ЙӘш быуынға белем, ТӘрбиә биреүҘӘ НӘфис әҘӘБИӘттең бурысы һӘм маҡсаттары

VII синыфта тормошто образлы сағылдырыу һәм һүҙ сәнғәте булыу яғынан матур әҙәбиәт һәм фольклор жанрҙа¬ры буйынса түбәнге синыфтарҙа алынған белемдәрҙе ҡабат¬лау нигеҙендә йыр, сеңләүҙәр, легендалар тураһында һөйләү, шулай уҡ поэтик телдәге һүрәтләү саралары, лирик һәм эпик әҫәрҙәр, шиғыр төҙөлөшө (строфа, ритм һәм рифма), повесть, поэма, драма тураһында мәғлүмәттәр биреү ҡарала.

VIII синыфта халыҡ ижады буйынса үтелгәндәрҙе ҡабат¬лау, тәрәнәйтеү, фольклор буйынса ҡобайыр, батырҙар тура¬һындағы поэмаларҙы үтеү, архаизм, диалектизм, шиғырҙар¬ҙағы поэтик саралар (ҡабатлау, инверсия, антитеза һ. б. синтаксик фигуралар), әҙәби әҫәрҙә образ, персонаждарҙың характерын асыу саралары, әҙәбиәттә ыңғай герой мәсь¬әләләре, лиро-эпик поэмаларҙың үҙенсәлектәрен күрһәтеү, композиция тураһында төшөнсә биреү, драма тураһында бе¬лемдәрен тәрәнәйтеү ҡаралған.

Уҡыусылар әҙәбиәт теорияһы буйынса алған белемдәр нигеҙендә художестволы телмәр формалары менән таныша¬лар һәм ошоноң өлгөһөндә үҙҙәренең образлы телмәрҙәрен үҫтерәләр. Әҙәбиәт теорияһы буйынса уҡыусылар эпитет, са¬ғыштырыу, аллегория, гипербола, антитеза, хикәйәләү, тасу¬ирлау тураһында теоретик төшөнсә генә алып ҡалмайҙар, бәлки ошо белемдәрҙе практик яҡтан ҡулланырға ла өйрәнәләр. Дәрестә үҙләштерелгән теоретик белемдәр ниге¬ҙендә үҙҙәре миҫалдар уйлайҙар, текстан миҫалдар табалар, айырым һөйләмдәр, хикәйәләр төҙөү юлдары менән үҙ аллы эшләү күнекмәләрен нығыталар.

Профессор В. В. Голубков үҙенең «Әҙәбиәт уҡытыу мето¬дикаһы» исемле китабында әҙәбиәт теорияһынан өйрәнелә торған төшөнсәләрҙе түбәндәге төркөмдәргә бүлеп ҡарай:

1. Тормошто үҙенсәлекле танып белеү сараһы һәм ижти¬мағи көрәш ҡоралы булыуы яғынан әҙәбиәт һәм халыҡтың ауыҙ-тел ижады.

2. Художестволы әҫәрҙәрҙең состав өлөштәре.

3. Художестволы әҫәрҙәрҙең композицияһы.

4. Художестволы әҫәрҙең теле.

5. Шиғыр төҙөлөшө нигеҙҙәре.

6. Әҙәби жанрҙар.

Был төркөмдәргә ҡараған төшөнсәләр, башта элементар рәүештә V-VI синыфта бирелеп, юғарыраҡ синыфтарға күс¬кән һайын тәрәнәйтелә, яңылары менән байытыла. Профес¬сор В. В. Голубков үҙенең юғарыла күрһәтелгән китабында теоретик төшөнсәләрҙе башта әҙәбиәттең спецификаһы, әһә¬миәте, образлылыҡты үтәүҙән башлап, идея, тема, образдар, тел үҙенсәлектәре кеүек конкрет һәм вағыраҡ төшөнсәләрҙе үтеүгә күсергә тәҡдим итә. Шул рәүешле, әҙәбиәт теорияһы буйынса яңы һүҙҙәр дөйөмдән конкретҡа күсеү тәртибендә үгелә. Мәҫәлән, VI синыфта башта беҙ әҙәбиәт һәм халыҡ ижады тураһында дөйөм белем биреүҙән башлап, һуңынан айырым әҫәрҙәрҙең структураһына ҡағылған конкрет төшөн¬сәләрҙе үтеүгә күсәбеҙ. Профессор В. В. Голубков үҙенең юғарыла исемләнгән хеҙмәтендә әҙәбиәт теорияһын үтеү тәртибен схема менән күрһәтә.

Рус әҙәбиәтен уҡытыу методикаһы буйынса яҙылған хеҙмәттәрҙә әҙәбиәт теорияһын уҡытыуҙың төп принциптары билдәләнгән. Милли мәктәптәрҙә әҙәбиәт теорияһын уҡытыу ҙа ошо төп принциптарға нигеҙләнә:

1. Әҙәби-теоретик төшөнсәләрҙе әҫәрҙәр менән бәйләнештә уҡыу һәм уларҙың анализ яһау процесында формалашыуы.

2. Әҙәбиәт теорияһынан бирелә торған төшөнсәләрҙең эҙмә-эҙлекле, еңелдән ауырға барыу йүнәлешендә формала¬шыуы.

3. Әҙәбиәт теорияһынан бирелә торған белемдәрҙе уҡыу¬сыларҙың телмәрен үҫтереү эше менән бәйләп алып барыу принцибы. Был принцип уҡыусыларҙың әҙәбиәт теорияһынан алған белемдәрен практикала ҡуллана белеү, ижади эштәр

үткәреп, уларҙы ижади фекер һәм телмәр үҫтереүҙә файҙала¬ныу маҡсатын күҙәтә.

А. Липаев үҙенең «Әҙәбиәт уҡытыу методикаһы» тигән китабында әҙәби-теоретик төшөнсәләрҙе формалаштырыуҙың түбәндәге этаптарын билдәләй:

Уҡыусыларға әҙәби-теоретик белем биреүҙә беренсе этап текст өҫтөндә күҙәтеүҙәр алып барып, унда әҙәби-теоретик төшөнсәләргә хас элементтарҙы билдәләү.

Икенсе этап - текст өҫтөндә һәм анализ ваҡытында яһалған күҙәтеүҙәр нигеҙендә әҙәби-теоретик төшөнсәләргә билдәләмә биреү.

Өсөнсө этап бирелгән теоретик төшөнсә нигеҙендә уларҙы практик ҡулланыу буйынса күнекмәләр биреү, был белемдәрҙе телмәр үҫтереү маҡсатында файҙаланыу.

Дүртенсе этап - алынған белемде байытыу, тәрәнәйтеү.

Бишенсе этап алынған төшөнсәләрҙең башҡа теоретик төшөнсәләр менән булған мөнәсәбәтен, бәйләнешен билдәләү.

Уҡыусы, әҫәрҙе уҡып. уны тойғо менән ҡабул итә. арта¬бан уҡылғандарҙан сығып, әҫәр буйынса фекер йөрөтөргә, һөҙөмтә яһарға өйрәнә һәм ошо белемде практикала ҡуллана. Мәҫәлән, уҡыусы художестволы әҫәрҙе уҡығанда һүрәтләү саралары менән таныша. Анализ ваҡытында был һүрәтләү сараларының әҫәрҙең идея йөкмәткеһен асыуҙа тотҡан уры¬ны тураһында һығымталар яһай, аҙаҡтан уларҙы телмәрҙә ҡулланыу күнекмәләре ала.

V синыфта сағыштырыуҙар тураһында төшөнсә биреү ҡаралған. Бының өсөн һәр шиғырҙы уҡыған һәм анализлаған ваҡытта уҡыусылар сағыштырыуҙар өҫтөндә күҙәтеүҙәр алып баралар. Текстан сағыштырыуҙарҙы табып, уларҙың нимәгә хеҙмәт итеүен. шағир тарафынан ниндәй маҡсат менән ҡулла- нылыуын билдәләгәндән һуң, ошо күҙәтеүҙәр дөйөмләштерелә, әңгәмә юлы менән сағыштырыуҙарға аңлатма бирелә. Сағыш¬тырыуҙарға миҫалдар уйлау, текстан табыу, уларҙы индереп бәләкәй хикәйәләр төҙөү һ. б. шуның кеүек эштәр башҡаралар.

VI синыфта әҫәрҙең состав элементтары тураһында V синыфта алған төшөнсәләр яңы текст, яңы миҫалдар өҫтөндә ҡабатлана, тәрәнәйтелә.

97

Портрет тураһында төшөнсә биреү өсөн текстан геройҙар¬ҙың портретын һүрәтләгән урынды табып уҡырға ҡушыла һәм, текст өҫтөндә күҙәтеүҙәр яһағандан һуң, был төшөнсәгә аңлатма бирелә. Артабан уҡыусылар әҫәрҙәге геройҙарҙың портретын һүрәтләгән урындарҙы иҫкә төшөрәләр, телдән яҡын дуҫтарының портретын төҙөйҙәр һ. б.

Уҡыусылар артабан үҙҙәренә таныш әҫәрҙәрҙә тәбиғәт кү¬ренештәренең нисек һүрәтләнеүен иҫкә төшөрәләр. Мәҫәлән, «Урманда», «Көҙ», «Шүрәле», «Йылмайыу», «Яҙ башланыуы», «Яҙғы йыр» кеүек әҫәрҙәрҙә тәбиғәт күренештәренең нисек тасуирланыуын һөйләп бирәләр, таныш әҫәрҙәрҙән цитаталар¬ҙы ягка уҡыйҙар.

Уҡыусыларға өйҙә үҙҙәре уҡыған әҫәрҙәрҙән цитаталар яҙып килергә, уның әҫәрҙә тотҡан урынын күрһәтергә һәм ауылдары янындағы тәбиғәтте (тау, йылға, урман, күл буй¬ҙарын һ. б.) тасуирлап яҙып килергә эш бирелә.

VII синыфта әҫәрҙең төп элементтары тураһындағы бе¬лемдәр артабан киңәйтелә, сюжет тураһында төшөнсә би¬релә. VIII синыфта әҙәби геройҙарҙың типиклығы, образ, персонаждарҙың характерын асыу саралары (герой тураһын¬да автор ҡылыҡһырламаһы һәм телмәр аша ҡылыҡһырлама биреүе) кеүек мәсьәләләр яҡтыртыла. Б. Бикбайҙың «Ер» поэ¬маһы. «Ҡаһым түрә» драмаһы миҫалында әҫәрҙең компози¬цияһы тураһында аңлатыла.

Был теоретик төшөнсәләрҙе ошондай эҙмә-эҙлектә, үҙ-ара бәйләнештә өйрәнеү генә белемдәрҙең ныҡлығын тәьмин итер¬гә, уны уҡытыуҙа бер система булдырыуға мөмкинлек бирә.

Ҡабатлауҙы әҙәбиәт теорияһы буйынса дәреслектә би¬релгән аңлатмаларҙы ятлатыу, ятлағанды ҡабатлау, унан һуң миҫал килтереү рәүешендә үткәрергә ярамай. Уҡыусыларҙан яңы текстар өҫтөндә күҙәтеүҙәр яһауҙы, уларҙы аңлата, дөйөмләштерә белеүҙе, бер төшөнсә менән икенсе төшөнсәне сағыштырып, улар араһындағы бәйләнеште һәм әҫәрҙең идея мәғәнәһен асыуҙа тотҡан урынын, әһәмиәтен күрһәтә белеүҙе талап итергә кәрәк. Ни өсөн шағир ошондай һүрәтләү сара¬лары ҡулланған? Әҫәрҙең композицияһындағы төп үҙенсә¬лектәр ниҙә? Композиция сараларының әҫәрҙең идеяһын асыуҙа әһәмиәте нисек? һ. б. шуның кеүек һорауҙар йышы¬раҡ бирелергә тейеш.

Әҙәбиәт теорияһын ҡабатлау, системалаштырыу төрлө юлдар менән ойошторола:

1. Һәр яңы теманы үткәндә, түбәндәге синыфтарҙа үтелгән төшөнсәләрҙе иҫкә төшөрөп, уны үтелгән материал менән бәйләп өйрәнеү.

2. Бер тексты үтеп бөткәс, сирек аҙағында, йыл аҙағын¬да дөйөмләштереү, йомғаҡлау үткәреү.
Әҙәби-теоретик белемдәрҙе нығытыу, йомғаҡлау телдән дә, яҙма рәүештә лә алып барылырға мөмкин, һәр бер тео¬ретик төшөнсәне үткән һайын синыфта һәм өйҙә башҡарыу өсөн күп төрлө яҙма эштәр бирелә. Мәҫәлән, әкиәт, мәҡәл, йомаҡгар, йырҙар темаһын үткәс, уҡыусыларға ошо жанрҙар¬ҙың үҙенсәлектәрен билдәләү өсөн өйҙә ололарҙан ишеткән әкиәт, мәҡәл, йомаҡтар яҙып килергә, үҙҙәренә ошо жанрҙар буйынса ижад итергә ҡушырға мөмкин. Был эштәр артабан синыфта тикшерелеп, ҡулъяҙма журнал, гәзит, альбомдарға урынлаштырыла. Художестволы тел саралары булған эпитет, сағыштырыу, метафора, йәнләндереүҙәр тураһында үткәндән һуң, уҡыусыларға синыфта йәки өйҙә әҙәби текстан миҫалдар табып яҙырға, өйҙә ошо төшөнсәләргә ҡарата һөйләмдәр, хикәйәләр төҙөргә ҡушыла. Айырым осраҡтарҙа уҡыусылар¬ҙан һорауҙарға яуаптар яҙҙырыу ҙа бик әһәмиәтле. Мәҫәлән, айырым жанрҙарҙың үҙенсәлектәрен билдәләү, әҫәрҙең компо¬зицияһы, шиғыр төҙөлөшө мәсьәләләре һ. б. буйынса һорау¬ҙарға яҙма яуаптар алырға мөмкин.

4-

99

ӘҘӘБИӘТ ДӘРЕСТӘРЕНДӘ УҠЫУСЫЛАРҘЫҢ ҺӨЙЛӘҮ ҺӘМ ЯҘЫУ ТЕЛМӘРЕН ҮҪТЕРЕҮ

Телмәр мәҙәниәтен үҫтереүҙең әһәмиәте

Әҙәбиәт дәрестәре уҡыусыларға белем һәм тәрбиә биреү менән бергә был фәнде уҡытыу алдында торған өсөнсө бу¬рысты телмәр мәҙәниәтен үҫтереү бурысын тормошҡа ашырыу ҙа ҙур әһәмиәткә эйә.

Уҡытыусы уҡыусыларҙы туған телде һөйөргә, уның бай¬лығын, матурлығын тәрәнерәк аңларға һәм баһаларға, образ¬лы һүҙҙең нәфислеген һәм көсөн тойорға өйрәтә.

Әҙәбиәт дәрестәре, уҡыусыларға әҙәбиәттең спецификаһы, әҙәби жанрҙар, әҙәбиәттең кешелек йәмғиәтендә тотҡан уры¬ны тураһында белем биреп, уларҙың фекерен яңы ҡараштар һәм төшөнсәләр менән байыта,1 был ҡараш һәм төшөнсәләр уҡыусыларҙың телмәр мәҙәниәтен үҫтереүҙә ҙур урын тота. Уҡыусылар, әҙәби әҫәрҙе өйрәнгәндә, художестволы телмәр өлгөләре менән танышалар, яҙыусыларҙың әҫәрендә ҡулланыл¬ған образлы һүҙ һәм фразаларҙы, телмәрҙең төрлө конструк¬цияларын үҙләштереп, үҙҙәренең һөйләү һәм яҙыу телен үҫтерәләр.

Мәктәптә эшләгән һәр уҡытыусы үҙ фәне буйынса уҡыу¬сыларҙың дөрөҫ һөйләүе һәм яҙыуы тураһында хәстәрлек күрергә тейеш, ә инде әҙәбиәт уҡытыусыһы тел мәҙәниәтен үҫтереү буйынса үткәрелгән бөтә эштәрҙең башында торорға һәм был эшкә бөтә предмет уҡытыусыларын йәлеп итергә бурыслы.

һөйләгәндә кешегә интонация, баҫым, пауза һ. б. телмәр саралары ярҙамға килә. Яҙыу телмәре кешенең оҙағыраҡ, да¬уамлыраҡ уйлауын, китапҡа хас һүҙ һәм фразаларҙы ҡулла¬ныуҙы талап итә.

Уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереү өҫтөндә эш художестволы әҫәрҙәрҙе өйрәнеү менән тығыҙ бәйләнештә алып барыла. Мәк¬тәптә өйрәнелә торған әҫәрҙәр уҡыусылар өсөн дөрөҫ әҙәби телдә һөйләү һәм яҙыу өлгөһө, художестволы һүҙҙең матур¬лығының, көсөнөң күрһәткесе булараҡ сығыш яһай.

Телмәр үҫтереү эше әҙәбиәттән белем биреү системаһында төп урындарҙың береһен алып тора һәм уның бер мөһим өлөшөн тәшкил итә.

Уҡыусыларға телмәр мәҙәниәте күнекмәләре биреүҙе төҙөк система буйынса алып барыу мөһим. Был система әҙәбиәт уҡытыу профаммаһы һәм дәреслектәре менән билдәләнә.

Профамма үтелә торған әҫәрҙәрҙе эҙмә-эҙлекле өйрәнеү тәртибен билдәләп кенә ҡалмай, әҙәби-теоретик мәғлүмәттәр менән бәйләп, телмәр үҫтереүҙең башҡа төрҙәре буйынса күнекмәләр системаһын да күрһәтә.

Дәреслектәрҙә телмәр үҫтереүҙең урыны

Телмәр үҫтереү эшен системалы итеүҙә дәреслектәрҙә би¬релгән эш һәм һорауҙар, картиналар ҙур урын тота. Ундағы биремдәр һүҙлек эшен, тасуири уҡыу менән йөкмәткеһен һөйләүҙең төрлө төрҙәрен, яҙма телмәрҙе үҫтереү (һорауҙарға яҙма яуаптар биреү, изложение, инша яҙыу) эштәрен үҙ эсенә ала.

Дәреслектәрҙә бигерәк тә телдән һәм яҙма инша төҙөү эшенә ҙур иғтибар бирелгән. Әҙәби әҫәрҙәр нигеҙендә инша яҙыу өҫтөндә эшләгәндә, беренсенән, тексты яҡшы белеү, икенсенән, текстағы өҙөктәрҙе урынлы файҙаланыу, әҫәрҙәрҙе бер-береһе менән сағыштырыу, һөҙөмтәләр сығарыу һәм баһа бирә белеү талап ителә. Телмәр үҫтереү маҡсатында ҡулланыу өсөн дәреслектәрҙә картиналарҙан репродукциялар бирелә. Был картиналарҙың күбеһе идея-тематик йөкмәткеһе яғынан дәрестә өйрәнелә торған текстарға яҡын тора һәм картина өҫтөндә эш, ғәҙәттә, уҡыусыларҙың тексты өйрәнеү ваҡытында алған тәьҫораттарына нигеҙләнә. Мәҫәлән, V-VI синыф дәреслектәрендә рәссамдарҙың картиналарының репро¬дукциялары, шулай уҡ өйрәнелә торған ҡайһы бер әҫәрҙәрҙең йөкмәткеләрен сағылдырған иллюстрациялар би¬релә. Быларҙың күбеһе уҡыусыларҙың һөйләү һәм яҙыу те¬лен үҫтереүгә ярҙам итеү маҡсатында бирелгән, ә картиналар¬ҙы, репродукцияларҙы инша яҙыу өсөн файҙаланырға кәрәк.

Йөкмәткеләре яғынан художестволы тексҡа яҡын торған картиналар буйынса эшләгәндә, уҡытыусы башта әҙәби әҫәрҙе үҙ аллы тикшерергә, унан һуң картинаға анализ бирергә һәм был әҫәрҙәрҙе сағыштырып, улар араһындағы оҡшашлыҡ һәм айырмаларҙы билдәләргә тейеш. Картинаны анализлағанда, уҡыусыларҙың иғтибарын һүрәт төшөрөү сәнғәтенә хас үҙен¬сәлектәрҙе асыуға йүнәлтеп, ундағы буяуҙар, әҫәрҙең компози¬цияһына хас үҙенсәлектәр тураһында һүҙ алып барырға кәрәк. Мәҫәлән, М. Ғафуриҙың «Яҙ башланыуы» шиғырын И. Остроуховтың «Яҙ килде» картинаһы менән, ҡыш тураһын¬дағы шиғырҙарҙы Р. Ғүмэровтың «Ҡыштың һуңғы көндәре» картинаһы менән сағыштырып өйрәнеү яҡшы һөҙөмтә бирә.

Дәреслектәр менән эшләгәндә әҫәр буйынса план төҙөү күнекмәләре биреү, картиналы, цитаталы пландар төҙөү, әҫәрҙе өлөштәргә бүлеү, өлөштәрҙе исемләү, шулай уҡ план буйынса һөйләү, тексҡа яҡын итеп йәки ҡыҫҡартып һөйлә¬теү кеүек эштәргә иғтибар бирелергә тейеш.

Әҫәрҙе уҡыу һәм анализ яһау ваҡытында телмәр үҫтереү өҫтөндә эш

Телмәр үҫтереү буйынса күнекмәләр биреү уҡытыусынан бик ҡатмарлы һәм күп яҡлы эш талап итә. Уҡыусыларҙың телмәр мәҙәниәтен үҫтереү, һүҙлеген байытыу бурысы менән бергә, телмәрҙәрҙең синтаксик төҙөлөшөн камиллаштырыу, ло¬гик яҡтан эҙмә-эҙлекле, дөрөҫ һәм эмоциональ итеп һөйләү һәм яҙыу күнекмәләре биреү бурысы ла ҡуйыла.

Телмәр үҫтереү буйынса алып барыла торған бөтә төр эштәр: тасуири уҡыу. һүҙҙәргә аңлатма биреү, һорауҙарға яуаптар, йөкмәткене һөйләүҙең төрлө төрҙәре, цитаталар өҫтөн¬дә эш, докладтар, пландар, конспекттар, тезистар, аннотация¬лар төҙөү, эш ҡағыҙҙары, инша һәм изложениелар яҙыу - барыһы ла художестволы әҫәрҙең йөкмәткеһе менән тығыҙ бәйләнештә. . идея-теоретик йөкмәткене аңларға ярҙам итеү маҡсатынан сығып үткәрелергә, ләкин үҙмаҡсатҡа өйләнмәҫкә тейеш.

Уҡыусыларҙың һөйләү телен үҫтереү эше телмәрҙе лек- сик-фразеологик яҡтан байытыу, бәйләнешле телмәр үҫтереү, телмәрҙең тасуирлылығы өҫтөндә эшләүҙе үҙ эсенә ала.

Һүҙлек эше

Уҡыусыларҙың һөйләү һәм яҙыу телен үҫтереү һүҙлек эше менән тығыҙ бәйләнгән. Был эш тел-әҙәбиәт дәрестә¬рендә генә түгел, ә башҡа фон дәрестәрендә лә алып барыла.

Әҫәрҙәге айырым һүҙ һом фразаларға аңлатма биреү, был һүҙҙәрҙе уҡыусыларҙың актив һүҙлегенә индереү - текст өҫтөндә эш, бер яҡтан, әҫәрҙең идея-тематик йөкмәтке¬һен асыу сараһы булһа, икенсе яҡтан, ул уҡыусыларҙың телмәрен лексик-фразеоло! ик яҡтан байытыу сараһы ла бу¬лып тора. Яңы һүҙҙәрҙе аңлатыу һәм уны уҡыусыларҙың хәтерҙәрендә нығытыу өҫтөндә эш һәр дәрестә (яҙыусының тормош һәм ижад юлы тураһында һөйләгәндә, һорауҙарға яуаптар алыу, художестволы тексты уҡыу, уҡығанды һөйләү, анализлау, нығытыу һәм йомғаҡ яһау ваҡытында) үгкәрелә.

Әҫәрҙе уҡыу, уны тел һәм стиль яғынан анализлау уҡыусыларҙың һүҙлеген байыта, уларҙың телмәре көндәлек һөйләү телендә ҡулланыла торған һүҙҙәр иҫәбенә генә түгел, бәлки сәнғәт, фәнни, сәйәси һәм психологик терминдар иҫәбенә лә үҫә.

Дәрестә үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе нығытыу маҡсатында те¬матик һом алфавитлы һүҙлектәр төҙөү, яңы һүҙҙәр индереп, һорауҙарға яуаптар биреү, һөйләмдәр, хикәйәләр төҙөү, пред¬меттарҙы. тәбиғәтте тасуирлау, шиғыр һәм проза әҫәрҙәренән өҙөктәрҙе ятлау, тексҡа яҡын итеп һөйләү алымдары ҡулла¬ныла. Һүҙлек өҫтөндә эш уҡыусыларҙы уратып алған тормош күренештәре өҫтөндә күҙәтеүҙәр яһау, уларҙың донъя, үҙҙәрен уратып алған тормош тураһындағы төшөнсәләрен байытыу һәм тексты уҡыуҙан алған тәьҫирҙәр нигеҙендә алып барыла. Бынан алынған белемдәр әҫәрҙәге образдарҙы тәрәнерәк, йәнлерәк итеп күҙ алдына баҫтырырға ярҙам итә.

Әҙәбиәт дәрестәрендә тормош күренештәре хаҡында белем биреү уҡыусыларҙың тойғоларына тәьҫир итеү юлы менән алып барыла. Шуға күрә уҡытыусы һүҙлек өҫтөндә эш алып барғанда уларҙың тормош тәжрибәләрен һәм тойғоларын байытыу тураһында ла хәстәрлек күрергә тейеш.

һүҙҙәр әҙәбиәт дәрестәрендә контекста тикшерелә. Был уларҙың бәйләнешле телмәрҙә тотҡан урынын, әһәмиәтен аңлатыу өсөн эшләнә.

Әҙәбиәттә һүҙ, грамматик һәм лексик мәғәнәһенән башҡа, художестволы образ ижад итеү функцияһын да башҡара.

Әҙәбиәт дәрестәрендә һүҙлек эшенең төп бурысы - һүҙҙәрҙең текст эсендәге мәғәнәһен, ул һүҙҙәр аңлатҡан об¬раздарҙы төшөндөрөү, һүҙҙәргә аңлатма биргәндә уларҙың элекке һәм хәҙерге мәғәнәһен, әҙәби телгә мөнәсәбәтен (әҙәби телдә ҡулланыу-ҡулланылмауы, диалект һүҙе, жаргон йәки ябай һөйләү теленән алынған һүҙ булыуы), төрлө мәғәнәлә йөрөүен күрһәтергә кәрәк. һүҙлек өҫтөндә эшләгәндә рус теле аша беҙҙең телгә инен, башҡорт теле закондарына буйһоноп йөрөгән һүҙҙәргә, интернациональ һүҙҙәргә аңлатмалар бирелә.

Художестволы текста осраған аңлашылмаған һүҙҙәрҙең мәғәнәһен асыҡлауҙа дәреслектәрҙә бирелә торған бәләкәй һүҙлектәрҙең әһәмиәте бик ҙур, ләкин уҡыусы был һүҙлектәр¬ҙе дөрөҫ файҙаланырға, ундағы һүҙҙәрҙе нисек аңлатыу, хәтерҙә беркетеү хаҡында ла уйларға тейеш.

Текстағы һүҙҙәргә аңлатма биреү менән бергә уларҙы уҡыусыларҙың актив һүҙлегенә индереү сараһы күрелә, телмәрҙә ҡулланыу күнекмәләре лә бирелә.

Һүҙҙәр уҡыусыларҙың актив һүҙлегенә инһен өсөн һүҙҙең мәғәнәһен асыу ғына етмәй, телмәрҙә нисек ҡулланылыуын, башҡа һүҙҙәр менән ниндәй бәйләнештә булыуын да күр¬һәтергә кәрәк.

Дәреслекгәрҙәге һүҙлектәрҙә архаизм, диалектизм, неоло¬гизмдарға, ябай һөйләү теленән һәм сит телдән ингән һүҙҙәргә, фәнни, тарихи, географик терминдарға, образлы һүҙ һәм фразаларға, идиоматик әйтемдәргә аңлатма бирелә.

Үр этник, жандарм, яһак, кәлҫә һымаҡ һ. б. архаик һүҙҙәргә хәҙерге телдәге һүҙҙәр менән аңлатма бирелә. Ҡайһы бер һүҙҙәрҙең мәғәнәһе айырым һөйләм һәм фразалар ярҙамында төшөндөрөлэ. Мәҫәлән, йәй-йөрөм - һис тотолмайынса, йәй буйына һимереп йөрөгән ат, өзләү ҡурай уйнаған тауыш сығарып, тамаҡ төбө менән көйләү һ. б.

Ҡайһы бер һүҙҙәргә аңлатма иллюстрация ярҙамында би¬релә. Мәҫәлән, ук-һаҙак, турһык, сарык, цистерна кеүек һүҙҙәргә аңлатма биргәндә, был һүҙҙәрҙең мәғәнәһен асырға ярҙам иткән һүрәттәрҙе күрһәтергә кәрәк.

һүҙлек өҫтөндә эшләгәндә, ҡайһы бер һүҙҙәрҙе грамматик яҡтан тикшереү ҙә бик әһәмиәтле. Мәҫәлән:

Таштуғайҡай, һинең ҡамышыңды Еҙ ҡурайҡай итеп тартайым... -

тигән йырҙа Таштуҫайкай, курайкай һүҙҙәренең иркәлэү ялғау¬ҙары менән килеүен асыҡлау әҫәрҙең идея мәғәнәһен аңлата.

Программа һәм дәреслектәрҙә синоним, омоним һәм ан¬тонимдар тураһында төшөнсә биреү һәм күнегеүҙәр үткәреү телмәрҙе лексик яҡтан байытыуҙа ҙур урын тота. Бының буйынса күнегеүҙәр үткәргәндә, синонимдар һәм омонимдар һүҙлектәрен файҙаланып була .

Синоним һом омонимдар тураһында төшөнсә V синыфта бирелә. Был синонимдар ӨҪТӨНДӘ түбәндәге күнегеүҙәр үткәрелә:

1. Омоним һәм синоним һүҙҙәрҙе әҙәби текстарҙан һай¬лан алып, әҙәбиәт дәфтәренә яҙа барыу.

2. Синоним һәм омонимдар индереп, миҫалдар яҙыу.

3. Бирелгән һүҙҙәрҙең синонимдарын табыу.

4. Әҫәрҙәге һүҙҙәрҙе синонимдары менән алмаштырыу.

5. һүҙҙе синоним менән алмаштырыу, телмәрҙең образ¬лылығына тәьҫир итеүен күрһәтеү һ. б.

Мәҫәлән, М. Харистың «Онотмаһын мине Тыуған ил» шиғырын үткәндән һуң, бәрелеш кыры, кайнар кан тигән һүҙҙәрҙең аныҡлаусыларын алмаштырырлыҡ синонимдар тап¬тырырға мөмкин. А. Тюлькиндын «Урал» картинаһы буйын¬са синоним һүҙҙәр ҡулланып инша яҙҙырып була.

Омонимдарҙы һүрәтләү әсән «мине һөйләр унда бар телдәр» (А. С. Пушкин), «ул гел алып ҡайтты», «телемде тешләнем», «телеңде йоторлоҡ». «и туған тел, н матур тел. атам-әсәмдең теле» (Ғ. Тукай) кеүек һөйләмдәр бирелеп, унда һәр һүҙҙең мәғәнәһе асыҡлана.

Уҡыусыларҙың телмәрен лексик-фразеологик яҡтан байы¬тыу менән бергә, уның эмоциональ образлы булыуы өҫтөндә лә эшләргә кәрәк. Телмәрҙең образлылығын үҫтереүҙә телдә¬ге һүрәтләү саралары булған троптар һәм фигуралар өҫтөндә эшләүҙең әһәмиәте бик ҙур. Бында троптарҙан эпи¬тет, метафора, гипербола, йәнләндереүҙәр һәм стилистик фи¬гураларҙан инверсия, перифраз, риторик һорау, риторик өндәү һәм градациялар инә.

Уҡыусылар ошо юғарыла һаналған образлы телмәр эле¬менттары менән теоретик планда танышып ҡына ҡалмайҙар, бәлки был һүрәтләү сараларын үҙҙәренең яҙыу һом һөйләү теленә индереү өҫтөндә лә эшләйҙәр.

Уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереүҙә экскурсиялар үткәреү¬ҙең дә әһәмиәте бик ҙур. Был ваҡыт уҡыусылар үҙҙәре айырым һәм уҡытыусы етәкселегендә коллектив рәүештә күҙәтеүҙәр яһайҙар. Бындай күҙәтеүҙәр уҡыусыларҙың әҫәрҙе уҡыған ваҡытта алған тәьҫирҙәрен тәрәнәйтергә, һүҙҙәрҙең мәғәнәһен киңерәк аңларға ярҙам итә.

Әҫәрҙәрҙе уҡыу, картина ҡарау һәм экскурсия ваҡытында алған тәьҫирҙәр уҡыусыларҙың телмәренә эмоциональ образ¬лылыҡ өҫтәй, сағыштырыу эпитеттарҙы ҡулланып, яҙҙың по¬этик билдәләрен дөрөҫ сағылдырырға мөмкинлек бирә.

Әҙәби әҫәрҙәрҙе өйрәнгәндә, уҡыусылар телмәр үҫтереү буйынса күп төрлө эшгәр башҡаралар, поэтик тел саралары, поэтик телмәрҙең прозанан айырмаһы буйынса күҙәтеүҙәр алып баралар, шулай уҡ шиғырҙарҙы тасуири уҡыу. уны прозаға әйләндереп һөйләү күнекмәләре лә бирелә. Шиғыр¬ҙарҙы өйрәнгәндә, уҡытыусы ундағы образлы һүҙ һәм фраза¬ларҙы ҡулланып һөйләүҙе талап итә. Шул шиғырҙарҙы уҡыуҙан алған тәьҫирҙәр уҡыусыларҙың тормошто күҙәтеүҙә¬ре нигеҙендә алған тәьҫирҙәре менән сағыштырыла.

Шиғырҙарҙы өйрәнгәндә телмәр өҫтөндә эшләү уларҙың мәғәнәһе һәм лексикаһы менән тасуири уҡыуҙы үҙ-ара бәйләнештә алып барыуҙы талап итә. «Яҙ башланыуы» ши¬ғырын үткәндә, уҡыусыларҙың яҙ тураһындағы картиналар буйынса алған тәьҫирҙәре экскурсиялар ваҡытында алған күҙәтеүҙәре менән бергә ҡушыла. Башта картина буйынса әңгәмә үткәргәндән һуң. шиғыр уҡыла, уның теле, ундағы сағыштырыу, образлы һүҙҙәр өҫтөндә эш алып барыла. Унан һуң уҡыусылар телдән яҙ тураһында ҙур булмаған иншалар төҙөйҙәр. Артабан синыф менән экскурсияға баралар һәм тәбиғәтте күҙәтеү нигеҙендә инша яҙалар. Телмәрҙе байытыу өсөн. уҡыусыларға яңы һүҙҙәр, образлы һөйләмдәр бирергә мөмкин.

Экскурсия һәм күҙәтеүҙәр нигеҙендә телдәге һүрәтләү са¬ралары өҫтөндә эшләү өсөн ҙур мөмкинлектәр асыла. Тәби¬ғәтте күҙәтеү, уларҙы уҡылғандар һәм ҡараған картиналар менән сағыштырыу уҡыусыларҙың телмәрен байыта, эмоцио¬наль төҫ бирә, сағыштырыу, эпитет, йәнләндереүҙәр һ. б. ҡулланырға өйрәтә.

Әкиәттәр темаһын үткәндә, телмәр үҫтереү маҡсатында тасуири уҡыу, тексҡа яҡын итеп һөйләү һәм әҫәрҙең идея йөкмәткеһе, әкиәт персонаждары буйынса әңгәмә, инсцени¬ровкалар ҡуйыу, әкиәттәрҙе йыйыу һәм яҙып алыу эштәре башҡарыла.

Йомаҡтарҙы, мәҡәлдәрҙе өйрәнгәндә һүрәтләү саралары өҫтөндә күҙәтеүҙәр, мәҡәлдәр буйынса инша яҙыу, үҙҙәре белгән мәҡәлдәрҙе яҙып килергә, йомаҡ, мәҡәлдәр төҙөп ҡарар¬ға ҡушыла. Йырҙар темаһын үткәндә, уларҙың жанр үҙен¬сәлектәре менән танышыу, йырҙарҙың ритм, рифма төҙөлөшө, йыш ҡулланыла торған һүрәтләү саралары - лексик ҡабат¬лауҙар, иркәлэү, кесерәйтеү һүҙҙәре, сағыштырыуҙар һәм уларҙың бер төрө булған образлы параллелизм менән таны¬шалар. Уҡыусыларҙы йырҙарҙың көйө менән таныштырыу, халыҡ йырҙарын һәм авторҙары билдәле булған йырҙарҙы яҙып алыу һәм ятлап килеү, йыр кисәһе үткәреү кеүек эштәр телмәрҙе байытыуҙа шулай уҡ ҙур әһәмиәткә эйә.

Тасуири уҡыу, ролдәргә бүлеп уҡыу, анализ ваҡытында план төҙөү, әңгәмә яһау, образдарға ҡылыҡһырлама биреү, ятҡа һөйләү, әҫәрҙең йөкмәткеһен һөйләүҙең төрлө төрҙәре, телдән һүрәтләү, уҡыусыларҙың доклады, ҡылыҡһырлама, из¬ложениелар, иншалар, рецензиялар яҙыу кеүек эштәр уҡыусыларҙы әҫәр тураһында үҙ аллы фекер йөрөтөргә һәм баһа бирергә өйрәтә, уларҙың телмәрен үҫтерә.

Инша яҙыу

Изложениелар яҙыу өҫтөндә алып барылған эштәр уҡыусыларҙы инша яҙыуға әҙерләү булып торһа, инша яҙыу телмәр үҫтереүҙе яңы баҫҡысҡа күтәрә.

Изложение яҙғанда, әҙәби текстың йөкмәткеһен яҙып сығыу талап ителһә, инша яҙыу осон әҫәрҙең йөкмәткеһен якшы белеү һәм уны яҙып сығыу ғына етмәй, бәлки әҫәрҙән кәрәкле материалдарҙы һайлау, уны төшөнөү һәм үҙ аллы һөҙөмтәләр, дөйөмләштереүҙәр яһай белеү талап игелә.