ЙӘш быуынға белем, ТӘрбиә биреүҘӘ НӘфис әҘӘБИӘттең бурысы һӘм маҡсаттары

Инша элементтарын эсенә алған изложениелар яҙыу уҡыусыларҙы ижади уйларға, үҙ фекерҙәрен өҫтән яҙырға өйрәгә. Инша элементтары юғары синыфтарға күсә барған һайын ҡатмарлана килә. V—VIII синыфтарҙа әҙәби әҫәрҙәрҙе файҙаланып инша яҙыуға ҙур иғгибар бирелә.

Уҡытыусы, изложение менән инша араһындағы айырма¬ны күрһәтеп инша яҙғанда, унда үҙ фекереңде, үҙ ҡарашың¬ды яҙыу төп урынды алыуын, художестволы әҫәргә ҡарата ниндәй ҙә булһа бер һорау бирелеп, ошо һорауға факттар ярҙамында дәлилләү юлы менән яуап биреү маҡсаты ҡуйы- лыуын аңлата.

Мәктәптәрҙе тормошҡа яҡынайтыу бурысы яҡтылығында һуңғы йылдарҙа ижади характерҙағы яҙма эштәргә, уҡыусы¬ларҙың хеҙмәте, тәбиғәтте күҙәтеүҙәре, тормош тәжрибәләре нигеҙендә иншалар яҙыуға иғтибар көсәйҙе.

Иншалар уҡыусыларҙың логик фекерләүен, стилистик, орфографик, пунктуаңион яҡтан грамоталылыҡтарын үҫтерә, уҡыусыларҙың теманы тулы яҡтырта, һөҙөмтәләр, дөйөмләште¬реүҙәр яһай, үҙ фекерен әйтә. бер фекерҙән икенсе фекергә логик яҡтан бәйләнешле итеп күсә белеүен талап итә.

V-VU1 синыфтарҙа үткәрелгән иншаларҙы ике типҡа бүлергә мөмкин:

1) әҙәби темаларға яҙыу;

2) уҡыусыларҙың күҙәтеүҙәре, тәьҫирҙәре һәм тормош тәжрибәләре нигеҙендә яҙыу.

Был ике типтағы иншалар үҙҙәренең психологик тәбиғәте менән ниндәйҙер дәрәжәлә бер-береһенән айырыла; беренсе- ләре (әҙәби темаларға яҙыла торғандары) фекер йөрөтөү ха- ракгерында булып, нигеҙҙә, анализ, абстрактлаштырыу, сағыш¬тырыу, дөйөмләштереү кеүек логик операцияларға нигеҙләнә, о икенселәре (уҡыусыларҙың тәьҫирҙәре һәм күҙәтеүҙәренән алынған темалар) күпселектә ижади фекерләүҙе талап итә.

Әҙәби темаларға яҙыла торған иншалар уҡыусыларҙың телмәр мәҙәниәтен, логик фекерләүен әҫәрҙәр өлгөһөндә үҫте¬реүҙә айырыуса мөһим. Шуның өсөн ирекле темаларға яҙыла торған иншаларға иғтибарҙы көсәйтеү менән бергә беренсе төр иншалар яҙыуға булған талаптарҙы ла кәметергә ярамай.

Әҙәби темаларға инша яҙыу. Художест¬волы әҫәр менән бәйле иншалар әҫәрҙең темаһына, образ- персонаждары, композицияһы һәм теленә ҡарата анализ һәм баһа биреү характерында яҙыла. Бындай иншаларҙың күпсе¬леге геройҙарға ҡылыҡһырлама биреүҙе үҙ эсенә ала. Уны төҙөгәндә, уҡыусы ошо геройға, уның менән бәйле ваҡиға¬ларға һәм бөтә әҫәргә ҡарата үҙ фекерен әйтә.

Ҡылыҡһырлама төҙөүгә өйрәтеү план буйынса алып ба¬рыла. Унда геройҙың характеры, тышҡы ҡиәфәте (портреты) уның эске донъяһы менән бәйләнештә асыла, геройҙың үҙ эшенә, ғаиләһенә, иптәштәренә булған мөнәсәбәте, донъяға ҡарашы, кешелек сифаттары, ниндәй маҡсат ҡуйып йәшәүе һәм көрәшеүе, характерына хас психологик һыҙаттары күрһәтелә. Уҡыусылар герой характерына хас һыҙаттарҙы ас¬ҡанда уның телмәренә, тышҡы ҡиәфәтенә, эш һәм ҡылыҡта¬рына анализ яһайҙар, баһа бирәләр, әҫәрҙән цитаталар кил¬тереп, үҙ фекерҙәрен дәлилләйҙәр.

Образдарға индивидуаль, сағыштырма һәм төркөмләп ҡылыҡһырлама бирелә. V-VI синыфтарҙа образға ҡылыҡһыр¬лама биргәндә, уҡыусылар портрет, обстановка, уның менән бәйле төп ваҡиғалар тураһында яҙалар. Артабан улар әкренләп герой характерына хас иң төп һыҙаттарҙы айыра белергә һәм уны әҫәрҙең идея йөкмәткеһе менәгг бәйләп аңлатырға өйрәнәләр.

Ижади иншалар яҙыу өҫтөндә эш. Ижади характерҙағы иншаларға, ғәҙәттә, уҡыусыларҙың үҙ тормош тәжрибәләре, күҙәтеүҙәре нигеҙендә ирекле темаларға яҙылған иншаларҙы индереп йөрөтәләр. Бындай иншалар эшләнгән эштәр, уҡылған китаптар, ҡаралған кинофильмдар, спектаклдәр, рәссамдарҙың картиналары, экскурсиялар ниге¬ҙендә тыуған тәьҫирҙәр, тәжрибәләргә таянып яҙыла.

Ижади иншалар өҫтөндә эшләгәндә, уҡыусылар йыш ҡына үҙҙәре теләгән теманы, үҙҙәренә яҡын геройҙарҙы һай¬лайҙар. үҙ ҡараш һәм тойғоларын сағылдыралар. Ижади эш¬тәрҙе хикәйәләү характерындағы иншаларҙан башларға кәрәк. V синыфта тасуирлау иншалары өҫтөндә лә эш алып барыр¬ға мөмкин, ләкин һуңғы төр ингггалар өҫтөндә эшләүгә V-

VI синыфтарҙа ҙур урын бирелә. V синыфта тасуирлау ха¬рактерындағы иншаларҙы уҡыусыларға бик таныш һәм бик яҡын булған темаларға яҙыуҙан башларға кәрәк. Бындай эш¬тәрҙе «Беҙҙең синыф», «Беҙҙең мәктәп», «Беҙҙең баҡса» кеүек темаларҙан башлап, әкренләп тәбиғәтте тасуирлауға күсергә мөмкин.

VI—VII синыфтарҙа ҡылыҡһырлама төҙөү, әҫәрҙә һүрәтлән¬гән геройҙар, ваҡиғалар тураһында фекер йөрөтөү, үҙ ҡара¬шыңды күрһәтеү, баһа биреү талап ителгән иншалар кү¬берәк урын ала. Бында уҡыусыларға үҙҙәренә яҡын, таныш кешеләргә ҡылыҡһырлама төҙөү эше тәҡдим ителә.

Ижади иншаларҙы үткәреү өсөн «Беҙҙең ғаилә», «Мин йәйҙе нисек үткәрҙем», «Ҡышҡы каникулда», «Минең тормо¬шомда булған күңелле ваҡиға», «Еләк йыйғанда», «һунарға барыу», «Ҡыҙыҡлы экскурсия», «Күңелле кисә», «Минең ҡалаға барыуым», «Мин ауылда нисек ял иттем», «Ауылда яҙғы эштәр», «Йәй көнө ауылда», «Беҙҙең ауылдан сыҡҡан данлыҡлы кешеләр», «Алтын көҙ», «Ҡар бөртөктәре», «Бу¬ран», «Балыҡ тотҡанда», «Урманда», «Мин кем булырға те¬ләйем», «Минең тормошомдағы иң бәхетле көн», «Тыуған ауылым» һ. б. шуның кеүек темалар тәҡдим ителә.

Ижади характерҙағы иншалар яҙыуға өйрәтеү өҫтөндә эшләгәндә әкренләп еңелдән ауырға табан барыу принцибы нигеҙендә уҡыусыларға үҙ аллы тема һайлау, план төҙөү, теманы эҙмә-эҙлекле итеп асыу, эпиграф һәм цитаталар алыу юлдарын күрһәтергә кәрәк.

Инша яҙырға тема һайлағандан һуң, был эштең маҡсаты билдәләнә, унан һуң әҙерлек эше баш ана.

Экскурсиялар уҡыусыларҙы тәбиғәтте күҙәтергә, күҙәткәнде дөйөмләштерергә өйрәтә, эстетик тойғоларын байыта.

Ижади иншалар мәктәп практикаһында бер йәки бер нисэ картина, бер тема менән берләштерелгән фотомонтаж буйынса ла үткәрелергә мөмкин.

Яҙғы тәбиғәтте күҙәтеү өсөн уҡытыусы уҡыусыларҙы ал¬дан әҙерләй. Мәҫәлән: яҙҙың музыкаль сағылышын аңлатыу өсөн. П. И. Чайковский тураһында инеш әңгәмәнән һуң уның «Ҡоштар тауышы», «Иыл миҙгелдәре» әҫәренән «Март» этюдын магнитофондан тыңлау зарур.

Уҡыусылар яҙған иншалар

I. ...Ниндәй генә йылы, ҡайнар һүҙҙәр менән маҡтаһам да. яҙҙы тасуирлау өсөн улар ғына етмәҫ төҫлө. Әгэр мин рәссам булһам, яҙ тәбиғәтен иң матур буяуҙар менән эшләр инем, әгэр шағир булһам, иң нәфис һүҙҙәр менән тасуирлар инем, йырсы булһам, моң шишмәһе ҡурайға ҡушылып, яҙға дан йырлар инем. Миндәге ошо хыялдар уйҙарымды биләй, мине тағы ла яҡтыраҡ, гүзәлерэк һуҡмаҡтарға етәкләй кеүек.

Мин ошондай әкиәт донъяһында йәшәүемә ғорурланам! Минең менән бергә туған халҡым, гүзәл тыуған яҡтарым, бейек-бейек сихри ҡаялар - барыһы ла шатлана.

Ә айҙан ҡарап торған мөләйем Зөһрә ҡыҙ минән һом туған халҡымдан көнләшә кеүек. Көнләшһен әйҙә! Сөнки мин ошо гүзәл яҙ кеүек сәскәләр донъяһының шаһиты, бер емеше.

Бейек ҡаяларҙы, киң далаларҙы, тәрон диңгеҙҙәрҙе яңғы¬ратып. нурлы ҡояшҡа барып етерлек итеп ҡысҡырғым килә. Сөнки һүҙҙә кешене шатлыҡҡа, бәхеткә байытыусы иң йылы тәрән тойғолар яңғырай.

II. Яҙ етте.

Ҡарҙар ирей, һыу таша.

Талдар бөрөһөн аса.

Әх, күнелле яҙ килә!

Ҡояш нурҙарын һибә.

Бөтә ергә. үҙенең ҡымыҙҙан шифалы һауаһын бөркөп, яҙ килде. Ер өҫтөн яҡшыраҡ, тиҙерәк йылытыу өсөн. ҡояш үҙенең яғымлы нурҙарын ергә йомарт ҡоя. Ҡыш үҙенең еңелеүен күреп, баҫыуҙарҙан, тау баштарынан йомшаҡ аҡ юрғанын аса башланы. Ҡыш бабай күҙенән түгелгән йәштәр тау аҫтына сылтыр-сылтыр ағып төштөләр. Тау биттәре ҡар¬ҙан орселде. Дымлы ерҙән йылы боҫ күтәрелә. Яҙ килеүен алдан хәбәр итергә теләп булһа кәрәк, тау баштарында яҙғы һары сәскәләр шытып сыҡты. Йәп-йәшел булып йәйелгән ҡаҙ үләндәрендә, яңы ғына йомортҡанан моронлап сыҡҡан бәпкәләрен эйәртеп, ҡаҙҙар йөрөй.

Яҙ шатлығын бүлешергә теләп, ҡоштар ҙа йылы яҡтан килде. Сыйырсыҡтарҙы балалар айырыуса шатланып ҡаршы алды. Улар өсөн матур-матур оялар эшләп ҡуйҙылар. Көнө- төнө сыйырсыҡтарҙың шатланып һайраған тауыштары нин¬дәйҙер бөтмәҫ шатлыҡ өҫтәй.

Ағастарҙың бөрөләре лә, яҙҙы һағынып, шартлап ярылды¬лар. Ана, йәшел япраҡтар араһындағы ҡош балаларын күрәһегеҙме? Ундағы ҡарға балалары ниндәй шат сырылдаша¬лар. Уларға тик ата-әсәләре аҙыҡ ҡына килтереп өлгөрһөн.

Урманда ниндәй күңелле! Танауға яңы ярылған бөрө еҫе килеп бәрелә, ҡоштар һайрай. Аяҡ аҫтына төрлө төҫкә биҙәлгән балаҫ йәйелгән.

Балалар урманға килгәндәр. Улар бында уйнайҙар, яҙ сәскәләрен йыялар. Уларҙың шат тауыштары бөтә ерҙе яңғырата. Ана, тау башында бер төркөм балалар шар һуғалар. Икенсе төркөм «аҡ тирәк, күк тирәк» уйнай, ә өсөнсө төркөм шарлауыҡта кәмәләр ағыҙа.

Баҫыуҙа ла эштәр күп.

Икһеҙ-сикһеҙ ҡырҙарҙа тракторҙар гөрләй. Трактор тауы¬шына ҡушылып, йылғалар шаулап аға, йыраҡга-йыраҡта кәкүк саҡыра.

...Тамсылар тама тып-тып. Ҡара ҡарғалар һалҡынды Ҡасырғандар ҡурҡытып. Ылыҫтар киткән йәшәреп... Өҙлөкһоҙ ҡарап күктән. Эй, саҡыра тышҡа ҡояш, Тимәк, яҙ килеп еткән!

Яҙма эштәрҙе тикшереү, баһалау һәм анализлау

Яҙма эштәрҙе тикшергәндә төп иғтибар пландың нисек төҙөлөүе, ундағы логик эҙмә-эҙлелек. план буйынса йөкмәткенең нисек асылыуына бирелә, һүҙҙәрҙең нисек ҡул- ланылыуы, шулай уҡ орфографик, нунктуацион, стилистик хаталар иҫәпкә алына. Эште тикшереп бөткәндән һуң, хата¬ларҙы классификациялап, күпселек уҡыусыларға хас типик хаталар иғтибарға алына һәм хаталар ӨҪТӨНДӘ ЭШ, иншалар¬ҙы анализлау буйынса махсус дәрес үткәрелә.

Анализ ваҡытында эштәргә ДӨЙӨМ ҡылыҡһырлама бирелә, айырыуса яҡшы эштәр уҡып күрһәтелә. «Йомшаҡ» яҙылған эштәр, етешһеҙлектәр тураһында һөйләгәндә, уҡыусыларҙың күңелен төшөрмәҫ өсөн, фамилияларын әйтмәҫкә лә мөмкин, сөнки етешһеҙлектәрҙе һөйләүгә ҡарағанда күберәк ыңғай миҫалдарға туҡталыу, уҡыусыларҙың белеме үҫеүен, яҙыу оҫталыҡтарының камиллаша барыуын күрһәтеүҙең әһәмиәте ҙурыраҡ.

ӘҘӘБИӘТ БУЙЫНСА СИНЫФТАН ТЫШ ЭШТӘР

Системалы рәүештә үткәрелә торған синыфтан тыш эштәр әҙәбиәт уҡытыуҙы тормош менән бәйләргә, уҡытыу- тәрбиә эшен заман талабы кимәленә күтәрергә ярҙам итә. Синыфтан тыш эштәрҙең формалары күп төрлө һәм әҙәбиәт уҡытыуҙы бөгөнгө көн, завод, фабрика, мәктәп тормошо менән бәйләү мөмкинлектәре лә бик киң.

Синыфтан тыш эштәр уҡыусыларҙың әҙәбиәт тарихы һәм әҙәбиәт теорияһы буйынса белемен киңәйтә, дәрестә үтелгән¬дәрҙе үҙ аллы ҡабатларға ярҙам итә. Был белемдәрҙе прак¬тикала ҡулланыу - укыусыларҙың йыйылыштарҙа, үҙ иптәш¬тәре, башҡа аудиториялар алдында сығыш яһау, тасуири һөйләү, яҙыу күнекмәләрен нығыта, идея-эстетик тойғоларын байыта.

Синыфтан тыш эштәрҙе дәрестәр менән тығыҙ бәйләнештә планлы итеп алып барырға, йәғни был эштәрҙең бөтөн бер системаһын булдырырға кәрәк. Был шарттар үтәлгәндә генә, матур әҙәбиәт аша белем һәм тәрбиә биреү эшен берҙәм процесҡа берләштерергә мөмкин. Синыфтан тыш эштәр йөкмәткеһе яғынан бай, формалары яғынан күп төрлө һәм уҡыусыларҙың ҡыҙыҡһыныуына яуап бирерлек мауыҡтырғыс булырға тейеш.

Синыфтан тыш эштәрҙең мәктәп программаһы менән гығыҙ бәйләнештә алып барыла торған һәм шулай уҡ бөтә уҡыусылар тарафынан үткәрелергә тейеш булған төрө - си¬ныфтан тыш уҡыу һом әҙәби түңәрәк эше. Әҙәби түңәрәк төрлө секцияларҙың эшен (мәҫәлән, поэзия, проза, драма, та¬суири уҡыу. фольклор йыйыу, крайҙы өйрәнеү секциялары, стена гәзите, ҡулъяҙма журналдар сығарыу, альбомдар төҙәү һ. б.) үҙ эсенә алырға мөмкин. Шулай уҡ китап уҡыусылар конференцияһы, конкурстар, фестивалдәр, әҙәби аҙналыҡтар, кисәләр, экскурсиялар ойоштороу эштәрен дә, ғәҙәттә, әҙәби түңәрәк алып бара.

Синыфтан тыш уҡыу

Туғыҙ йыллыҡ мәктәптәрҙең әҙәбиәт программаһында си¬ныфтан тыш уҡыу төрҙәре, бигерәк тә синыфтан тыш уҡыу эшен дәрестәр менән тығыҙ бәйләнештә алып барыу юлда¬ры күрһәтелгән. Уҡыусыларҙа үҙ аллы уҡыу, китап өҫтөндә эшләү, әҙәбиәткә мөхәббәт тәрбиәләү өсөн. программа бу¬йынса дәрестә өйрәнелә торған әҫәрҙәргә темаһы, йөкмәткеһе буйынса яҡын торған әҫәрҙәрҙе эсенә алған синыфтан тыш уҡыу китаптары баҫылып сыҡты.

Бынан башҡа программала синыфтан тыш уҡыу өсөн тәҡдим ителгән әҫәрҙәрҙең исемлеге бирелә. Мәҫәлән, V си¬ныфта халыҡ ижады буйынса уҡыусыларҙың белемен арта¬бан тәрәнәйтеү маҡсатында башҡорт халыҡ әкиәттәре, йола байрамдары, төрлө уйындар, йомаҡтар, һынамыштар һ. б. тәҡдим ителә.

Уҡытыусы китапханасы менән бергәләп китапханала ни¬сек эшләү, карточкалар буйынса китаптарҙы нисек табырға, каталогтан нисек файҙаланыу, гәзит, китап, журнал менән нисек эш итеү, уҡығанды нисек яҙа барыу, цитаталар һай¬лау, көндәлек яҙыу кеүек эштәрҙе өйрәтә. Бындай эштәрҙе китапханала үткәреү уңайлы. Синыфтан тыш уҡыуҙы ойош¬тороу алдынан уҡыусыларҙың ниндәй әҫәрҙәр менән ҡыҙыҡһыныуы асыҡлана.

Китапханасы менән бергәләп уҡыусыларҙың формулярҙа¬рын да тикшерергә, уларҙың ҡыҙыҡһыныуҙарын көсәйтеү өсөн китапханала, әҙәбиәт кабинетында йыш-йыш китап күргәҙ¬мәләре ойошторорға кәрәк. Күргәҙмәлә яңы сыҡҡан китаптар, айырым яҙыусы ижадына, айырым әҫәрҙәргә ҡарата яҙылған рецензиялар, тәнҡит мәҡәләләре, библиографик белешмә һәм иллюстрациялар ҡуйыла, китапханаларҙа, синыф бүлмәләрендә уҡыу өсөн тәҡдим иҙелгән китаптар исемлеген, уларҙың ти¬тул бите төшөрөлгән, йөкмәткеһе буйынса яҙылған аннотаци¬яларҙы эсенә алған плакаттарҙы ҡуйырға мөмкин.

Укыусыларҙа китапҡа мөхәббәт тәрбиәләү яғынан «Китап - белем шишмәһе», «Китап - иң яҡшы дуҫ һәм иптәш» һ. б. шуның кеүек темаларға әҙәби кисәләр үткәрергә мөмкин.

Китап уҡыусылар конференцияһы мәктәптәрҙә синыфтан тыш эштәрҙең киң таралған төрө. Улар айырым китаптарға, яҙыусыларҙың ижадына ҡарата йәки ниндәй ҙә булһа бер тема буйынса үткәрелергә мөмкин. Шулай уҡ конференция аҙағында викторина, әҫәрҙең айырым эпизодтары буйынса инсценировкалар ойошторорға мөмкин.

Конференциялар синыфтан тыш уҡыуҙы йомғаҡлау, дө¬йөмләштереү яғынан да әһәмиәтле. Улар йыш ҡына әҙәби кисәләр формаһында ла үткәреләләр.

Әҙәби түңәрәктең эше

Әҙәби түңәрәк уҡыу йылының башында төҙөлә. Унда башта түңәрәк советы, рәйес, секретариат, редколлегия һай¬лана, төрлө секцияларҙың йүнәлеше билдәләнә, унан һуң һәр секция, редколлегия үҙенең эш планын төҙөй. Ҙур мәктәптәрҙә әҙәби түңәрәктең эсендә поэзия, проза, драма, фольклор, тыуған яҡты өйрәнеү, тасуири уҡыу секциялары булырға мөмкин. Әҙәби түңәрәктең ярты йыллыҡ планы төҙөлөп, унда буласаҡ йыйылыштар, ҡараласаҡ мәсьәләләр, конференциялар, мәктәптәге әҙәби стена гәзите йәки журнал эше, конкурстар, диспут, фольклор йыйыу, әҙәби кисәләр үткәреү ҡарала.

Әҙәби түңәрәк йыйылыштарында яҙыусыларҙың дәрестә үтелмәгән әҫәрҙәре өйрәнелә, әҙәби яңылыҡтар менән та- ныштырыла. Түңәрәк ағзалары әҙәбиәтте халыҡҡа еткереү, оло кешеләр ҡатнашлығында кисәләр үткәреү. Ватан һуғышы батырҙары, яҙыусылар, ауылдын алдынғы кешеләре тураһында материалдар, халыҡ ижадын йыйыу буйынса ла күп эштәр башҡара. Әҙәби түңәрәк ағзаларының бер төркөмө тыуған яҡты өйрәнеү эше менән шөғөлләнә. Уҡыусыларҙы илһөйәрлек рухында тәрбиәләүҙә халыҡтың үткәнен, хәрби традицияларҙы өйрәнеү ҙур әһәмиәткә эйә.

Тыуған яҡты өйрәнеү буйынса йыйылған материалдар мәктәп музейына тапшырыла. Музейҙа ауылдың тарихы, һу¬ғыш батырҙары, хеҙмәт кешеләре тураһында яҙылған гәзит- журнал мәҡәләләре, уҡыусылар үҙҙәре яҙған очерктар, фотолар, иҫтәлектәр, элекке кейемдәр, эш ҡоралдары, ауыл тәбиғәтен һүрәтләгән картиналар, иншалар һаҡлана.

Әҙәби кисәләр уҡыусылар менән тасуири уҡыу күнекмә¬ләрен нығытыу, үҙ иптәштәре алдында сығыш яһарға өйрәтеү, эстетик тәрбиә биреү яғынан ҙур әһәмиәткә эйә.

Бындай кисәгә әҙерлек уҡыусыларҙың һәләтлектәрен бөтә яҡлап үҫтерә, уларҙа яуаплылыҡ, берҙәмлек, дуҫлыҡ, иптәш¬лек тойғоларын тәрбиәләй.

Әҙәби кисәләр бер яҙыусының ижадына, уның бер әҫәренә, айырым темаларға, әҙәби яңылыҡтар менән таныш¬тырыу, тасуири уҡыу. әҙәби жанрҙарға ҡарата үткәрелергә мөмкин.

Йыш ҡына был кисәләрҙә яҙыусылар, композиторҙар, ауылдың алдынғы кешеләре, һуғыш батырҙары менән осра¬шыуҙар ойошторола.

Әҙәби кисә, ғәҙәттә, инеш һүҙ менән асыла. Унан һуң яҙыусының тормошо һәм ижады тураһында, йәки темаға ҡарата докладтар яһала, шиғырҙар, прозанан өҙөктәр ятҡа уҡыла, концерт номерҙары менән сығыш яһала, әҙәби әҫәрҙәр сәхнәләштерелә.

Кисәгә әҙерләнгәндә, залды яҡшыраҡ йыһазландырыуға иғтибар итергә кәрәк. Унда яҙыусының ҙур форматтағы пор¬треты, яҙыусы ижадына арналған гәзит, журнал, альбомдар, уның китаптарынан торған күргәҙмә, әҫәрҙәренә ҡарата эш¬ләнгән иллюстрациялар, уҡыусыларҙың иншалары, рецензия¬лары, шиғырҙары урынлаштырыла. «Кеше бөтә яҡлап гүзәл булырға тейеш» тигән темаға кисә үткәргәндә, кешенең үҙ- үҙен тотоу нормалары, этика һәм эстетика тураһында доклад¬тар, уҡыусыларҙың сығыштары, әҙәби әҫәр менән бәйле фекер алышыуҙар ойошторола.

Әҙәби кисәне ойоштороусылар кисәнең программаһын, саҡырыу билеты, афиша һ. б. әҙерләйҙәр. Докладтан һуң ке¬шенең гүзәллеген асып биреүсе әҫәрҙәрҙән өҙөктәр ятҡа уҡыла (мәҫәлән, М. Ғафуриҙың «Гөлдәр баҡсаһында», «Бир ҡулыңды», М. Кәримдең «Торналар», Р. Ниғмәтиҙең «һинең келәшеңдең хаттары» һ. б.). Әхлаҡи темаларға яҙылған әҫәрҙәрҙән, әкиәттәрҙән өҙөктәр сәхнәләштерелә.

Әҙәби кисәләрҙе тәбиғәттең бер миҙгеленә ҡарата ла үткәрергә мөмкин.

Мәктәптәрҙә йыш ҡына шиғыр кисәләре үткәрелә. Уны уҡыусылар яҙған шиғырҙарҙы уҡыу, шулай уҡ тасуири уҡыу буйынса конкурстар формаһында үткәрергә мөмкин. Ижади түңәрәк ағзалары шиғыр менән афиша яҙыу, шиғыр менән ки¬сәне асыу, шиғыр менән һүҙ биреү эштәрен башҡара алалар.

Мәктәптәрҙә әҙәби кисәләрҙең йомаҡ кисәләре формаһын¬да үткәрслеүен дә осратырға мөмкин. Йомаҡ кисәләре, ғәҙәттә, мәктәп күләмендә бер йәки бер нисә яҙыусы ижады буйынса ла, айырым темалар буйынса ла үткәрелергә мөмкин. Мәҫәлән, йыр темаһы буйынса йомаҡ кисәһе үткәргәндә, сәхнәлә уҡыусылар йырлай йәки берәй музыка ҡоралында көйҙәр башҡара. Залдағы уҡыусылар ниндәй көй башҡарылыуын, уның һүҙҙәрен, авторҙарын әйтеп бирәләр.

V синыфта Д. Карпайҙын «Урманда» хикәйәһен өйрәнеү

Хикәйә бер генә ваҡиғаны һүрәтләүгә ҡоролған эпик әҫәр. Унда, ғәҙәттә, ике-өс кенә персонаж ҡатнаша, уларҙың тормошо менән бәйле бер генә ваҡиға һүрәтләнә.

А. Карнайҙың «Урманда» әҫәре аллегорик хикәйә. Уның сюжеты ябай: унда көҙгө урман, ундағы йәнлектәр, уларҙың ҡылыҡтарына хас сифаттар, сәтләүек йыйыусы малайҙың көҙгө урманда күргән хәл-ваҡиғалары тасуирлана.

Хикәйәнең үҙенсәлектәрен таныш әкиәт һәм мәҫәлдәр менән үҙ-ара сағыштырып өйрәнеү айырыуса эффектлы, улар¬ҙың «Урманда» хикәйәһе менән оҡшаш, айырым яҡтарын тулыраҡ асыҡларға мөмкинлек бирә.

А. Карнайҙың «Урманда» әҫәрен өйрәнеү аша укыусылар¬ҙың тормош тураһындағы төшөнсәләрен артабан байытыу, уларҙы көҙгө тәбиғәттең матурлығын тойорға өйрәтеү бурысы ҡуйыла. Был әҫәр көҙ көнө үтелә, шунлыҡтан унда һүрәт¬ләнгән картиналарҙы уҡыусыларҙы уратып алған тәбиғәт күренештәре менән бәйләп уҡытыу уңайлы.

Теманы үтер алдынан урманға экскурсия яһау айырыуса әһәмиәтле. Уҡытыусы алдан уҡыусыларға урманды күҙәтергә, унан көҙгө урмандың билдәләрен күрһәткән япраҡгар, ағас ботаҡтары алып килергә ҡуша. Уҡыусылар билдәләнгән көнгә балан, муйыл, саған, йүкә. имән, ҡайын һ. б. ағастар¬ҙың ботаҡтарын алып киләләр, үҙҙәре күҙәткән урман тура¬һында тәьҫораттары менән уртаҡлашалар.

Тәүге дәрестә инеш һүҙендә уҡытыусы А.Карнайҙың тор¬мошо һәм ижады тураһында һөйләй. Хикәйәләге КӨҘГӨ ур¬ман менән таныштырыу әсән уҡытыусы әҫәрҙе тасуири уҡып сыға, уны уҡыусыларҙың тәьҫирҙәре менән бәйләү өсөн әңгәмә үткәрә. Тасуири уҡығандан һуң әҫәр бүлектәргә бүлеп уҡыла, һәр бүлектең төп мәғәнәһе асыҡлана. Мәҫәлән, бер уҡыусы әҫәрҙе баштан башлап «ысынлап та көҙ етте тип бел» тигән урынға тиклем уҡый. Синыфҡа: Был бүлектә нимә тураһын¬да һөйләнә? Уны нисек исемләргә мөмкин? тигән һорауҙар ҡуйыла. «Был бүлектә көҙгө тәбиғәт тасуирлана. Шуның өсөн уны «Урманда көҙ» йәки «Көҙ билдәләре» тип исемләргә мөмкин» тигән яуап алына.

Икенсе уҡыусы сәтләүек йыйған малайҙың уйҙарын са¬ғылдырған бүлекте уҡый һәм ундағы төп фекерҙе асып бирә, аҙаҡтан уға исем ҡушыла.

Өсөнсө уҡыусы сәтләүек йыйыусының тейен менән осра¬шыуы тураһында уҡый. Артабан да әҫәр бүлекләп уҡыла. Һәр бүлеккә исем биргән һайын таҡтаға план яҙыла бара.

1. Урманда көҙ.

2. Урманда сәтләүек йыйыу.

3. Сәтләүек йыйыусының тейенде осратыуы.

4. Ирләнде осратыу.

5. Ирлән менән тейен дошманлығы.

6. Һоро йыландың тейенде эҙәрлә үс.

7. Ирлән менән һоро йылан һәләкәте.

План төҙөүҙә бөтә уҡыусыларҙың да ҡатнашыуы мотлаҡ. Өйҙә уҡыусыларға уның һәр пунктына ҡарата һүрәттәр эшләп килергә ҡушыла, шул рәүешле картиналы план бар¬лыҡҡа килә. План үтелгән әҫәрҙең йөкмәткеһен эҙмә-эҙлекле итеп һөйләп биреү, уның композицияһын күҙ алдына килте¬реү яғынан әһәмиәтле. Ләкин план әҫәрҙең бөтөнлөгөн юйырлыҡ, уҡыуҙан алған тәүге тәьҫирҙәрҙе боҙорлоҡ артыҡ деталле булырға тейеш түгел. Уҡыусылар йөкмәткене үҙләш¬тергәс, хикәйәнең идеяһын, темаһын, образдар системаһын үҙләштереү маҡсатында түбәндәге һорауҙар нигеҙендә әңгәмә үткәрелә:

1. Әҫәрҙәге ваҡиғалар ҡайҙа һәм ниндәй ваҡытта алып барыла?

2. Унда төп ҡатнашыусылар кемдәр?

3. Әҫәрҙәге ваҡиға кем тарафынан һөйләнә?

4. Әҫәрҙә тейен нисек тасуирлана? Уның һүрәтен нисек эшләр инегеҙ (тейендең башы. мороно, күҙҙәре, ҡолаҡтары, кәүҙәһе, ҡойроғо нисек һүрәтләнә)?

5. Ирлән нисек тасуирлана? Уға ниндәй сифаттар хас?

6. һоро йыландың ҡылыҡтары нисек?

7. Ирлән менән һоро йылан нисек һәм ни осөн һәләк булалар?

8. Тейен, ирлән, һоро йылан хаҡында ҡарашығыҙҙы әйтеп бирегеҙ.

9. Ошо йәнлектәр образы аша яҙыусы нимә әйтергә теләгән?

Өйҙә тикшерелгән ыңғай йәки кире образдарға ҡылыҡ¬һырлама төҙөп килергә ҡушыла.

Был теманы үткәндә текст өҫтөндә күҙәтеү юлы менән тасуирлау тураһында төшөнсә бирелә. Бының өсөн яңынан тексҡа мөрәжәғәт итеп: «Хикәйәлә көҙгө урман нисек тасуир¬лана?» - тигән һорау ҡуйыла. Бер уҡыусы көҙгө урман тасуирланған өҙөктө китаптан уҡый.

«Был ваҡытта йүкэ, саған япраҡтары һарғая башлаған була. Тик имән ағасы ғына һаман да әле, йәй көнөндәге ке¬үек, йәп-йәшел япраҡгарға күмелеп ултыра. Шулай ҙа һиҙелә: оҙаҡламай имәндең япраҡтары һарғаясаҡ, юҡҡа ғына ул эре¬ләнеп ултыра. Ана, сәтләүек тә инде ҡойола башлаған. Сәтләүек ҡойола башланымы - ысынлап та көҙ етте тип бел». Хикәйәлә тейендең нисек тасуирланыуын белеү өсөн, тейендең «башы бәләкәй генә, мороно осло. күҙҙәре бик ма¬тур ҡарайҙар, ҡолаҡтары ослайып баҫып торалар. Кәүҙәһе оҙон ғына һәм иң ҡыҙығы - уның оҙон, ҡабарып һәм юғарыға ҡарай күтәрелеп торған ҡойроғо ине» тигән өҙөк уҡып күрһәтелә.

Ошо миҫалдар өлгөһөндә тәбиғәт күренештәренә, кешегә, предметтарға хас билдәләрҙе һүрәтләү тасуирлау тип аталыуы аңлатыла. Ошо әҫәр нигеҙендә уҡытыусы темаларын билдәләй. Өйҙә инша яҙып килергә ҡушыла. Шулай итеп, уҡыусылар¬ҙың ижади һәләтен үҫтереүҙә тасуирлау тәүге мөһим этап булып тора.

Р. Ннғмәтиҙен «Ҡыҙымдың һорауҙарына яуаптар» әҫәрен

өйрәнеү

Әҫәр өҫтөндә эштең икенсе этабы - комментарийлы уҡыу. Бындай уҡыу төрөн ҡулланған ваҡытта әҫәрҙең мәғәнәһе асыҡлана, шағир һүрәтләгән образдарға, картиналар¬ға художество яҡтан һәм поэтик тел яғынан комментарий¬ҙар бирелә. Уҡыусыларҙың художестволы тексты асыҡ һәм эмоциональ ҡабул итеүҙәренә ирешеү өсөн, теге йәки был һүрәтләү сараларының, образлы һүҙ һәм һөйләмдәрҙең, эпи¬тет, сағыштырыу, йәнләндереүҙәрҙең роле асыҡлана.

Комментарийлы уҡыу әҫәрҙе тамамланған өлөштәргә бүлеү һәм уларға аңлатма биреү юлы менән алып барыла.

Поэманың инеш бүлегендә шағир бала образын бирә. Комментарийлы уҡыу ваҡытында ошо ҡыҙҙың тышҡы ҡиә¬фәтен күҙ алдына килтереү, уның портретын тексҡа яҡын итеп һөйләтеү талап ителә.

Әҫәрҙе өйрәнеү тыуған ер тураһында инеш әңгәмә менән башлана. Уҡытыусы, иллюстрациялар, диапозитив, фонояҙма- лар ҡулланып, уҡыусыларҙың Ватан тураһындағы төшөнсәлә¬рен тәрәнәйтә.

Икенсе бүлектә уҡыусыларҙың күңеленә бик яҡын уйын¬дар, шуға ярашлы балалар фольклоры бирелә. Был бүлекте ролдәргә бүлеп уҡытыу яҡшы һөҙөмтә бирә, дәресте йәнлән¬дерә, уҡыусыларҙы әүҙемләштерә. «Нимә ул Ватан?» тигән һорау ҡуйыла һәм дәреслектәге

Ватан ул, кыҙым. Тыуған ил, Бына беҙ торған урын. Был ерҙо ғүмер кисергән Атай-бабайҙар борон. -

тигән юлдар хор менән уҡытыла. Был бүлеккә комментарий биргәндә, Ватан төшөнсәһен нығыраҡ һәм киңерәк итеп аңлатыу өсөн, сәсәндәр әйткән һүҙҙәрҙең мәғәнәһен тулыраҡ асыу маҡсаты ҡуйыла.