ЙӘш быуынға белем, ТӘрбиә биреүҘӘ НӘфис әҘӘБИӘттең бурысы һӘм маҡсаттары

План төҙөгәндә әҫәрҙе мәғәнәүи киҫәктәргә бүлә белеү бик мөһим. Тексты өлөштәргә бүлгәс, һәр береһенең темати¬каһы билдәләнә һәм исем бирелә. Пландарҙы үҙ аллы төҙөү күнекмәһе биреү өсөн уҡытыусы алдан уҡ өлөштәргә бүлен¬гән текст бирә. Уҡыусылар башта бер киҫәкте уҡып, йөк- мәтксһен асыҡлайҙар һәм тейешле исем ҡуялар. Артабан ҡалған бүлектәр менән ошо уҡ эш башҡарыла. Ошолай, айырым киҫәктәрҙе уҡып, уҡылғанға ҡарата һорауҙар ҡуйыу уҡыусыларҙы план төҙөүгә өйрәтеүҙә төп алым булып тора. Уҡығандың һуңында: Беҙ нимә тураһында уҡыныҡ? Был өҙөктән нимә белдек? Өҙөккә ниндәй исем бирергә? тигән һорауҙар ҡуйыла.

Икенсе осраҡта әҫәрҙе план буйынса өлөштәргә бүлергә эш бирелә йәки өлөштәргә бүлеп, исем билдәләргә ҡушыла.

План хәбәр, һорау, атама һөйләмдәр формаһында йәки цитаталарҙан төҙөлә. Цитаталы план төҙөгәндә уҡыусылар теге йәки был өҙөктөң йөкмәткеһен асыуҙа иң әһәмиәтле һөйләмде цитата итеп алалар.

Цитаталы план төҙөгәндә әҫәрҙең йөкмәткеһенә ҡарата эшләнгән иллюстрацияларҙы ла файҙаланырға мөмкин. Бын¬дай осраҡта күрһәтелгән иллюстрация буйынса йөкмәткене һөйләгәндән һуң, тейешле цитата һайлана.

Цитаталы пландар дәрестең эмоционаллеген арттыра, тексты ҡабул итеүҙе әүҙемләштерә, шуның өсөн пландарҙың бындай формаларына тейешле иғтибар бирергә кәрәк.

Пландар ябай һәм ҡатмарлы булалар. Ябай план ҙур, дөйөм һорауҙарҙан гора, ә ҡатмарлы план ошо һорауҙарҙы деталләштереү талап ителгәндә төҙөлә.

V синыфта уҡыусыларға ябай план төҙөү күнекмәләре бирелә, VI синыфта ҡатмарлы план төҙөү алымдары күрһәтелә, ә VIII синыфта инде пландар анализ менән баһа биреүҙе лә үҙ эсенә алырға мөмкин.

Әҫәрҙең йөкмәткеһен үҙләштереүҙә картиналы план төҙөүҙең дә әһәмиәте бик ҙур. Бындай пландар уҡылған әҫәргә иллюстрациялар яһау юлы менән төҙөлә. Мәҫәлән, Ғ. Туҡайҙың «Шүрәле» әҫәрен үткәндә бер нисә пунктына ҡарата өйҙә иллюстрациялар эшлән килергә ҡушырға мөмкин.

Әҫәрҙең йөкмәткеһе буйынса план төҙөү эшен уҡытыусы үҙмаҡсат итеп ҡарамайынса, уны йөкмәткене үҙләштереү са¬раһы итеп кенә ҡарарға тейеш. План төҙөгәндә уҡыусылар¬ҙың тасуири уҡыуҙан алған тәьҫораттарын боҙмау, уҡыуҙың бөтөнлөгөн һаҡлап ҡалыу өсөн тексты артыҡ ваҡламаҫҡа һәм деталләштермәҫкә кәрәк. План төҙөү уҡытыусының был эшкә ижади ҡарауын, әҫәрҙең художестволы үҙенсәлектәре нигеҙендә эш итеүен талап итә.

Әҫәрҙең йөкмәткеһен үҙләштереүҙә иң таралған эш фор¬маһы булып йөкмәткене һөйләтеү тора, һәм ул эш әҫәрҙе үҙләштереү, уҡыусыларҙың телмәрен яңы һүҙ һәм һөйләмдәр менән байытыу өсөн айырыуса әһәмиәткә эйә. Был эш төрө телмәрҙең логик яҡтан төҙөк һәм системалы булыуын да тәьмин итә.

Мәктәп практикаһында йыш ҡына тексты тулы итеп һөйләтеү аргыҡ күп ҡулланыла, ҡайһы бер осраҡта йөк¬мәткене һөйләү ҡалған эш төрҙәрен ҡаплап китә. Ә ҡыҫҡар¬тып һөйләү, һайлап һөйләү, затты үҙгәртеп һөйләү кеүек эш төрҙәренә урын аҙ бирелә.

Текстың йөкмәткеһен һөйләү алдан төҙөлгән план буйын¬са ла, планһыҙ ҙа үткәрелергә мөмкин. Йөкмәткене һөйләү план төҙөү процесында ла алып барыла. Бынан һуң ҙур булмаған әҫәрҙәр бер-ике уҡыусынан тулыһынса уҡытылырға мөмкин.

Тексҡа яҡын итеп һөйләтеү әҫәрҙе иғтибар менән ҡат- ҡат уҡыуҙы һәм ундағы деталдәрҙе, образлы һүҙ һәм һөйләм¬дәрҙе яҡшы үҙләштереүҙе талап итә. Шуға күрә һөйләүҙең был төрө уҡыусыларҙың телмәрен үҫтереүҙә, образлы телмәр күнекмәләре биреүҙә айырыуса әһәмиәтле. Тимәк, тексҡа яҡын итеп һөйләү өсөн тасуирлау характерындағы текстарға иғти¬бар итергә кәрәк.

Ҡыҫҡартып һөйләгәндә уҡытыусы әҫәрҙәге иң мөһим, иң төп ваҡиғаларға ғына туҡталырға ҡуша, иң мөһим ваҡиғалар¬ҙы айырып алып, бер-ике һүҙ менән генә һөйләп биреүҙе талап итә.

һайлап һөйләгәндә топ иғтибар ниндәй ҙә булһа бер герой йәки бер тема менән бәйле ваҡиғаларға ғына йүнәл¬телә. Мәҫәлән, Ғ. Сәләмдең «Шоңҡар» поэмаһының йөкмәтке¬һен һайлап һөйләткәндә Әхмәт яҙмышы менән бәйле ваҡиға¬ларға ғына туҡталырға мөмкин.

Тексты үҙләштереүҙә мөһим сараларҙың береһе булып һүҙ менән һүрәт эшләү һәм киносценарийҙар төҙөү алымда¬ры тора. Уҡыр алдынан уҡытыусы әҫәрҙә кәүҙәләнгән ваҡи¬ғаларҙы телдән һүрәтләргә ҡуша. Был эш уҡыусыларҙы иғтибар менән уҡырға өйрәтә һәм һүрәтләнгән картиналарҙы йәнле итеп күҙ алдына баҫтырырға ярҙам итә.

Айырым осраҡтарҙа уҡытыусы әҫәрҙең йөкмәткеһен үҙләш- тереү-үҙләштермәүҙе асыҡлау маҡсатында әҫәрҙәге төп персо¬наждарҙы һәм улар менән бәйле ваҡиғаларҙы һанау менән дә сикләнә ала.

Әҫәрҙең йөкмәткеһен һөйләгәндә тексҡа ҡарата иллюстра¬циялар ҙа файҙаланыла. Мәҫәлән. VI синыфта әҫәрҙең йөкмәт¬кеһен үҙләштереү һәм нығытыу маҡсатында әкиәттәр китабын¬дағы иллюстрацияларҙы эпидиаскоптан күрһәтергә мөмкин. Уҡып тәүге эмоциональ тәьҫир алғандан һуң, әҫәр икенсе ҡат уҡыла, шунан һуң уҡытыусы әҫәргә ҡарата эшләнгән иллюс¬трацияларҙы күрһәтә. Картиналар буйынса әңгәмә үткәрел¬гәс һәм йөкмәткеһе һөйләтелгәс, уҡыусылар картиналарға цитаталар һайлайҙар.

Тексты ҡабул итеүҙе әүҙемләштереү маҡсаты менән, шу¬лай уҡ әҫәргә йөкмәткеһе менән яҡын торған һынлы сәнғәт әҫәрҙәрен файҙаланырға була. Бындай осраҡта картиналарҙың репродукциялары, альбомдар һәм иллюстрацияларҙың башҡа төрҙәре башта үҙ аллы анализлана, унан һуң художестволы әҫәрҙәрҙең текстары менән сағыштырыла. Мәҫәлән, «Ҡыҙым¬дың һорауҙарына яуаптар» әҫәрен үткәндә Башҡортостан ту¬раһындағы картиналарҙың репродукцияларын һәм открытка¬ларҙы файҙаланырға мөмкин.

Әҫәрҙең йөкмәткеһен үҙләштереү маҡсаты менән шулай уҡ дәрестә магнитофон яҙмалары, диапозитив һәм диафильм¬дар ҡулланыла, диафильмда күрһәтелгән картиналарға текс¬тан цитаталар килтереү йәки китаптан өҙөктәр уҡыу алым¬дары ҡулланыла.

Күренекле һүҙ оҫталарының уҡыуын магнитофон таҫмаһы¬на яҙып алып, уны әҫәр менән тәүге ҡат танышҡанда ғына түгел, бәлки, йөкмәткене үҙләштереү, үтелгәнде нығытыу маҡсатында ла файҙаланырға кәрәк. Мәҫәлән, А. Мөбәрәков уҡыуында «Россиянмын», 3. Бикбулатова башҡарыуында «Шә¬һит батыр» шиғырҙарын, Ғ. Туҡаев башҡарыуында «Үлмәҫбай» поэмаһын, шулай уҡ «Йәмле Ағиҙел буйҙары» поэмаһы бу¬йынса радиоком позицияны тыңлау әҫәрҙең йөкмәткеһен үҙләш¬тереүҙә ҙур ярҙам итә. Шулай уҡ уҡыусыларҙың индивиду¬аль йәки ролләп уҡыуын магнитофон таҫмаһына яҙып алып, уларҙы тыңлатып ҡарау ҙа әһәмиәтле.

Әҙәби әҫәргә анализ

Әҙәби әҫәрҙе уҡып, йөкмәткеһен үҙләштергәндән һуң, уға анализ яһала. Анализ ваҡытында әҫәрҙә сағылған идея, эмо¬циялар, әхлаҡ, сәйәси, эстетик һәм фәлсәфәүи проблемалар асыла, уның художестволы үҙенсәлектәре һәм тәрбиәүи ҡим¬мәте билдәләнә.

Мәктәптәге әҙәби анализ әҙәбиәт ғилеме нигеҙендә үткәрелһә лә, үҙенең педагогик-психологик принциптарға тая- ныуы, белем һәм тәрбиә биреү маҡсаттарына йүнәлтелгән булыуы менән әҙәбиәт ғилеме анализынан ныҡ ҡына айыры¬лып тора.

Мәктәптә әҙәбиәт өйрәнеүҙең теорияһы һәм практикаһы үҙ нәүбәтендә әҙәбиәт ғилеме фәненә ыңғай йоғонто яһай, уны байыҡтыра, сөнки әҙәбиәт методикаһы өҫтөндә эшләгән ғалим¬дар әҙәбиәт ғилеме әлкәһендә лә тикшеренеү эштәре алып баралар. Әҙәбиәт ғилеме белгесе анализды был фәндең тик бер аспекты - тарихи-социологик, әҙәби-тарихи, биографик, текстологик йәки стилистик һ. б. аспекттарҙың береһе буйынса ғына алып барырға мөмкин. Ә мәктәптә анализ пе¬дагогик маҡсаттарға, шәхесте формалаштырыу маҡсатына буйһондоролоп алып барылғанға күрә, бөтә аспекттарҙы ла комплекслы ҡарау талап ителә. Мәктәптә әҙәбиәт уҡытҡанда анализдың донъяны танып белеү, әхлаҡи, психологик, эсте¬тик, функциональ аспекттарын бергә ҡушып алып барыу бик әһәмиәтле, тип яҙа В. Р. Щербина.

Әҙәби әҫәргә анализ яһау бик ҡатмарлы процесс. Әҙәбиәт, бер яҡтан, тормош күренештәре тураһындағы фән кеүек үк белем бирә, икенсе яҡтан, ул, сәнғәттең бер төрө булараҡ, кеше тойғоһона йоғонто яһай. Тимәк, яҙыусы, уның тормо¬шо. ижад юлы, ниндәй кеше булыуы, ижадының әҙәбиәт та¬рихында тотҡан урыны, үҙ дәүерендә был әҫәрҙең ниндәй әһәмиәткә эйә булыуы, бөгөнгө әһәмиәте тураһында белем биреү уҡыусыларҙың тойғоларына тәьҫир итеү юлы менән алып барыла. Уҡыусылар, белем алыу менән бергә, әҫәрҙәге ваҡиғаларҙы башынан кисерергә, уҡыуҙан эстетик ләззәт та¬бырға, геройҙар менән бергә йәшәргә, уларҙың характерын¬дағы тиҫкәре һыҙаттар менән нәфрәтләнергә тейештәр.

Бынан тыш әҙәбиәт уҡытыуҙың төп баҫҡыстарын, этапта¬рын билдәләү ҙә ошо үҙенсәлектәрҙе иҫәпкә алғанда ғына мөмкин. Беҙ белем биргәндә, беренсенән, әҫәрҙең үҙенсәле¬генән сығып һәм дидактик принциптарға таянып, уны эмо¬циональ ҡабул итеүҙең әһәмиәтен билдәләйбеҙ, икенсенән, әҙәби әҫәрҙе аңлатыу һәм алынған белемде нығытыу юлда¬рын да асыҡ күрһәтә алабыҙ.

Әҫәрҙе тәүге эмоциональ ҡабул итеү уны беренсе ҡат тасуири уҡыған ваҡытта барлыҡҡа килә. Икенсе ҡат аңлат¬малар биреп уҡыу, айырым цитата, өҙөктәрҙе ҡайтанан уҡыу, анализ яһау тәүге ҡат уҡығанда тыуған тойғоларҙы фекерҙәр менән беркетә, әҫәрҙең йөкмәткеһен, формаһын, улар араһындағы бәйләнеште төшөнөргә мөмкинлек бирә.

Әҙәбиәттән белем биреүҙең был этабында уҡытыусы уҡыусыларҙың әҙәби әҫәрҙәрҙе уҡыуҙан алған тойғо һәм тәьҫирҙәрен үҙ тормош тәжрибәләре менән бәйләргә, яңы әҫәрҙе үткәндә элек үтелгәндәрен иҫкә төшөрөп, параллелдәр, сағыштырыуҙар үткәрергә, ошо образдар тураһында үҙ ҡараш¬тарын. фекерҙәрен әйтә белеүҙәренә иғтибар итергә тейеш.

Әҫәрҙә һүрәтләнгән ваҡиғаларҙы уҡыусының тормош тәжрибәһе менән бәйләп өйрәтеү әҙәбиәттең йәштәргә бул¬ған йоғонтоһон арттырыуҙа һәм уҡытыу процесын әүҙемләш- тереүҙә ҙур урын тота.

Әҫәрҙе өйрәнеүҙең һуңғы этабында үтелгәндәрҙе йомғаҡ¬лау, нығытыу, белемдәрҙе тормошта ҡуллана белеү күнекмә¬ләре биреү маҡсат итеп ҡуйыла, һәр этаптың үҙенэ хас маҡсаты, бурыстарына бәйле үҙенсәлекле метод һәм алымда¬ры була. Шуға ҡарамаҫтан, был этаптарҙы бер-береһенән айырмай тығыҙ бәйләнештә ҡарап, уҡыусыларҙың әҫәрҙе бер бөтөн итеп ҡабул итеүенә ирешергә кәрәк.

Әҫәрҙе уҡыу, унын мәғәнәһен үҙләштереү ӨҪТӨНДӘ ЭШ алып барыу анализға әҙерлектең түбәндәге мөһим этаптарын тәшкил итә:

1. Синыфта әҫәрҙең тәүге өлөшөн уҡыу.

2. һорауҙарға яуап биреү өсөн әһәмиәтлерәк булған эпи¬зодтарҙы билдәләү.

3. Әҫәрҙә ҡатнашыусыларҙы төркөмләү.

4. Әҫәрҙең төп өлөштәрен йәки сюжет һыҙыҡтарын айы¬рып күрһәтеү.

5. Әҫәрҙең проблемаларын алдан асыҡлау.

Әҙәби әҫәрҙе анализлауға әҙерләүҙә ошо эштәр менән бер рәттән уҡытыусының алдан биреп ҡайтарған һорауҙары¬на яуаптар әҙерләп килеү ҙә әһәмиәткә эйә.

Был эштәрҙең бигерәк тә әҫәрҙе уҡыуҙан алған эмоцио¬наль тәьҫирҙәрҙе тәрәнәйтеүгә йүнәлтелгәндәренә (әҫәрҙә һүрәтләнгән картиналарҙы уҡыусыларҙың үҙ хыялында бер бөтөн күренеш, йәнле образдар итеп күҙ алдына килтереү, киносценарийҙар төҙөү, телдән һүрәт эшләү) иғтибарҙы айы¬рыуса көсәйтеү кәрәк. Анализ ошондай эштәргә ни¬геҙләнгәндә генә теләгән һөҙөмтәне бирә.

Анализ түбәндәге элементтарҙан тора: әҫәрҙең темати¬каһы. образдары, композицияһы, теле, идея йөкмәткеһе, ниндәй әҙәби жанрға инеүе, әҫәрҙең белем һәм тәрбиә биреү әһәмиәте.

Анализды ниндәй тәртиптә алып барыу мәсьәләһен, әҫәрҙең идея-художество үҙенсәлектәренән һәм һәр дәрестең конкрет маҡсат һәм бурыстарынан сығып, уҡытыусы үҙе билдәләй. Ҡайһы бер әҫәрҙәр композиция үҙенсәлектәрен анализлауҙан, ә икенселәре тематикаһын йәки идея йөкмәткеһен билдәләүҙән, күпселектә образдарға ҡылыҡһыр¬лама биреүҙән башлана.

ӘҘӘБИ ӘҪӘРҘӘРҘЕ ЖАНР ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ НИГЕҘЕНДӘ ӨЙРӘНЕҮ

Әҙәби әҫәрҙәрҙең йөкмәткеһен образлы сағылдырыу эпик, лирик һәм драматик формала була. Был өс төрлө һүрәтләү ысулының ысынбарлыҡты, кеше тормошон, кеше характерын сағылдырыуҙа сикләнмәгән мөмкинлектәре бар.

V—VIII синыфтарҙа халыҡ ижады әҫәрҙәренең эпостан башҡа бөтә жанрҙары ла өйрәнелә.

Эпик әҫәрррҙе өйрәнеү

Эпик ысул менән яҙғанда яҙыусы беҙҙе уратып алған тышҡы донъя, хәл-ваҡиғалар тураһында хикәйә итә, характер¬ҙарҙың ниндәй шарттарҙа формалашыуы, уларҙың үҙ-ара мөнәсәбәте тураһында үҙе һөйләй.

Эпик әҫәрҙә яҙыусы үҙенең уй-хистәрен түгел, бәлки әҫәрҙә һүрәтләнгән шәхестәрҙең характерҙарын, эш-хәрәкәт¬тәрен, үҙ-ара мөнәсәбәтен, көрәшен сағылдыра. Икенсе гөрлө әйткәндә, эпик әҫәрҙә тормош күренештәре яҙыусының хикә- йәләүе аша асыла. Был жанр нигеҙендә ваҡиғаларҙы һүрәтләү ята, шуның өсөн дә бында ҡараған әҫәрҙәрҙә төп урынды сюжет тәшкил итә, кешеләрҙең тормошон, ҡатмарлы мөнәсәбәтен ҡаршылыҡ эсендә, бөтә ҡатмарлылығында һәм тулылығында асып бирә.

Эпик әҫәрҙәргә эпос, әкиәт, бәйет, мәҫәл, хикәйә, новел¬ла. повесть, роман, очерк, фельетон, хикәйәт жанрҙары инә. V—VIII синыф протраммаларында әкиәт, бәйет, мәҫәл, хикәйә, повесть, роман жанрҙары хаҡында төшөнсә биреү ҡаралған. Әҫәрҙәрҙе өйрәнеү процесында уларға хас үҙенсә¬лектәр анализлана.

V-VIII синыф уҡыусылары әҫәрҙәрҙе үткәндә план төҙөү, айырым өлөштәр араһындағы бәйләнеште билдәләү, образдарға ҡылыҡһырлама биреү, уларҙы төркөмләү, пейзажды һүрәтләү, хикәйәләү, тасуирлау, портрет төҙөү тураһында төшөнсә ала¬лар. VI синыфта сюжет элементтары (экспозиция, төйөнләнеү, кульминация, сиселеү), VII синыфта әҫәрҙәрҙең композицион үҙенсәлектәре тураһында белем алалар. VIII синыфта уҡыусы¬лар «композиция» тигән термин менән танышалар, лиро-эпик поэмаларҙың төҙөлөшө, эпик әҫәрҙәрҙә персонаждарҙың харак¬терын асыу саралары, һүрәтләүҙең төп алымдары буйынса элек алған белемдәрен тәрәнәйтәләр, системаға килтерәләр.

VI синыфтан башлап, план төҙөгәндә уҡыусылар һәр әҫәрҙең өлөштәрҙән тороуын күрәләр. Был эш артабан си¬ныф һайын киңәйтелә бара. Әҫәрҙәге өлөштәрҙе күрергә өйрәтеү менән бергә, уҡытыусы һәр өлөштөң әһәмиәтен һәм улар араһындағы бәйләнеште лә аңлата. VII һәм VIII си¬ныфтарҙа композицияның йөкмәткегә буйһоноп, уны асыу сараһы булып килеүе тураһында төшөнсә бирелә, һәр әҫәрҙең үҙенә хас композицияһы булыуы аңлатыла.

Хикәйәләү характерындағы әҫәрҙәрҙең композицияһы ни¬геҙендә характерҙарҙы һәм образдар тормошо менән бәйле ваҡиғаларҙы һүрәтләү төп урынды алып тора. Шуның өсөн был характерҙағы әҫәрҙәрҙең композицияһын өйрәнгәндә иң элек образдар системаһын, ошо образдар менән бәйле ваҡи¬ғаларҙы, сюжетты анализларға кәрәк. Геройҙар араһындағы мөнәсәбәттәр, ҡаршылыҡтар һәм бәрелештәр, уларҙың үҙ-ара бәйләнеше, эш һәм ҡылыҡтары, үҙҙәрен тотоуҙары әҫәрҙең сюжеты аша асыла.

Бер-бсреһе менән тығыҙ бәйләнештә, үҫештә бирелгән ваҡиғалар теҙмәһе әҫәрҙең сюжетын тәшкил итә. Уны өйрәнеүҙә әҫәргә план төҙөү өҫтөндә эшләү уңайлы алым.

Уҡығанда эмоциональ яҡтан ҡабул ителгән образ анализ ваҡытында логик фекер йөрөтөү һәм дөйөмләштереү юлы менән тикшерелә. Ҡылыҡһырлама биргәндә төп иғтибар ге¬ройҙың характерын, эске донъяһын асыуҙа иң мөһим һыҙат¬тарҙы күрһәтеүгә йүнәлтелә. Геройҙы ҡылыҡһырлаған төп си¬фаттар (уның эшкә, хеҙмәткә, кешеләргә булған мөнәсәбәте) әҫәрҙең композицияһы һәм телмәр саралары, конкрет нәмәләр һәм тәбиғәт күренештәрен һүрәтләү аша асыла. Бының өсөн геройҙы һүрәтләгәндә мөһим урын тотҡан бөтә элементтар тикшерелә, уға уҡыусының мөнәсәбәте билдәләнә. Артабан бөтә әҫәр буйынса бирелгән ошо элементтарҙы берләштереп, геройҙың тере портреты төҙөлә, анализ менән синтез берҙәм¬леге булдырыла. Синтез әҫәрҙә һүрәтләнгән геройҙы тере кеше итеп күҙ алдына баҫтырырға мөмкинлек бирә.

Әҫәрҙәге геройҙар бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә, социаль тормош шарттары менән билдәләнгән мөнәсәбәттә була. Айырым кешеләр, төркөмдәр, синыфтар араһындағы мөнәсәбәттәрҙән сығып, образдар системаһы билдәләнә, пер¬сонаждар төп һәм ярҙамсы геройҙарға бүленә.

Персонаждарҙы синфи-социаль билдәләргә ҡарап бүлеү - әҫәрҙең темаһын, көрәшеүсе лагерҙарға бүлеп ҡарау - төп конфликтты, ә ыңғай һәм кире геройҙарға бүлеп тикшереү әҫәрҙең идеяһын асырға ярҙам итә.

Әҫәрҙәге образдар системаһын тикшереү автор әйтергә теләгән төп фекерҙе, уның тормошто ниндәй позициянан сығып яҡтыртыуын асыҡларға ярҙам итә.

Образдарға ҡылыҡһырлама биреү логик дөйөмләште¬реүҙәр яһау юлы менән алып барыла.

Геройҙарҙың характерын асыуҙа унын эше. ҡылығы, ке¬шеләргә булған мөнәсәбәте, донъяға ҡарашы һәм кисерештә¬ре ҙур урын тота. Мәҫәлән, VII синыфта Һ. Дәүләтшинаның «Айбикә» повесындағы Айбикә менән Юлдыбай образдарын өйрәнгәндә, уларҙың эшкә, кешеләргә, ғаиләгә булған мөнәсәбәтен асыҡлау аша образдар характерына хас иң мөһим һыҙаттар билдәләнә.

Образға ҡылыҡһырлама биргәндә автор телмәрен, автор ҡылыҡһырламаһын - уның герой тураһында туранан-тура һөйләп биргән урындарҙы файҙаланырға кәрәк. Мәҫәлән, Ай¬бикә образында автор үҙ геройының баҫалҡылығын, сабыр¬лығын, тырышлығын һүрәтләй, уның ауыр шарттарҙа йәшәүен, характерындағы төп сифаттарҙы күрһәтә. Образдар¬ға ҡылыҡһырлама биргәндә был урындарға айырыуса иғти¬бар биреү кәрәк.

Персонаждарҙың портретын төҙөү ҡылыҡһырлама биргән¬дә ҙур урын тота.

Ҡылыҡһырлама биргәндә геройҙарҙың биографияһын, әҫәрҙә ваҡиғалар башланғанға тиклем булған тормошон тасу¬ирлаған урындарға мөрәжәғәт итеүҙең әһәмиәте бик ҙур. Мәҫәлән, Һ. Дәүләтшинаның «Айбикә» повесында беҙ башта геройҙың Ҡотлояр байҙа йәшәгән ваҡыты менән танышабыҙ. Айбикәнең көнө буйына эшләп арып йоҡларға ятҡас, үҙенең ата-әсәһе ҡулында үҫкән бала сағын иҫкә төшөрөүс аша уның үткән тормош юлы бирелә. Ошо иҫтәлектәр уның об¬разын тулыраҡ асырға мөмкинлек бирә.

Образдарҙы өйрәнгәндә яҙыусының телмәр аша ҡылыҡ¬һырлама биреү оҫталығына ла ҙур иғтибар бирелә. Геройҙар¬ҙың тел айырмалыҡтарын, теленең лексик, синтаксик, инто¬нация үҙенсәлектәрен тикшергәндә уларҙың характерҙарын асыуҙағы әһәмиәте күрһәтелә.

Мәктәп практикаһында образдарға шәхси, сағыштырма һәм коллектив ҡылыҡһырлама биреү алымдары ҡулланыла.

Шәхси ҡылыҡһырлама биргәндә әҫәрҙәге персонаждар айырым-айырым тикшерелә (мәҫәлән, «Кинйә» романын үткәндә Кинйә образына, «Айбикә» повесындағы Айбикә һәм Юлдыбай образдарына ҡылыҡһырлама төҙөү). Сағыш¬тырма ҡылыҡһырлама төҙөгәндә, персонаждарҙы характерҙа- рындағы оҡшаш һәм айырмалы яҡтары буйынса сағышты¬рыу, ә бер төркөм кешеләр образдарын характерлағанда, улар өсөн оҡшаш һәм уртаҡ яҡтарҙы дөйөмләштереү күҙ уңында тотола.

Күп кенә әҫәрҙәрҙә коллектив герой образы була. Бындай образдар бигерәк тә драма әҫәрҙәрендә массалар ҡатнашҡан сәхнәлә бирелә (мәҫәлән, Б. Бикбайҙың «Ҡаһым түрә» драма¬һында һалдаттар образы, «Ҡарлуғас» драмаһында егеттәр, ҡыҙҙар, халыҡ образдары). Улар, ғәҙәттә, бөтөн социаль төркөм итеп һүрәтләнә. Был образдарға ҡылыҡһырлама биргәндә барыһы өсөн дә дөйөм булған һыҙаттар асыҡлана.

Б. Бикбайҙың «Ҡаһым түрә» драмаһында дөйөмләштерелгән һалдаттар образдарын өйрәнгәндә улар өсөн уртаҡ һыҙаттарҙы билдәләү менән бергә, араларында шәхси һыҙаттары менән айырылып торғандарын да, уларҙың тышҡы күренештәрен, характер үҙенсәлектәрен дә күрһәтеп үтеү кәрәк.

Хикәйәләү характерындағы әҫәрҙәрҙең образдарын һәм сюжетын өйрәнеү менән бергә, сюжеттан тыш элементтарҙы (эпиграфтар, бүлек исемдәре, лирик сигенеүҙәр, тәбиғәт күренештәрен тасуирлау һ. б.) өйрәнеүҙең дә әһәмиәте ҙур.

Лирик сигенеүҙәрҙе, тәбиғәт күренешен тасуирлауҙарҙы өйрәнеү әҫәрҙәге образларҙы һәм уның идея мәғәнәһен ту¬лыраҡ асырға мөмкинлек бирә.

Әҫәрҙең образдар системаһын, композицияһын өйрәнеү художестволы тел сараларын өйрәнеү менән тығыҙ бәйлә¬нештә алып барыла, әҫәрҙең бөгә компоненттарын һәм шулай уҡ уның идея йөкмәткеһен асыу сараһы итеп ҡарала. Уҡыусылар V синыфта тәүге дәрестәрҙән башлап образлы тел саралары өҫтөндә күҙәтеүҙәр алып баралар. Поэтик тел¬дәге һүрәтләү сараларын (сағыштырыу, эпитеттар, метафора, гипербола, йәнләндереүҙәр) үткәндә, уларҙың телмәрҙе биҙәү әсән генә түгел, бәлки фекер һәм тойғоларҙы күрһәтеү, әҫәрҙең йөкмәткеһен асыу өсөн дә ҡулланылыуы аңлатыла.

Автор теле менән геройҙар теле араһындағы айырманы күрһәтеү персонаждарҙың характер үҙенсәлектәрен асыҡларға, авторҙың үҙе һүрәтләгән геройҙарға булған мөнәсәбәтен күрһәтер! о мөмкинлек бирә. Художестволы әҫәрҙең телен өйрәнгәндә, уны лексик-фразеологик яҡтан тикшереп, диа¬лектизм, русизм, профессиональ жаргон һәм ябай һөйләү те¬ленән алынған һүҙҙәрҙең, халыҡ әйтемләренең, афоризмдар¬ҙың ниндәй маҡсат менән ҡулланылыуын асыҡлау уларҙың образдарҙы һүрәтләүҙәге, әҫәрҙең идея йөкмәткеһен асыуҙа тотҡан урынын күрһәтә.

VIII синыфта уҡыусыларға риторик өндәү, риторик һорау, ҡабатлау, инверсия, антитеза тураһында төшөнсә би¬релә. Уҡыусыларға художестволы тел буйынса бирелгән ошо белемдәр текст өҫтөндә күҙәтеү, күҙәткәнде дөйөмләштереү һәм практикала ҡулланыу күнекмәләре биреү рәүешендә ны¬ғытыла. тәрэнэйтелә.

Яҙыусы үҙенең әҫәрендә кешеләрҙе, тормош картиналарын һүрәтләгәндә, уларға ҡарата ыңғай йәки кире мөнәсәбәтен белдерә, үҙенең ошо мөнәсәбәтен һом ҡараштарын уҡыусыға еткерергә тырыша.

Яҙыусының әҫәрендә кешеләрҙең тормошҡа, эшкә, бер-бе- реһенә булған ҡарашын, уй-тойғоларын, үҙ-ара ҡаршылыҡлы мөнәсәбәтен күрһәтеү аша сағылдырылған төп фекер әҫәрҙең идеяһы тин атала. Әҫәрҙә төп идеянан тыш, уны тултырып, өҫтәп килгән идеялар ҙа була. Художестволы әҫәргә анализ яһағанда уның темаһы, образдары, композицияһы һәм тел үҙенсәлектәре идея йөкмәткеһенән айырып ҡаралмай, ә төп идеяны асыу сараһы, йөкмәткене биреү өсөн кәрәкле форма итеп ҡарала. Шуның өсөн дә әҫәрҙең компоненттарын тик¬шереү уның мәғәнәһен асыҡлау менән бәйләп алып барыла.

Лирик әҫәрҙәрҙе өйрәнеү

Эпик әҫәрҙәрҙә яҙыусы кеше тормошон, уларҙың үҙ-ара мөнәсәбәтен, эш-хәрәкәтен хикәйәләһә, лирик әҫәрҙәрҙә тор¬мош күренештәре яҙыусының үҙ тойғолары, уй-кисерештәре аша яҡтыртыла.

Лирик әҫәрҙәр ҡобайыр, йыр, шиғыр, парса, ода, мәдхиә, мәрзиә, нәзирә, элегия кеүек жанрҙарға бүленә. V—VIII си¬ныфтарҙа уларҙан йырҙар, ҡобайырҙар һәм лирик шиғырҙар үтелә.

«Кешенең лирикала сағылған рухи донъяһы аша беҙ ул кешенең үҙен дә, уның кисерештәрен тыуҙырған тормош күренештәрен дә күҙ алдына килтерәбеҙ» .

Лирик шиғырҙарҙа кешеләргә хас булған кисерештәр, тәрән тойғолар, уй һәм хистәр «лирик мин» - шағир исе¬менән һөйләнә, сөнки күрһәтелгән уй-тойғолар, кисерештәр шағирҙың шәхесе, уның тормош тәжрибәһе, тормошто аңлауы һәм ҡабул итеүе, донъяға, кешеләргә булған ҡара¬шы, мөнәсәбәтенә ныҡ бәйле. М. Ғафури:

Бер аҙым алға баҫам да Әйләнәм мин артыма. Ҡайҙа баҫҡандар икән тип, Күҙ һалам мин халҡыма,

тип йәки М. Кәрим:

Ярты донъя урап ҡайтҡан һалдатмын, Тик мылтыҡ һәм патронташты һалғанмын... Йәшел фляга сиселгән билемдән. Төтөн еҫе килә һаман шинелдән, -

тип яҙалар икән, бында шағирҙарҙың үҙҙәре кисергән хистәр¬ҙе, үҙҙәренең тормошо, күңеленә бәйле булған тойғоларҙы сағылдырыуы күренә. Ләкин бында шул уҡ ваҡытта шағир¬ҙарҙың тик үҙҙәре исеменән генә түгел, бәлки йөҙләгән ке¬шеләр исеменән, ошо күптәр өсөн хас булған типик уйҙар һәм тойғолар күҙлегенән сағылдырыуын да төшөнәбеҙ. Шуға күрә лирик шиғырҙарҙы үткәндә, унда һүрәтләнгән уй-хистәр- ҙе тик бер шағирҙың кисереше, уның биографияһының бер өлөшө итеп ҡарауҙан алыҫ торорға кәрәк.

«һалдат» шиғырының лирик геройы ошо күптәрҙең бе¬реһе. «Яуҙа ла. хеҙмәттә лә гел авангардта барған был лирик- герой ҡорҙаштарының уҙаманы, уларҙың дөйөмләштерелгән образы... Шағирҙың һәм уның быуындаштарының уртаҡ яҙмышы, дөйөм характер һыҙаттары был лирик геройҙың типиклығын билдәләүҙә төп ролде уйнаһа, шағирҙың үҙ по¬этик натураһына һәм биографик үҙенсәлектәренә хас сифат¬тар уны индивидуалләштерелгән асыҡ сырайлы образ итә. Унын үҙенә генә хас ҡылыҡтары, шатлыҡ һәм ҡайғылары, үҙенсә мауығыуҙары, ҡайнар мөхәббәте һәм нәфрәте бар. Иң мөһиме, донъяға үҙ ҡарашы, кешеләргә әйтер фекере бар. Ошо лирик геройы артында шағир М. Кәрим үҙе торғанын әленән-әле хәтерләтә лә тора. Ләкин былай тигәндән лирик герой торғаны бер шағирҙың үҙе, үҙ натураһы икән тигән бер яҡлы ҡараш ҡалмаһын» , - ти академик Ғ. Б. Хөсәйенов. «Лирик герой мотлаҡ шағир үҙе тигән һүҙ түгел, - тип ҡеүәтләй был фекерҙе М. Кәрим дә. Ләкин ул шағир на¬тураһының художестволы бирелеше. Шуға күрә шағир шәхе¬се уның «поэтик мин»енән айырылғыһыҙ. Ул, үҙ биография¬һынан һәм тәжрибәһенән әһәмиәте аҙ, ваҡ нәмәләрҙе таш¬лап, уҡыусыларға мөһимдәрен тәҡдим итеүсән»2.

Лирик шиғырҙарҙы үткәндә, уҡыусыларға «лирик герой» термины бирелмәһә лә, унда тик шагарҙың биографияһы, хис¬тәре генә сағылдырылмайынса, күптәр өсөн уртаҡ һәм типик уйҙар, тойғолар, кисереш һәм тулҡынланыуҙар дөйөмләште- релеүен аңлатыу мотлаҡ кәрәк.

Лирик әҫәрҙәрҙең композицияһын ике төркөмгә бүлеп ҡарарға мөмкин. Мәҫәлән, саф лириканан торған сюжетһыҙ шиғырҙарҙы үткәндә, бер нисә һорау ҡуйып, әңгәмә үткәреү менән сикләнергә була. Шағирҙың фекер һәм хистәре тор¬мош картиналарын, тәбиғәт күренештәрен һүрәтләү аша сағылдырылһа, анализды ошо күренеш һәм картиналарҙың планын төҙөүҙән башларға кәрәк. Тәбиғәт күренештәрен тасуирлаған лирик шиғырҙарҙа ундағы үҙгәрештәрҙе, бер күренеш менән икенсеһенең алмашыныуын күрһәткән план биреп була. План буйынса гаң атҡанда ай, йондоҙҙар, япраҡ¬тар. ҡыр һәм яландар, күлдәр, сәскәләр, үләндәр һәм болондар нисек гасуирланыуын асыҡлап, шиғырҙың аҙағында шағирҙың тәбиғәткә булған мөхәббәте, тәбиғәттең кешегә илһам биреү сығанағы булыуы хаҡында һығымта яһала.