және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
§1апсіи1а ѵезісиіагіз — қуықтың үстінде, шәует +олының екі бүйірінде орналасқан жүп без. Оның өзегі шәует жолы- мен бірігіп, шәует төбешігіне ашылады
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Көпіршікше без— §1апсіи1а ѵезісиіагіз — қуықтың үстінде, шәует +олының екі бүйірінде орналасқан жүп без. Оның өзегі шәует жолы- мен бірігіп, шәует төбешігіне ашылады.
Ерекшеліктері. Айгырда көпіршікше без сырты тегіс, пішіні ллмүртқа үқсас көпіршік тәрізді болып келеді. Үзындығы 12—15 см. Көпіршіктің қабырғасы кілгейлі, етті және сірілі қабықтардан түрады. Сөл бөлуші бездер кілегейлі қабықта орналасқан. Бүқаның көпіршікше безі көпбөлікті, тығыз, сырты бүдырлы, пішіні сопақша болады. Үзындығы 10—12 см. Қабанда без өте көлемді келеді, үзын- дагы 15 см. Итте бүл без болмайды. Қуықалды без— §1апсіи1а ргозіаіа — орналасу орнына қарай қабыргалық және қабырғадан тыс жатқан бездер болып екіге бөлінеді. Қабырғадан тыс жатқан без қуық мойнының дорсальды бетінде орна- ласады. Оның оң және сол буйір бөлігі— ІоЬі Іаіегііз, олардың ара- лығында ортақгы мойыншыгы— ізіһтиз ргозіае және денесі— согриз ргозіаіа — болады. Без өзектері шәует төбешігінің екі бүйіріне келіп ашылады. Екінші қабырғалық бездер аталық уретраның жамбас бөлігінің кілегейлі және етті қабықтарының арасындағы кеуекті дене- де шашырай орналасқан. Сондықтан оны шашыранды қуықалды без— £Іапс1и1а ргозіаіа сііззетіпаіа — деп атайды. Без өзектері урет- раның дорсальды қабырғасында екі қатар болып ашылады. Ерекшеліктері. Қуықалды без барлық жануарларда кездеседі. Айгырда қабырғадан тыс жатқан қуықалды бездің екі бүйір бөлігі мен мойыншығы тога тәріздес болып уретрада орналасады. Шашы- ранды қуықалды без көлемі жағынан шағын болып уретраның до- рсальды қабырғасында орын тебеді. Буқада қабыргадан тыс жатқан 187 тық мүшенің басы үзара келіп артқы бөлігінде жыныстық қатынас кезінде ерекше үлкейетін баданасы болады. Осының арқасында эрек- ция үзаққа созылады. Аналық көбею ағзалары Аналық көбею мүшелеріне — ог^апа сіепііаііа Гешіпіпа — жүмыртқалық, жатыр түтігі (жүмыртқа жолы), жатыр, қынап,. қынаптық кіреберіс және сыртқы жыныс мүшелері жатады. Жұмыртқалық (яичник)— оѵагіит — пішіні сопақша келген қүрылысы қомақты паренхиматозды, жыныс безі (50—сурет). Жүмыртқалықта аналық жүмыртқа клеткалары дамиды және аналық жыныс гармондары түзіліп, қанга, лимфаға шығарылады. Жүмыртқалықтың алдыңғы түтіктік және артқы жатырлық үштары, шажырқай және бос жиектері, латеральды және медиальды беттері болады. Оның түтіктік үшына жатыр түтігінің шөлмегі, ал жатырлық үшына өзіндік жүмыртқа байламы — 1і£атеп1ит оѵагіі ргоргіит — арқылы жатыр мүйізі бекиді. Дорсальдық шажырқай жиегіндегі ша- жырқай— тезоѵагіит — арқылы жүмыртқалыққа қоректендіруші қан тамырлары мен жүмысын реттеуші жүйкелер енеді. Сыртынан жүмыртқалық бастама эпителиймен қапталған. Оның астыңда дәнекер тканьді ақ қабық жатады. Жүмыртқалықтың ішкі кескінінде бір-бірінен анық ажырайтын фоллиқулярлық және тамыр- лық аумақтарды керуге болады. Әр түрлі жануарларда бүл аумақтарыдың арақатынасы мен езара орналасу орны бірдей емес. Жылқыдан басқа жануарлар жүмыртқалықтарының бастама эпите- лиінің астыңда фолликулярлық, ал мүшенің орталығында — тамыр- лық аумақтар орналасады. Фолликулярлық аумақта әр түрлі даму сатысында пісіп жетіліп жатқан жыныс келткалары орналасады. Олар сыртынан қоректік за- ттармен қамтамасыз етуші фолликулярлық клеткалар қабатымен қапталып, фолликулдер деп аталады. Фолликулярлық аумақтың шетіне жақын, әдетте, жас жыныс клеткалары — үсақ алғашқы фол- ликулдер— Гоііісиіі оѵагіі ргітагіі — орналасады. Фолликулдер өсе ке- ле көлемі жағынан үлкейіп, оларды қоршаған фолликулярлық клеткалар қабаты көбейеді. Клеткалар арасында пайда болған қуыстар олардан бөлінген фолликулярлық сүйықтыққа толып, өсуші фолликулдер көлемі үлкен көпіршіген фолликулға — Ыіісиіі оѵагіі ѵезісиіоза — айналады. Қуысы сүйыққа толған көпіршіген фолликул үлкейе келе жүмыртқалықтың паренхимасын қысып ығыстыра оты- рып, сыртқы ақ қабық пен бастама эпителийге келіп тіреледі. Жүмыртқа клеткасының даму сатылары түгелімен осы фолликулдер ішінде жатады. Сонымен қатар, сыртқы фолликулярлық қабықтагы клеткалар аналық жынысты гормондарды түзіп, оны алдымен фолли- кулярлық сүйықтыққа шығарады. Үрғашы жануарлар күйлейтін ке- зеңге қарай гормондар қанга сорылып, оларды күйге келтіруге қатысады. Осы кезде нерв жүйесінің әсерімен көпіршіген фолликул ішіндегі қысым артып, фолликул жарылады да, оның ішіндегі 190 50-сурст. Аналық көбею мүшелсрінін қурылысы: А— ит; Б— шошка; В— сиыр; Г— жылк.ы. I— ж*мыртқалық; 2— жатырдық жалпак байламы; 3— жатыр мүйіэі; 3 — жатыр мүйіэінщ ішкі кврінісі; 4— жатыр түтігі; 5— жатыр түтігі мен жүмырткалық салпаншағы; 6— жатыр сүйелшслері; 7— жатыр денссі; 8— жатыр мойны; 9— сыртка жатыр тссігі; 10— кынап; II— кынап күмбеэі; 12— қынаптық киреберіс катпары; 13— уретраның сырткы тесігі; 14— кынаптык кіреберіс; 15— клитордын күпектік шүнқыры; 16— ла- теральды (үлкен> кіреберіс беэдсрі; 17— жыныс ернеуі; 18— мсдиальды (кіші) кіребсріс беэ- дері; 19— қуық. жүмыртқа клеткасы фолликулярлық сүйықтықпен бірге қүрсақ қуысындағы жатыр түтігінің шөлмегі арқылы жатыр түтігіне етеді. Көпіршіген фоллнкулдың жарылу процесін — овуляция дейді. Овуляциядан кейін жарылған фолликул орнына күрделі айналым- дардың (қуысының қанға толуы, фолликулярлық клеткалар қабатының өсуі, оларда сары пигмент — лютеиннің жиналуы) нәтижесінде сары дене— согриз ІШешп — түзіледі. Жарылған соң көпіршік қабырғасындағы қан тамырлары жыртылып, үзіледі де, фол- ликул қуысы қанға толады. Фолликулярлық клеткалар беліну арқылы көбейіп көлемі жағынан үлкейіп, фолликул қуысындағы қанға еніп, оның орнын басады. Бүл клеткалар цитоплазмасында сары пигмент — лютеинді жинап, сары денеге — согриз Іиіеит — айналады. Сары дене клеткалары аналық гормондар бөледі. Егер де жүмыртқа клеткасы үрықтанса, сары дене үлкейіп, жануарлар туғанға дейін жүмыртқалықта сақталады. Оның гормондарының әсерінен екінші жыныстық белгілер дамиды, жүмыртқалықта басқа жүмыртқа клетка- ларының пісіп жетілуі тоқталады. Жатырда үрықтың дамуына қолайылы жағдай туады, жануарлардың іш тастауына жол берілмейді. Ал үрықтану процесі жүрмеген жағдайда ол қайтадан ыдырап, жоғалып кетеді. Жүмыртқалық шажырқайы арқылы оның ішіне енген қан тамыр- лар мен жуйке тамырлары фолликулдардың пісіп-жетілуіне қоректік заттар әкеліп, қолайлы жағдай тудырады. Ерекшеліктері. Бие жүмыртқалыгының пішіні жас малдарда со- пақша, ал кейін жасы үлғая келе лобия тәрізденіп өзгереді. Оның тамырлы аумағы шетінде, ал фолликулярлық аумақ орта- сында орналасады. Сыртынан жүмыртқалық сірілі және ақ қабықпен қапталған. Тек оның вентральды бетіндегі жүмыртқа шүңқыры — Гоз8а оѵагіі — ғана бастама эпителиймен астарланады. Сондықтан овуляция осы шүңқырда жүреді. Жүмыртқалықтың үзындығы 5—8 см, салмағы 80 г. Оң жүмыртқалық 3—4-ші, ал сол жүмыртқалық 4—5-ші бел омыртқаларының түсында шажырқайға ілініп түрады. Басқа жануарларда жүмыртқалық сыртынан бастама эпителиймен қапталады. Фолликулярлық аумақ жүмыртқалықтың сыртқы шетінде, ал тамырлы аумақ оның ортаңғы бөлігінде орналасады. Сиыр жүмыртқалығының пішіні сопақша келген, салмағы 14—19 г. Оң жүмыртқаылқтың мөлшері сол жүмыртқалыққа қарағанда үлкенірек болады. Олар мықын сүйегінің қүйымшақ төмпегі түсына қысқа шажырқайға ілінген. Қой мен ешкі жүмыртқалықтарының пішіні деңгелек болып келеді. Шоиіқа жүмыртқалыгында бір мезгілде ондаған жүмыртқа клет- калары пісіп жетіледі. Осыған байланысты оның сыртқы беті бүдырлы келеді. Олар 5—6-шы бел омыртқалар аумағында орналасқан. Ит жүмыртқалығының пішіні кішкентай болып, толығымен жүмыртқа қапшыгының ішінде жатады. Оның 3—4-ші бел омыртқалар аумағында болады. Жатыр түтігі немесе жүмыртқа жолы (яйцевод)— ІиЬа иіегіпа, 8. заіріпх оѵейисіиз — жүмыртқалық пен жатырдың аралығында орна- ласқан жіңішке иректелген жүп түтікше мүше (50—сурет). Оның жоғаргы үштен бір белігінің қуысында үрықтану процесі жүреді. Жа- 192 тыр түтігінің жүмыртқалық жағындағы шүңқыр тәрізді кеңейіп бас- галған үшын оның иіөлмегі— іпІипсііЪиІит ІиЬае иіегшае, ал ша- шақталған жиегін түтік салпыншағы— ПтЬгіа ІиЬае — деп атайды. ІИөлмектің бір белігі жүмыртқалықтың краниальды үшына байланы- сып, жумыртқа салпыниіагын— НтЬгіа оѵагіса — түзеді. Жатыр түтігінің қүрсақ және жатыр тесіктері болады. Қүрсақ тесігі— озііит аЬдотіпаІе ІиЬае иіегіпае — шөлмектің түбінен баста- лып, жатыр түтігінің алдыңғы иректелген бөлігі —ампуласына — лтриііа ІиЬае иіегіпае — ауысады. Каудальды бағытта жатыр түтігі жіңішкеріп барып мойыншьщты— озіһтиз ІиЬае иіегіпае — түзеді де, жатыр тесігі— озііит иіегіпит ІиЬае — арқылы жатыр мүйізіне ашылады. Жатыр түтігінің қабырғасы кілегейлі, етті және сірілі қабықтар- дан түрады. Кілегейлі қабық бір қабат кірпікшелі эпителиймен астар- ланған. Етті қабық сақинаша және үзынша қабаттардан түзіліп, бірыңғай салалы ет тканінен қүралады. Сірілі қабық жатыр түтігін сыртынан қаптап, оның шажырқайын түзеді. Бүл шажырқай жатыр- дың жалпақ байламының медиальды қатпары, ал жүмыртқалықтың шажырқайы оның латеральды қатпары болып табылады. Бүлардың ;іралығында жүмыртқалық қапшығы — Ьигза оѵагіса — орналасады. Жатыр (матка)— иіегиз (гр. теіга) іштегі үрық дамитын қуысты мүше (50—сурет). Үй жануарларының жатыры қосмуйізді — иіегиз Ьісогпіз — типке жатады. Ол екі муйізден— согпиа иіегі, денеден— согриз иіегі және ' мойыннан— сегѵіх иіегі — түрады. Жатыр мүйіздерінің үшкірленіп келген краниальды үшына жатыр тесігі арқылы жатыр түтігі ашылады. Жатыр мүйіздері мен денесінің қуыстары бірігіп, жатыр қуысын — саѵит иіегі — түзеді. Жатыр қуысы өз кезегінде жатыр мойнының өзегі — сапаііз сегѵісіз иіегі — арқылы қынапқа ашылады. Жатырдың қабырғасы ішкі • кілегейлі — епсіотеігіит — ортаңғы стті — туотегіит және сыртқы сірілі — регітеігіит — қабықтардан қүралған. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|