және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Соңеы тармақталу түрінде артериялардан тараған жіңішке қан тамырлары араларында анастомоздар болмайды. Бүндай тармақталу мида, жүректе, өкпеде, бауырда, үйқы безінде, бүйректерде, көкба- уырда кездеседі.
Анастомоздар немесе байланыстырғыш тармақтар — гашиз апазіотоіісиз, з. гатиз соттипісапз — бірнеше түрге бөлінеді. Олар: артерия доғалары, артерия торлары, ғажап торлар (чудесная сеть), тамырлар тораптары, артериола-веналық анастомоздар. Артерия доғалары бір мүшеге бара жатқан бірнеше артериолаларды өзара біріктіреді, мысалы ішеқ бақай артериялары. Артерия торлары — геіе агіегіозит — деп қан тамырлары соңгы тармақтарының бірігіп торлануын айтады. Бүған мысалы тізенің дорсальды торы. Ғажап та- мырлық тор — геіе тігаЬіІе — бір артерияның бойында кездеседі. Бүнда артериялар әуелі бірнеше капиллярларға тарамдалып қайтадан артерияга бірігеді де, содан кейін оның соңғы тармақтары капилляр- ларға ажырап венаға айналады. Мысалы бүйректегі бүйрекше де- нешігіне қан әкелгіш артериолалар шумақша капиллярларына тармақталып, кейін қайтадан әкеткіш артериолаларға бірігеді. Та- мырлар торабын — ріехиз ѵазсиіозиз — әр түрлі жазықтықтың бойын- дағы анастомоздар бірігіп қүрайды. Мысалы, мидағы қан тамырлар торабы. Артерия-веналық анатомоз — апазіотозіз агіегіоіоѵепиіагіз — деп артериолалар мен венулалардың өзара, капиллярлар торларынсыз тікелей байланысуын айтады. Артериялардың мүшелердегі тармақталуы олардың даму, қүры- лыс және қызмет ерекшеліктеріне байланысты болады. МҮШЕЛЕРДІҢ ҚАНМЕН ЖАБДЫҚТАЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Мүшелердің қанмен жабдықталуы олардың даму, қүрылыс және қызмет ерекшеліктеріне қарай әр түрлі болады. Бірақ, кейбір қүры- лысы үқсас мүшелердегі қан тамырларының тармақталу сипатында үқсастықтарды байқауға болады. Мысал ретінде жалпы қүрылысы үқсас түтікше мүшелердің немесе дамуы мен қүрылысы мейлінше жақын қысқа сүйек және жілік эпифиздерінің қанмен қамтамасыз етілуін айтуға болады. Дегенмен де бүндай мүшелердегі қүрылым мен 204 і і.і імет езгешеліктері, олардың қанмен жабдықталуында тек өздеріне иіі» ерекшеліктердің болуына себепші болады. Мысалы, қүрылыстары укаіс аш және тоқ ішектердегі қан тамырларының мүше қыбаргасына ілралуы бірдей емес. Сонымен қатар, кейбір мүшелердің (сүйектерде, ♦ ітырда) қанмен қамтамасыз етілуі, олардың жасына және физиоло- і пчлық жағдайына байланысты болады. Сүйектердіқ қанмен қамтамасыз етілуі олардың қүрылысы мен ііімукна қарай қалыптасады. Олардагы қан тамырлары негізінен і уйек майьша, сүйекқапқа және сүйек тканіне арналган. Жілік сүйек- и рінде сүйек мойына екі эпифиздік және бір диафиздік немесе қоректендірут; — а. оіарііумгіз, з. з. гшігіііа — қан тамырлары өтеді. Кпректендіргіш артерия сүйек диафизінде онкң қуысына еніп, про- ксимальды және дистальды тармзқтарға ажырайды да, тиісті эпифиз- т рге қарай багытталады. Диафиздегі сүйектің тығыз заты қанды і үйекқап артерияларынан алады. Жілік эпифиздеріндегі сүйек кемігі бірнеше артерия тармақтары арқылы қоректенеді. Аталған мырлар бір-бірімен көптеген анастомоздардың кемегімен байланыса- ды. Бұлшықеттер өздерінің пішініне, қүрылысына, орналасу орнына, даму және қызмет ерекшеліктеріне байланысты қанмен қамтамасыз стіледі. Осыған орай олардагы қан тамырларының саньі мен тар- мақталуында көптеген өзгешеліктер кездеседі. Кейбір жағдайда бүлшықетке тек бір ғана қан тамыры еніп, магистральды немесе ша- шыраңқы жолмен тарамдалады. Кейде көршілес орналасқан магист- ральды (аяқтарда) немесе сегментальды (түлгада) артериялардан бірнеше тармақтар ажырап, еттің үзына бойлай енеді. Үсақ тар- мақтар бүлшықет ішінде ет будаларымен қатарласа орналасады. Сіңірлер мен байламдар қанды бірнеше артериялардан алады. Ііүлардағы майда қан тамырлары да сіңірдің талшық будаларымен қатарласа өтеді. Түтікше мүшелердің қанмен жабдықталуы түрліше болады. Бүл мүшелерге қан тамыры бір жағынан келіп, оны бойлай анастомоздар түзеді де, одан мүше қабырғасына тармақтар тарайды. Мүшенің озіңде бүл тармақтар екіге ажырап, оны сақина тәрізді орап, оның әр қабатьгаа жіңішке тамырлар бөледі. Паренхималы мүшелердегі қан тамырларының тармақталуы олар- дың қызметіне, қүрылысына, дамуына және пішініне тікелей байла- нысты. Кейбір мүшелерге (бүйреқ бауыр) тек бір негізгі қан тамыры еніп, мүше қойнауында қүрылыс ерекшеліктеріне қарай тарамдалады. Ал, басқа мүшелерде (сілекей, бүйрекүсті бездері) бірнеше қан та- мырлары мүше ішіне бірден еніп, тармақтарға бөлінеді. Жүлын қанды сегменттік артериялардан алады. Олар бірігіп, вен- тральды үзынша артерия түзеді де, одан жүп көлденең тармақтар ажырап, жүлынның ақ затын, ал тақ артерия жүлынның сүр затын қанмен қамтамасыз етеді. Ми қанды ми табанында орналасқан артериялар жүйесінен алады. Осы артериялардан мидың ақ және сүр затына тармақтар бөлініп, көптеген анастомоздар түзіледі. Қан тамырлары мен жүйкелерге қан әр түрлі жолмен жеткізіледі. ЖҮРЕК
Жүректің сырт жагында қулақшалық — Ғасіез аигісиіагіз, журе- кшелік — !асіе$ аігіаііз — беттері, оң және сол қарыншалық жиектері — таг£о ѵепігісиіагіз сіехіег еі зіпізіег — болады. Оның алдыңғы беті артқы бетіне қарағанда дөңестеу келеді. Жүректің сыртқы бетіндегі үзынша сай мен ішкі ет пердесі жүрек қуысын оң және сол бөліктерге бөледі. Бүлардың әркайсысы өз ке- зегінде журекшеден — аігіит согсііз — және қарыншадан — ѵепігісиіи» согсііз — түрады. Жүрекше мен қарынша куыстары бір- бірімен өзара жүрекше-қарынша аралығындағы тесіктер арқылы қатысады. Жүректің үшы оның сол бөлігінде жатады. Оң бөлігінін қуысы жүрек үшына жетпей аяқталады. Жүрекшелер қарыншалардан жүректің сыртқы бетіңдегі көлденең тәждік сай — зиісиз согопагіиз — арқылы бөлінеді. Олар жүректіқ жогарғы жалпақ табанын қүрайды. Әрбір жүрекше қабырғасыңда қолқа мен өкпе артериясын сыртынан қоршай жүрек қүлақшалары — аигісиіа аігіі — орналасады. 52-сурет. Сиыр жүрегі: А — сол жлгынам; Б-ок жарынан. I — к.олқа; 2 — нық-бас бараны; 3 — вкпе бараны; 4 — артернальды байлам; 5 — екпс веналары; 6 — сол жүрскшс; 6' — он журекше; 7 — сол тақ аена; 8 — оң күлақша; 9 — сол қүлақша; 10 — оң қарынша; II — сол қарынша; 12 — эпикардүсті майы; 13 — сол-үзынша (паракональды) қарыншааралық сай; 13' — оц үэынша (эенаастылық) қарыншааралық сай; 14 — ортаңры үзынша сай; 15 — жүрекқап бекитін сызық; 16 — каудальды қуысты асна; 17 — краниальды қуысты всна; 18 — жүрек үшы. Қарыншалар бір-бірінен жүректің сол қабырғасындағы үзынша сол \чрыншааралық сай — зиісиз іпіегѵепігісиіагія рагасопаііз және оң жіігындағы оң үзынша (венаастылық) қарьіншааралық сай — зиісиз ніісгѵепігісиіагіз зиЬзіпиозиз — арқылы белінеді. Аталған сайлар жүрек үшына жетпей оның алдыңғы дөңес бетінде түйіседі. Олар й|>қцлы жүректің негізгі қабырғасын қоректендіруші қан тамырлары •»тсді. Жүректің оң бөлігінен вена қаны, ал сол бөлігінен артерия қаны ііі ып жатады. Оң қарыншадан басталатын өкпе артерия баганы — Ігипсиз риітопаііз — вена қанын екпеге алып барады. Ол жүрек таба- ныиыц алдыңғы жағында, қүлақшалар аралығында орналасқан. Өкпе пргерия бағаны басталар жерде оның кеңейген қойнауы (синусы) — чігіиз ѵепагит саѵагит — болады. Бүл бағанның артқы жағында сол к.ірыншадан бастау алатын қолқа — аогіа — орналасады. Екі артерия да жүректен каудальды бағытта шығады. Оң жүрекшеге краниальды және каудальды қуысты веналар — ѵсна саѵа сгапіаііз еі саийаііз — ашылады. Краниальды қуысты вена- мың сағасы оның қойнауы — зіпиз ѵепагит саѵагит — деп аталады. ()л сыртқы жағынан шекаралық сай арқылы жүрек қүлақшасынан (н)лінеді. Сол жүрекшеге өкпе веналары — ѵепае риітопаіез — күйылады. Жүрекшелер мен қарыншалар арасындағы және қарыншалардан (іасталатын артерия қан тамырларының (өкпе артерия бағаны, қолқа) (.ігаларындағы тесіктерде жүрек қақпақшалары (клапаңдары) орнала- іады. Олар организмдегі қанның бір бағыттағы ағысын қамтамасыз етеді. Жүрек қақпақшалары негізінен жақтаулы және айшықты бо- лып екі топқа бөлінеді. Оң жүрекше-қарыншалық (атриовентрикулярлық) тесік оң атрио- иентрикулярлық немесе у ш жақтаулы қақпақшамен — ѵаіѵиіа лігіоѵепігісиіагіз сіехіга, з. ѵаіѵа Ігісизрідаііз — жабдықталған. Қақпақша жақтауларының үштары сіңірлі желілер — сһопіае іспсііпеае — арқылы жүрек қабыргасындағы емізікше еттерге бекиді. І»үл қақпақшаның біреуі қарыншалараралық пердеде орналасып, пер- і)елік жақтау — сизріз зеріаііз, жүрек қарыншасының бүйір кабырғасында орналасқан қалған екеуінің алдыңғысы — бурыштық — сизріх апциіагіз, ал екінші артқысы — қабыргалық жақтау — сизріз рагіеіаііз — деп аталады. Сол атриовентрикулярлық тесік қос жақтаулы қақпақшамен — ѵаіѵиіа аігіоѵепігісиіагіз зіпізіга, 8. Ьісизріёаііз (тіігаііз) — жаб- дықталған. Оның алдыңғысы аралық ет пердеде, ал артқысы — бүйір қарыншаның кабырғасында орналасады. Жүректің айшықты қақпақшалары үш-үштен қолқа және өкпе артериясы бағаны сағаларында орналасады. Өкпе артерия бағаны сағасындағы айшықты қақпақшалардың екеуі оң және сол краниаль- ды, ал қалған біреуі каудальды бағытта аралық орын тебеді. Қолқа сағасында аталған қақпақшалар керісінше орналасады. Яғни каудаль- ды екеу (оң және сол), ал краниальды біреу болады. Жүрекшелердің, әсіресе оның қүлақшаларының ішкі бетінде та- рақты булшықеттер — шт. ресііпаіі — жақсы байқалады. Осыған үқсас бүлшықетті қүрылымдар қарыншалардың да ішкі бетінде кезде- седі. Оларды емізікше булшықеттер — тга. раріііагіз — деп ата Бүлар жүрек беліктерінің жиырылу кезінде қанның толық сы шығуын қамтамасыз етеді. Оң жүрекшенің ішкі бетінде, қуысты веналар сағасының лығында венааралық етті төмпешік — ІиЪегсиІшп іпіегѵепоки] болады. Ол жиырылғанда қуысты қос вена сағалары бір-і жақындап, жүрекшедегі қан ағысы реттеледі. Эмбриондық кезінде венааралық етті төмпешік каудальды қуысты венамен қанды оң жүрекшеден етті пердедегі — яерШт іпіегаігіаіе — соі тесік — Гогатеп оѵаіе — арқылы сол жүрекшеге бағыттайды. туғаннан соң, етті пердедегі қақпақшаның көмегімен бүл бітеледі де, оның орнында тек сопақша шүңқыр — й>8за ол/аііз — қалады. Осы шүңқырдың төменгі жағында үлкен жүрек венасының сағасы болып саналатын журек қойнауы — зіпиз согопагіиз — орнала- сады. Жаңадан туған төлдердің сол жүрекшесі қуысындағы етті пердеде сопақша тесіктің қақпақшасы — ѵаіѵиіа Іогатіпіз оѵаіів — болады. Тел есейе келе, ол жүрекшеаралық етті перде қабыргасымен бітесе жалғасып кетеді де, сопақша тесікті толығымен жабады. Сөйтіп, жүректің оң және сол бөліктерінде ағып жатқан вена және артерия қаны бір-бірімен араласпайды. Он және сол қарыншалар бір-бірінен қарыншааралық етті перде зеріит іпіегѵепігісиіагіз, арқылы бөлінген. Жүректіқ бұлшықеті — туосагсПит — өзіне тән ерекшеліктері бар келденең жолақты ет талшықтарынан қүралған. Олар бір-бірімен аралық қосылыстар арқылы байланысып жатады. Жүрекшенің ет қабығы негізінен беткей және терең бүлшықет қабаттарынан түрады. Бүл қабықтың беткейлік қабаты оң және сол жүрекшелерді сыртынан қаптап, екеуіне де ортақ болып келеді. Ол келденең орналасқан ет талшықтарынан түрады. Тереңдік қабат әрбір жүрекшеде жекелей, үзынша бағытта орналасады. Жүректің карыншаларында ет талшықтарының айқын байқалатын бес қабаты болады. Олар ет талшықтары қиғашталып жатқан беткей және ішкі қабаттар. Бүлардың аралығында талшық бағыттары сегіздік тәрізді иіліп келген тағы үш қабат болады. Жүректің ішкі бетін ете жүқа қабық — эндокард — епсіосагсііит астарлайды. Оның ішкі беті эндотелиймен қапталған. Эндокардта еткізгіш қызметін атқаратын, цитоплазмасында миофибриллдері аз арнайы ет талшықтары болады. Жүректің фиброзды қанқасы. Жүрекше мен қарыншаның бүлшықет қабықтары бір-бірінен фиброзды сақиналар — апиіі йһгозі арқылы бөлінген. Қолқаның фиброзды сақинасында 2—3 журек шеміріиегі — сагШа£о согсііз, ал ірі қара малда оң және сол журек суйектері — озза согсііз — болады. Жүректің жүйке-бүлшықет жүйесі. Жүректің жүрекшелері мен қарыншаларының жиырылуы негізінен жуйке- булшықет жуйесі — зувіета зіпоѵепігісиіагіз согсііз — арқылы реттеліп отырады. Ол жүрек бүлшықетінде орналасқан бірнеше арнайы бүлшықетті жүйке түйіндерінен түрады. Бүлшықет түйіңдері: 1). Қойнау-журекша (сино- атриальды) туйіні — подиз зіпоаігіаііз — краниальды қуысты вена мі>к оң қүлақша аралығындағы шекаралық сайда; 2). Журекше- қарынша (атриовентрикулярлық) туйіні — поёиз аігіоѵепігісиіагіз жүрекшеаралық етті перде қабырғасының оң жағывда, тәждік (ко- роігарлық) қойнаудың маңында орналасады. Соңгы түйіннен төмен і .ір8й өткізгіш ет талшықтарынан түратын атриовентрикулярлық бу- і і — Газсісиіиз аігіоѵепігісиіагіз — бөлініп шығып, қарыншааралық ет іісрдесінің жоғарғы жиегі түсында оң және сол аяқшаларга — сгиз (Ісхіег еі 5ІпІ8Іег — ажырайды. Атриовентрикулярлық буданың .іяқщалары қарыншааралық пердеден көлденең (септоморгинальдық) х>пІ&ше — ІгаЬесиІа зеріотагёіпаііз — жасай қарыншаның бүйір клбырғасындағы емізікше еттерге өтіп, жеке ет талшықтарына тара- лады. Жүректің жүйке-бүлшықет жүйесінде бүлшықет түйіңдерінен (»ас:қа жүйке клеткалары — нейроциттер болады. Олар: қойнау-жүре- к ше бүлшықет түйінімен қатар орналасқан қойнаулық ганглий — і.лп£ііоп зіпоаигісиіаге — және атривентрикулярлық бүлшықет түйіні маңында орын тепкен журекшелік ганглий — £ап§1іоп .іігіоѵепігісиіаге. Бүл ганглийлер бір-бірімен өзара жүйке талшықтары ірқылы байланысып, жүректің интрамуральды парасимпатикалық і;үйке торабын қүрайды. Қойнаулық және жүрекшелік ганглийлер мейроциттерінде оныншы милық — кезбе жүйкенің преганглиондық күйке талшықтары аяқталады. Бүлшықет талшықтарының түйіндері мен жүйке тораптары бірігіп, жүректің жүйке-бүлшықет өткізгіш жүйесін қүрайды. Бүл жүйке жүректің ырғақты жүмысын реттейді. Жүрек жүмысы үш кезеңнен түрады. Алдымен екі жүрекше, одан соң, екі қарынша жиырылады. Содан кейін жүрек тыныштық күйге етеді. Журектіқ қан тамырлары. Жүректің бүлшықетін қоректендіруге сол қарыншадан қолқаға ететін қанның 10% жүмсалады. Жүрек қан гамырларына оң және сол тәждік (коронарлық) артериялар мен үлкен, ортаңғы және кіші жүрек веналары жатады. Тәждік артериялар қолқа сагасындағы айшықты қақпақшалар маңынан басталады. Оң тәждік артерия — а. согопагіа сопііз — тәждік сай арқылы оң үзынша (венаастылық) қарыншааралық саймен гемен бағытталып, төмендеген оң тармақ — гатиз сіезсепсіепз (Ісхіег — деп аталады. Сол тәждік артерияның төмендеген тар- магы — гатиз сіезсепйепз зіпізіег — сол үзынша (паракональдық) қарыншааралық сай арқылы етеді. Оның айналма тармагы — гатиз сігситНехиз — оң тәждік артериямен жалғаса қосылып кетеді. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|