Казакбай Абдышев Ыр дүйнө

Бир тууган элим аманбы?

Бир топ жыл турак жай кылдым,

Бишкектей ордо калааңды.

Карылык ала баштады,

Казакбай аттуу балаңды.

Айыл-журтум аманбы?

Жаш чагым калып алыста,

Жай таштап калгам кадамды.

Көчөгө чыгуу азайып,

Көчүгүм жерге кадалды.

Боордош элим аманбы?

Маалката бут таштап,

Май баскан азыр таманды.

Барып издеп айылдан,

Балалык чагым табамбы?

Ойго салып көрөлү.

Жарыбай жүрүп күн көргөн,

Жаш чакка кайтып келели.

Тарыхын өткөн кылымдын,

Тасмага тартып берели.

Кол менен үрөн чачтырып.

Чырканакты сүйрөтүп,

Айдоонун бетин жаптырып.

Эгинди оруп кол менен,

Кызылын бөлүп алышчу,

Кырман таш менен бастырып.

Ышкырып желди чакырып,

Ыргытып данды сапырып.

Күн-түндү билбей дыйкандар,

Күпүлдөй ишти качырып.

Бир тоголок дан калбай,

Бир жакка кетчү ташылып.
Өкмөттүн зайым салыгын,

Өлө-тала төгүшкөн.

Колунда болсо жарты нан,

Коңшусу менен бөлүшкөн.

Бирге чыгып дөбөгө,

Бир чуңкурда өлүшкөн.

Кең болчу элдин пейили.

Ичик, тон кылып кийишкен,

Иштетип ийлеп терини.

Ийиле берип жүгүнүп,

Ыймандуу эле келини.

Аракты кууп ичпеген.

Ак буудай нан тартыштуу,

Арпанын нанын тиштеген.

Алып-жулуу ойдо жок,

Ак эмгек менен иштеген…

Жакыныраак отуруп.

Ал кезекте жоюлган,

Молдолук менен сопулук.

Билим алып мектептен,

Биз кандайча окудук?

Кырк жетинчи жылында¹,

Мектепке келип киргенбиз.

Агай, эже үйрөткөн,

Ариптерди билгенбиз.

Ошондо биздин жашыбыз,

Жети, сегиз болгону.

Мектептен алыс турчубуз,

Беш чакырым болжолу.

Бир-эки саат болчу эле,

Кетирген убак жолдогу.

Азапты кышта көрчүбүз.

Кар учурган сууктан,

Карайлап көрбөй көзүбүз.

Антсе дагы мектепке,

Ар күнү калбай келчүбүз.

Күрпүлдөп сайда шар аккан.

Көп учурда солкулдак,

Көпүрө чыгып жарактан.

Өткөзүп койчу өйүзгө,

Өгүз, ат минип бараткан.

Көбүнчө кечип өтчүбүз,

Колтукка шымды кыстарып.

Турчубуз кээде чече албай,

Трусыйыбыз жок кысталып.

Алдында кыздар өтчү эле,

Арт жагында биз калып.

Бат эле кыштын түшүшүн.

Көгөндөп байлап тоо суусун,

Көрсөтүп болгон өз күчүн.

Муз көпүрө салчу эле,

Кыш чилдеси биз үчүн.

Бир жолу барып шаардан.

Апам китеп баштыкты,

Тигип берген таардан.

Капты башка кийгенбиз,

Суу болбос үчүн жаандан.

Абдраимов Байдылда.

Жөө күлүк болуп жеткизбей,

Жүрчү эле топтун алдында.

Таң калтат элең дүйнөнү,

Такшалбай гана калдың да.

Же жарытып күлбөгөн.

Ача албай оозун кеңири,

Араң эле сүйлөгөн,

Бейшембинин Тилебек,

Эртерээк кетти дүйнөдөн.

Кыңылдап кызча сүйлөгөн.

Бараткан жолдо мектепке,

Балдар менен жүрбөгөн.

Артында балдар калтырып,

А дагы өттү дүйнөдөн.

Сурап алган кудайдан.

Кылыйта сүзүп көздөрүн,

Кыялдуу эле чунайган.

Эл-журту менен коштошуп,

Эртелеп кетти бу жайдан.

Коңшу элек бир айылда.

Мектепке бирге барчубуз,

Абдылда болуп дайымга.

Ал дагы жүрөт бу кезде,

Акырет дүйнө жайында.

Эчтемеден коркпостон.

Бурап мойнун жылдырбай,

Буканы дагы токтоткон.

Элүүгө жетип-жетпестен,

Эл-журту менен коштошкон.

Эл ичи аны сөз кылган.

Өз оюн бербей талашып,

Мугалимин сез кылган.

Бригадир болуп көп жылы,

Медет дагы көз жумган.

Оргу-баргы жүрбөгөн.

Олчойто ороп чылымды,

Обого түтүн үйлөгөн.

Туудуруп көп баланы,

Тураалы өттү дүйнөдөн.

Баатырдын да баатыры.

Абайлабай «эргулга»,

Алдырып койду акыры.

Көп жылдан бери Ултарбек,

Көр түбүндө жатыры…

Балалык кезим калыптыр,

«Таш-Төбө» деген айдыңда.

Ошондогу балдардан,

Экөөбүз эле калыпбыз,

Абдраимов Байдылда.

Качан ажал келет деп,

Кайгырба курбум, кайгырба.

Көктөгү теңир колунда—

Көз жумабыз кай жылда?

Азыр да сени теңеймин,

Алты асый азоо айгырга!

* * *

Айылдык кыз Бейшенкүл,

Жетимишке жакындап,

Барып алдың Муратбек.

Сексен, токсон, жүз жашка,

Барып алгын Муратбек.

Андан кийин акырын,

Ары көздөй «кулап» кет.
Жамалбек аттуу дагы бир,

Классташ бар айылда.

Чыдабай кетип эртерээк,

Үйлөнүп алган Жаңылга.

Бат-бат тууп катыны,

Балдары көп анын да.

«Чао!» деп ичип алганда,

Ачуусу кайнап канында.

«Тумшукка койом» дегенде,

Тура качкан башкалар,

Туралбай анын жанында.
Жамалбек азыр оңолуп,

Ичкенин такыр коюптур.

Койо берип сакалын,

Сөөлөттүү кары болуптур.

* * *

Болбостур айтып кетпесем,

Кийин конок болгомун,

Этин жеп, ичип кымызын.

Кыз кезине окшобойт,

Көз салып көрсөм тымызын.

Ошол күндөр эсимде,

Окуп жүргөн кезимде,

Чүйрүңдөгөн кыз болчу,

Чунаңдап кээде эсирме.

Бүгүн келин болгондо,

Бүлүктү салды сезимге.
Классташым Ырысым,

Артыла берсин ырысың.

Жаркылдап турган жүзүңдөн,

Жан дүйнөм бүгүн жылысын.

Алгачкы бала кезимден.

Кетип башка күйөөгө,

Кендирим менин кесилген.

Алтымыш эбак ашсам да,

Азыр да чыкпайт эсимден.

Коштолуп обон ырдалды.

Капырай сенде бир башка,

Катылып жаткан сыр барбы?

Өмүр бою түк өлбөйт.

Өзүңө жазар ырларым,

Өлгөнүмчө түгөнбөйт.

Төкөйдүн кызы Бакинге,

Төмөнкү саптар арналды.

Онду бүтүп, айылда,

Окубастан ал калды.

Тилебекке баш кошуп,

Төрөп алды балдарды.

Жерге берип күйөөсүн,

Жесир болуп ал калды.

Тилебекти алмашар,

Тирүүлөй деги жан барбы?
Тагдыр деген ушундай,

Бирөөлөр өлөт эртелеп.

Башкалар жашайт мас болуп,

Тирүүлүккө эркелеп.

Небере турсун эркелеп,

Чөбөрө турсун желкелеп.

Өлбөй тирүү жүрсүн деп,

Өмүрдүн баркын билсин деп,

Көп жашын сага калтырып,

Күйөөң өлгөн эртелеп…
* * *

Классташ кызым бар эле,

Ибраимдин Аманы.

Токтоо мүнөз, бир сырдуу,

Болтогой эле жамалы.

Мектепти көздөй ал келчү,

Жай басып жерди таманы.

Онду бүтүп кеткени,

Көрүнбөй калды карааны.

Төрөдү деп жүрүшөт,

Ондон ашык баланы.

Жашыраак кетип күйөөсү,

Жабылган дешет «каналы».

Күйөөсү тирүү болгондо,

Төрөмөк дешип кеп кылат,

Он чакты дагы баланы.

Кайда жүрөт болду экен,

Калкбердинин Кеңеши.

Кадимкидей эсимде,

Калдаңдаган элеси.

Жобуратып башкага,

Жок эле анын жемеси.

Желкелеп жетип келди го,

Жетимиштин сереси.

Эринчээк болбой тың бекен,

Эркектик деген «немеси»?

Түшүмү кандай болду экен,

«Немеден» түшкөн «мөмөсү»?

Барганда ооз тийгенге,

Бар болду бекен көмөчү?

Баарын коюп, Кеңеш дос,

Басыла турган китептин,

Бир эле бетин төлөчү.

Классташым бар эле,

Көпүрө-Базар элинен--

Абдылдаев Султанбек.

Ал экөөбүз кезиктик,

Борбор шаар Бишкектен,

Көз жумганда Курманбек.

Жаш кезди эске түшүрүп,

Кызыктуу мага курган кеп.
Султанбек калды суранып:

Конокко үйгө келгин деп.

Жаш өйдөлөп калганда,

Жашоомду көргүн деп.

Комуз, домбура күү чалып,

Кошулуп ырдап бергин деп.

Домбура, комуз күүлөрүн,

Болушунча чалармын.

Сагынып калган элимдин,

Чоң алкышын алармын...

* * *

Тургундары миң сан бар.

Бөлүнүп чыккан ичинен,

Белгилүү нечен инсан бар.

Ошолордун айрымын,

Ортого сала кетейин.

Айылда болчу музейдин,

Ачылма жибин кесейин.

Партия таккан иш иштеп.

Азыгын байлап жанына,

Алып-жулбай түз иштеп.

Ал жөнүндө кеп кылсам.

Бек бууп белин, иштеди,

Бекмолдо уулу Бексултан.

Мансапты көздөй ыктады.

Өкмөттүн иши деп жүрүп,

Өтүгүн чечпей уктады.

Шорлотуп туруп кармашты.

Күнөөсү жок бир топ ай,

Түрмөсүндө ал жатты.

Алымбектин Турусбек.

Ал жөнүндө айтылып,

Артында калды дурус кеп.

Долдоюп басып жүрчү эле.

Трактирдин бузугун,

Тыңшап туруп билчү эле.

Арамы жок кылайган.

Барктуу кызмат өтөдү,

Батырбайдын Сулайман.

Батырбаев Бактыбек.

Кезиттерден окудук,

Генерал чинин такты деп.

Калтырбастан баарын жеп.

Белгилүү уулу айылдын,

Бекназар уулу Сагынбек.

Жураналист эле дасыккан.

Өзгөгө жардам берем деп,

Өз ишин таштап ашыккан.

Алтайы кетти алыска.

Жаштайынан жакшы окуп,

Жаралган уул намыска.

Артынан түштү билимдин.

Алгачы биздин айылдан,

Доктору болду илимдин.

Эмгеги анын акталды.

Абдыкадыров Эмилбек,

Өкмөт жагын тейлеген,

Ишмер болуп катталды.
Жумалиев Субанкул,

Бул байкемдин олжосу—

Сарногоев Байдылда,

Анын болгон жолдошу.

Айтып берсем биз жактан,

Акындар чыккан ыр жазган.

Агылтып ырдын саптарын,

Ажайып дүйнө сырды ачкан.
Өмүр бою түшпөдү,

Мугалимдик баркынан.

Кесексары Исаков,

Ыр улап келет артынан.

Тоонун эңип кызыл гүлүн…»

Деп ыр жазган Атагулов,

Жетимишке келген бүгүн.

Ыр ордуна көбөйтүптүр,

Төрт түлүктүү малдын түрүн.

* * *

Сөз кылсак Токо Асанын,

Тоголонуп ал кетти,

Толтурбай ырдын казанын.
* * *
Эстебес өзү баалаган,

Кожокул аттуу ырчы өттү.

Алчы-таасын келтирип,

Айтчу эле да курч сөздү.

Кыргыз жок аны сүйбөгөн,

Кыргыз жок ага күйбөгөн.

Баа жеткис акын кылымда,

Байдылда өттү дүйнөдөн.
Арсалактап күлбөгөн,

Адеми менен сүйлөгөн.

Атак-даңк менен иши жок,

Акылман өттү дүйнөдөн.

Даамы менен сүйлөгөн.

Даңк алуу менен иши жок,

Даанышман өттү дүйнөдөн.

Чындыкты айтып сүйлөгөн.

Чыгарган таза ырларды,

Чын акын өттү дүйнөдөн.

Көзгө айтып тике сүйлөгөн.

Көкүрөгүн муштабай,

Көл адам өттү дүйнөдөн.

Бугудан сулуу мал барбы.

Багына элдин жаралган,

Байдылдадай жан барбы?

Калкы жүрсүн эскерип.

Каройго музей-үй куруп,

Калтыралы эстелик.

Ыр майрамын куралы.

Ырахат-шаңга бөлөнгөн,

Ыр-майдан болсун турагы.

Көрөлү анда камылга.

Бекмолдо айыл жараны,

Берериңди дайында!

Угуп ал Казакбайдын таржымалын.

Жабылбай куран китеп колдо болгон.

Атамдын айткандары эсте турат:

Өмүрдө, турмушумда пайдаландым.

Жашоомдо ал болду Алтын казык.

Куйту сөздү айткандар запкы көрөт.

Башымды ийем Кудайга—кечиргенге.

Анан да соолук камын көрүп турам.

Барган сайын арбытып жөө басамын.

Жашырып койоюн дейм—анте албаймын.

Жаңылып калганымды мойнума алдым,

Жабыркап жүдөгөндү койнума алдым.

Бактысызды айланып өткөн жокмун.

Бөтөндөн аябадым сураганын.

Бечарадан кайырым аябадым.

Баса албаса аны жөлөп-таяп турам.

Ой-санаасын, көңүлүн улап турам.

Көмөчүмдү бөлүштүм ачка менен.

Керегинде таламын колдогомун.

Чоочуйт деп катуураак жөтөлбөдүм.

Ар кимден ашык акы алган жокмун.

Көрүнө экинчи ирет көмгөн жокмун.

Арам иш кылгандарды жактабадым.

Алдамчы, арамдарды жок кылсам дейм.

Бал ачып, олуялык кылган жокмун,

Байлыкка, алдап тапкан, тунган жокмун.

Улукмандын жашына барсам дагы.

Куймактын жытын улап келе бербейм.

Аңылдап ичим ачык сырдашканга.

Бирөөлөрдүн айыбын чукубадым,

Билгизбей сан этинен нукубадым.

Жашырбай билсем айттым сураганын.

Аз сындап, уккум келет сындаганды.

Жакшы адамдын артынан түшүп алам,

Жакшылап конок кылып күтүп алам.

Бөтөндүн байлыгына сук артпадым,

Дилимде көрө албастык жүк артпадым.

Жалгыздардын кендирин кескен жокмун.

Байге алмакка, бут тосуп, озгон жокмун.

Колумдан келбес ишке чарпылбадым.

Жолоочуну түз жолго салып койдум.

Арам ишти жасоого жалданбадым.

Түк дагы чоочун эшик ачкан жокмун.

Чыт бергенге көрпөдөн тон кийгиздим.

Тойо жеп, кайра кулгуп кузган жокмун.

Кургап калган арчадан отун алдым.

Ошентип нан алганга акча таптым.

Жаман-жуман киймиңди жамап-жаска.

Кызыл эт, сөөгү жок адам тили.

Кыйшык жакка сымапты агызбадым,

Кызыл тилден балга уу тамызбадым.

Жамандык кылган адам элге батпайт.

Бак тиктим мөмө-жемиш жыш болсун деп.

Бак кыркып, отун кылып жаккан жокмун.

Жанынан качам маңыз сүйлөгөндүн.

Ачуу сөздү чыгарбай тишке каттым.

Көрсөттүм, муктаж болсо жардамыма.

Нан күкүмүн калтырбайм дасторконго.

Алар менен башканы сугарбадым.

«Кудайым, жардам бер» деп тилек кылам.

Кыштын ызгаар бороонун тоготподум.

Көздөгөн максатымдан кайткан жокмун.

Бирөөнүн чарбагына тор жайбадым.

Кудайым жалгап турат бул адамды.

Айткым келбейт бир да сөз ачылбаса.

Арамдын бал сөзүнө эрибеймин.

Жөнү жоктон жалжактап күлө бербейм,

Жөө ушакка кулагым түрө бербейм.

Чиренбей бир калыпта жүрүп көндүм.

Астымда иштегенди тилдебедим,

Ал орус, ал кыргыз деп иргебедим.

Күлүп-жайнап кайра ага чечилемин.

Бирок да достугум жок доңуз² менен.

Орусча сүйлөгөндү билип алдым,

Окудум, инженерлик билим алдым.

Балдарым да жогорку билим алды.

Дыйкан болуп, эмгегим жерге бердим.

Баа бердим динчилге эмес, эмгекчилге.

Жаман деп кийимдерди чанган жокмун,

Жакшы деп алтын чапан алган жокмун.

Арданбастан аларды кийип алдым.

Аманатын башканын жеп албадым,

Аманатым жегенден кек албадым.

Сыйлабайм кепке көңүл бурбаганды.

Колуңдан келер ишти өзүң бүтүр.

Керейе чиренбестен аттан түшкүн.

Бирөөгө залалымды тийгизбедим,

Бөөдө жерден каралап күйгүзбөдүм.

Андайларга жүрөктү канатпаймын.

Жетишерлик запасты түзүп алдым.

Эгем берген бактыны кошуп алам.

Бирок да периштелер жандап турат.

Төрүмө түркүн килем салынбадым.

Башчымдын көзүн карап жагынбадым.

Касташкан душманыма таарынбадым.

Өмүрү ичим чыгып толгон жокмун.

Болбой калган ишиме актанбадым.

«Атамды өлтүрсө да» даттанбадым.

Шапар тээп, максатсыз аттанбадым.

Ал деп турса ал «иттен» кайталбадым.

Абагына бир жолу түшүп көрдүм.

Колумдан пара берип көнгөн жокмун.

Сын уктум, бирок капа болгон жокмун.

Алым-сабак айтышып айкырбадым.

Ууну кошуп берсе да жуткан болдум.

Сөгүнбөймүн анткенде неге жетем,

Сөз жайын айтып туруп басып кетем.

Өлүмү ич күйдүлүк сөз айтпадым.

Акыйкатты айткандан тартынбадым.

Көкөлөтө мактанып сүйлөнбөдүм.

Атак-даңк алайын деп жулунбадым.

Өзгөлөргө жармашып учкашпадым.

Ач болуп кайыр бер деп суранбадым.

Жаш өлсө жашым төгүп ыйлагамын.

Колтугуна муздак суу бүрккөн жокмун.

Бирөөдөн карыз акча түк албаймын.

Жалтанбай камчы чаап, алга аттанам.

Айткандарын айныбай таасын кылам.

Ача сөздү эшитсем кыйналамын.

«Арамза, былык болбой жүр» деп келдим.

Жакшылык-жамандыкка барып жүрөм.

Көлдүк кыз болду акыр үйлөнгөнүм.

Жөнү жок жүрөгүмдү сыздатпадым.

Көп «күнөө» аялыма койгон жокмун,

Көгала койдой кылып сойгон жокмун.

Аялымды уткузуп койбогомун.

Аялым болгон ашын берип турса.

Ыр жазам, ырчы бойдон кала берем.

Каткырыгы таш жара күлсө деймин.

Элим үчүн тамаша баштап койдум.

Аңгеме, повесть жана роман жаздым.

Андан кийин акырын ырга өттүм,

Аялдарга арналган ырлар төктүм.

Обон создум орто жаш курбалымда.

Кошулуп күн ырдадым, түн ырдадым.

«Эсимде», «Үкөй» жана башкаларын.

Колумду капкагына жорго салдым.

Казак, кыргыз уксак деп эңсеп жүрөр.

Иши жок тири жандуу киши менен.

Ааламдын бир бурчуна Жер жаратты.

Алалантпай бардыгын тең жаратты.

Эгин эк деп топурак жерди берди,

Казып ал деп ар түркүн кенди берди.

Этин жеп, сүтүн ич деп малды берди,

Эгинге жамгыр менен карды берди.

Тамакка салыш үчүн тузду берди.

Чеккин деп тегирменге—ташты берди.

Түшүмүн жыйнап ал деп күздү берди.

Балыгын кармаганга көлдү берди.

Суу берди тазаланып жуунганга.

Каалаганча жегин деп жемиш берди.

Жатып уйкуң кандыр деп түндү берди.

Очоктогу оттору жанып жатты…

Акырындап адамдан ыйман өчтү.

Алла атын тааныбай тантып кетти.

Келгенде да аябай жаман келди.

Адамдар бирин бири союп жатты.

Адамды курман кылган өнөкөттү—

Кишилерди азапка салып жүрдү.

Жаман деп тирүү көмдү кыз баланы…

Көз жиберип көңүлүн бөлүп турду.

Төрөлттү Мухаммеддей байгамбарды.

Ыйманды тазартканга курал болду.

Ал билди жалгыз гана Жаратканды,

Алкады Кудайды элге таратканды.

Аялдыкка душмандын кызын алды.

Кыйналып-кысталса да так аткарды.

Келишпей кан төгүлгөн уруш болду,

Бир жеңсе, бирде катуу сокку жешти.

Алла Таалам үчүн деп өмүр кыйды,

Ага болбой, кайрадан күчүн жыйды.

Алла Таала жар болуп жеңип чыкты.

Баш ийип ислам динин алып турду.

Багынды жалгыз Кудай жардыгына…

Алышкан өздөрүнө ислам динин.

Кудай жок жалгыз Алла Тааладан башка.

Куранды окуп, тазарган ыйманыбыз…

Дини жок заманымды айтып берсем.

Өмүрдө мен эмнеге армандамын?—

Өмүрүн кеч билгеним Байгамбардын.

Бала күндөн динсизге айланганмын.

Карманган динибизге залал келди.

Куранды окуганды тыйып келди.

Байгамбардын айтканын былык дедик.

Партия: «Динчилерди сок» деп айтты.

Өзүң көздөй атылган ок деп айтты.

Динсиздердин жолу ачык, жарык болду,

Динчилдер жол табалбай карып болду.

Жазылган мыйзам келип ыйман кетти.

Бапыратып көр дүйнө жыйсам болду.

Жалындык жол башчынын сүрөтүнө.

Паралап кызыл акча алсак болду.

Чын сүйлөсөң жалган деп айып койду.

Ушакчы, куйтуларды адам дедик.

Арамза, былыктыкты адал дедик.

Тың сүйлөбөй дердейип көөп турдук.

Билимдүү торго түшүп кайып болду.

Адамдын таза дили майып болду,

Адамдар сөз айтпаган балык болду.

Айтыша кеткендерди бетке чаптык.

Эчтемесин калтырбай жалап ичти.

Мас бойдон уругубуз чачып жаттык.

Мас бойдон «өз үйүнө» жөнөтүлдү.

Мастыктан акырында ажыраштык.

Балдарыбыз атасыз жетим калды.

А балким бир ээнбаш пенде болот.

«Эне» деген наамын аттай качты.

Жибибей эмчектери таштай катты,

Жинди чалыш балдары баспай жатты.

Балдарын ата-энеси таппай жатты.

Мас болуп, апабыздын чачын жулдук.

Эки жүз граммын да кошо ичебиз.

Арбын сойгон мал этин кайнатабыз.

«Этин» сатып кыз бала акча тапты.

Оорудан сакайтам деп элди алдаган.

Ал өстүргөн түшүмдү жыйнабадык.

Көбөйттүк уяң жүндүү малыш койду.

Көрүп калса бир-жарым чалыш койду.

Тулаң беттүү жайыттар айдоо болду.

Жалган мунуң дегенди жалпайтабыз.

Билгендин сөзүн укпай кержейебиз.

Акчаны кайдан тапты?.. Таң калабыз.

Сандыгына эл-журттун кол салабыз.

Эшектин, иттин этин кууруп жешти.

Кудайга сыйынбаган четтен чыкты.

Ошентип эл ичинде тартип кетти,

Өлчөөсүз дили арамдар арбып кетти…

Баш көтөрбөй, суусу жок сайда калды.

Куранды колубузга кайра берди.

Кудай колдойт дили ак жүргөндөрдү,

Курандын сүрөөлөрүн билгендерди.

Куран китеп байыбай сүттүү болсун!