанға бөліп отырады. Иректелген түқым түтікшелері мен интерстициальды ткань ен паренхимасы болып табылады. 1- Ен қосымшасы (придаток семенника)— ерісіісіутіз — еннің ен қосымшалық жиегіне жанасып жатады. Оның қуысында спермийлер жиналып, қабырға сөлімен қоректенеді. Осы сөлдің әсерінен спермий- лер қозғалмай, өздерінің тіршілік қасиеттерін сақтайды. Спермийлер жиынтығын шәует дейді. Ен сыртынан күрсақ қуысындагы ішкі ағзаларды қаптап жатқан сірілі қабықпен қапталған. Бұл сірілі қабық үмда өзіндік қынапты қабық— Іипіса ѵа£Іпа1І5 ргоргіа — деп аталады. Ол еннен ен қосымшасына өтеді де, оны сыртынан қаптап, екі қабаттан түратын ен іиажырқайына— тезогсһіит — ауысады. Ен қосымшасының басы, денесі және қуйрыгы— сариі, согриз еі саисіа ерісіійутиз — болады. Оның басын ен торынан бастау алған түқым әкеткіш өзекшелер — йисШІі еНегепІез Іезііз — қүрайды. Түқым әкеткіш өзекшелер өз ке- зегінде ен қосьімшасының езегіне — сіихіия ерісіісіутіз — ашылады. Ен қосымшасының денесі мен қүйрығы оның ен қосымшасының иректел- ген өзегінен түзілген. Ен қосымшасы қүйрығының өзегі біршама кеңейіп барып, шәует жолына ауысады. Осы түста ол еннің арнайы байламы — 1і£атепІит Іезііз ргоргіит — арқылы енмен, ал шап бай- ламының — 1і§атеп1ит Іезііз іп§иіпа1е — көмегімен еннің жалпы қынапты қабығымен байланысады. Ерекшеліктері. Айғырдың ені ірі, екі бүйірінен қысыңқы болады. Оның бас жағындагы үшы краниальды, ал ен қосымшалық жиегі до- рсальды бағытта орналасқан. Ен қосымшасы мен еннің аралығында ен қосыміиасынық саңылауы— зіпиз ерісіісіутісііз — болады. Ен ортасы мен перделіктер жәй көзге жақсы байқалмайды. Бүқа, қошқар, теке ендері ете ірі болып келеді. Ен қосымшасының басы жалпақ, денесі жіңішке, қүйрығы жуан болып енмен түтасып кетеді. Ен ортасы жақсы байқалады. Бүл жануарларда еннің басы дорсальды, ал ен қосымшасының жиегі каудальды бағытта жатады. Қабанның ені өте ірі, пішіні сопақша келген. Ен қосымшасының басы мен қүйрығы еннің екі полюсында орналасқан. Ен ортасы мен перделіктер жақсы жетілген. Еннің басы краниовентральды, ал ен қосымшалық жиегі дорсокраниальды бағытта орналасып, денеге қиғаш жатады. Иттің ені онша ірі емес, пішіні дөңгелек сопақша болады. Ен қосымшасы жақсы жетілген, үзындығы 5—8 м, бірақ оның саңылуы айқын емес. Еннің орнала- суы қабандікіне үқсас. Енқап (семенниковый мешок)— зассиз Іезіісиіагік — қүрсақ қабырғасынан да- мыған, дорба тәрізді қуысты мүше. Оның қуысында ен және ен қосымшасы болады. Енқаптың өзі үмадан, еннің сыртқы көтергіш бүлшықетінен және қынаптық қабықтардан түрады (49—сурет). 49— сурет. Емқаптыц құры- лыс схсмасы: 1— ен; 2— ек қ.осымшаеы; 3— снкаптың терісі; 4— стті-ссрпімді қабық; 4'— үма псрдссі; 5— көтсргіш шандыр; 6— сн- бау; 7— сьіртқьі сн көтсргіш бұлшықст; в— жалпы қынаптмқ қабык.; 9— қынап қуысы; 10— озіндік қынаптық қабыи. ¥ма— зсгоіит — сыртынан қаптаған теріден және оның астыңда жатқан етті- серпімді қабықтан — іипіса сіагіоз — түра- ды. Үма терісінде тер мен май бездері көп болады. Онда орталық сагиттальды сы- зықтың бойымен орналасқан тері жігін анық көруге болады. Етті-серпімді қабық— Іипіса сіагіоз — терімен түтасып кеткен и»ііекертканьді қабық. Ол өз дамуында терінің шел қабытынан, бет- і і йлік шандырдан және бірыңғай салалы бұлшықет тканінен түзілген. I тті-серпімді қабық үма қуысын — саѵшп зсгоіі — үзына бойы орна- іасқан үма пердесі — зеріит ксгоіі — арқылы екіге бөледі. Әрбір куыста жалпы қынаптық қабықпен және сыртқы ен көтергіш (іүлшықетпен қоршалган ен орналасады. Сыртқы ен көтергіш Гіүлшықет — т. сгетазіег ехіегпиз — қүрсақтың ішкі қиғаш (іүлшықетінің енқаптагы белігі болып табылады. Ол жалпы қынаптық кабықпен тыгыз байланысып, оның бүйір бетінде жатады. Үмадан оны күрсақтың сыртқы қиғаш бүлшықет сіңірінен бастау алған көтергіш шандыр — {азсіа сгетазіегіса — бөліп түрады. Көтергіш шандыр бор- иалдақ дәнекер тканіне айналып, үманы жалпы қынаптық қабықпен байланыстырып, енқапты қүрайды. Еннің қынаптық қабықтары жалпы және езіндік қынаптық қабықтар болып екіге белінеді. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|