Кыргыз Республикасынын билим берүү жана илим министирлиги Жалал-Абад мамлекеттик университети

Таблица № 29 Баш мээ
Мээ 
бөлүтөрүнүн 
аталышы
Ак заттын жана 
боз заттын
аталышы
Өткөрүү
жолдору
Аткарган
кызматы
Сүйрүү мээ
Ортоңку бөлүгү боз 
заттан турат, сырт-
кы бөлүгү ак заттан 
турат.
Сүйрүү мээ жүлүн 
мээси менен баш мээ-
синин ортосундагы 
өткөрүүчү жол болуп 
эсептелет.
Адамдын организ-
ми үчүн чоң маа-
ниге ээ болгон жу-
туу, дем алуу,кан 
тамырдын иштөө 
жөндөмдүүлүгүн 
уйку безинен, ка-
рындан бөлүнүүчү 
соктордун жана 
жутуу рефлексте-
рин тейлейт.

- 154 -
Кара куш мээ
Ички бөлүгү ак зат-
тан турат, сырткы 
бөлүгү боз заттан 
турат.
Борбордук нерв 
системасынын башка 
бөлүктөрү менен бай-
ланыштыруучу жол 
болуп эсептелет.
Кыймыл аракеттин 
координациясын 
тейлейт.
Ортонку мээ
Ак заттан турат
Баш мээнин башка 
бөлүктөрү менен бай-
ланыштырып турат. 
Булчуң системасы-
нын бир тонустагы 
кыймылда болу-
шун тейлейт.
Аралык мээ
Ак заттан турат
Борбордук нерв си-
стемасынын өткөрүү 
жолдорунун негизи 
болуп эсептелет.
Адам баласынын 
жүгүрүү, басуу, 
секирүү, кыймыл 
аракеттерин тей-
лейт.
Таблица №30 Баш мээнин чоң жарым шарлары
Ак заттын жана 
боз заттын орун 
алышы
Жарым
шар бөлүктөрү
Жарым
шардын
зоналары
Аткарган
кызматы
Кыртыш – боз 
заттан турат, 
анын алдында 
ак заттар орун 
алган, ак заттар-
дын аралыкта-
рында боз заттан 
турган ядрого 
окшош аралча-
лар орун алган.
Маңдай бөлүгү
Сүйлөө, эске тутуу 
борбору кыймыл ара-
кет жана эммоцияны 
башкарат.
Төбө бөлүгү 
Тери жана булчуң 
зонасы
Теринин сезгичтигин 
тейлейт.
Чыкый бөлүгү
Угуу зонасы
Үндү кабыл алуу жана 
айырмалоо рефлекс 
догосун тейлейт.
Жыт билүү жана 
даам татуу зонасы
Даамды жана жытты 
айырмалоочу рефлек-
стерди тейлейт.
Желке бөлүгү
Көрүү зонасы
Көрүү сезиминин 
дүүлүктүргүчтөрүн 
айырмалайт.

- 155 -
Таблица №31. Башка сезүү органдары
Сезүү
Орун алышы 
Өзгөчөлүгү 
Тең салмактуу-
лукту сактоо
(вестибулярдык 
аппарат)
Ички кулакта
орун алган
Үч жарым айланган каналдардан жана 
капчалардан турат, ички бөлүгүндө сез-
гич суюктук орун алган. Суюктуктун 
жылышынан рецепторлор дүүлүгүп 
нерв импульстары пайда болот.
Булчуңдун 
сезгичтиги 
Булчуңдарда рецептор-
лор орун алган 
Рецепторлор дүүлүккөндө булчуң-
дун жыйрылышы, жазылышы жөнгө 
салынат.
Теринин 
сезгичтиги
Рецепторлор ооруну, 
суукту, ысыкты, басым-
ды кабыл алып турат 
Тилдин учунда, эринде, колдун манжа-
ларынын учтарында жана териде орун 
алган
Жыт билүү 
Мурун каңылжарынын 
үстүңкү катмарында 
орун алган.
Жыт сезүүчү түкчөлөрдүн жыйынды-
сынан турат.
Даам татуу
Тилдин үстүңкү катма-
рында - даамды сезүүчү 
үрпүчөлөр орун алган
Төрт жөнөкөй даамды кабыл алат- кыч-
кыл, таттуу, ачуу, туздуу 
Таблица №32
Кабыл алуучу жана сезүүчү органдар
АНАЛИЗАТОРЛОР
(Бул – сезүүчү невтерден түзүлгөн сырттан келүүчү дүүлүктүргүчтөрдү
кабыл алып, анализдөөчү система)
Анализаторлор
↓
Рецепторлор 
(Перифериядан кабыл 
алуучу звено)
Өткөрүүчү жолдор 
(өткөрүүчү звено)
Мээ борбору 
(борбордук иштеп чыга-
руучу звено)
Таблица №33 Көрүү сезими
Көздүн түзүлүшү
Көздүн бөлүктөрү
Чаңдардан, суудан ж.б. коргоп турат.
Көздүн сурмасы 
Каш
Кирпик 
Жашты бөлүп чыгарат, көздү нымдаштырып дезинфекция-
лык касиетке ээ.
Көз булчуңдары
Көздүн кыймылын жана каректин кеңейишин тейлейт.

- 156 -
Көз алмасы
1. Ак чел 
Көздүн сырткы тыгыз келген чел кабыкчасы болуп көздүн 
формасын берип, коргоочу касиетке ээ көздүн алдына кел-
генде тунук чел кабыкчага айланып, айнек чел деп аталат
2. Тамырлуу чел 
Көздү кан менен камсыздандырып, ички бөлүгү пигмент-
терден туруп жарыкты кабыл алуучу кесиетке ээ, көздүн 
алдына келгенде түстүү челди пайда кылып ортосунда карек 
орун алган бул тешикче жарыкты көздүн торчосуна өткөрүп 
берүүчү кесиетке ээ.
3. тордомо чел 
Эки типтеги сездирүүчү нерв клеткалары орун алган :тая-
кча-жарыкты кабыл алуучу, колбочкалар- накта жарыкты 
кабыл алуучу, сокур так- көрүү нервтеринин чыгуусу 
Чечекей 
Эки жагы томпок формага ээ болгон линза, атайын байла-
ныштыргыч ткандын жардамында ийилүүчү касиетке ээ 
болуп, линзанын кызматын аткарып жарыкты сындырып 
жыйнап берет.
Айнек сымал тело Килилдек заттан турат.
Таблица № 34 Угуу органынын түзүлүшү 
Кулактын бөлүктөрү
Түзүлүшү 
Аткарган кызматы 
Сырткы кулак 
Кулак калканы 
Үндү кабыл алып, багыт 
берет 
Угуу түтүгү 
Үн толкундарын өткөрөт 
Ортоңку кулак 
Тарсылдак жаргагы
Үн толкундарын кабыл 
алып өткөрүп берет.
Угуу сөөкчөлөрү
Балкача
Дөшүчө
Үзөңгүчө 
Үн ыргактарын ички 
кулака өткөрүп берет.
Ички кулак 
Үлүлдүн формасына окшош 
ички бөлүгүндө суюктук тол-
турулган ичинде үндү кабыл 
алуучу нерв клеткалары орун 
алып угуу рецепторун түзөт.
Үндү кабыл алып үн бор-
боруна өткөрүп берет.
Таблица № 35 Теринин түзүлүшү
 Теринин катмарлары
Аткарган кызматы
Мүйүз катмар (өлгөн клеткалар)
Коргоочу, пигменттердин 
пайда болушу
Тирүү клеткалар

- 157 -
Накта тери
Клеткалар жана жипчелер
Ийилчектүүлүктү берет
Тер бөлүп чыгаруучу бездер 
(түтүкчө жана түйдөкчө сымал 
болот)
Бөлүп чыгаруучу 
Май бездери
Теринин сыртын коргоп ту-
рат, түктөрдү суудан коргойт.
Түкчөлүү түйдөкчөлөр
Түктөрдүн пайда болушу
Кан тамырлар
Теринин клеткаларын азы-
ктандырат,жылуулук менен 
камсыз кылат. 
Рецепторлор 
Дүүлүктүргүчтөрдү кабыл 
алат.
Теринин асты
Май клеткалары 
Сууктан коргойт
Таблица № 36
Теринин функциялары
Организимди ар түрдүү 
факторлордон жана 
микроорганизмдерден 
коргойт
Терморегульяция- де-
ненин дайыма туруктуу 
температурасын сактайт
Зат алмашуудан кийин 
пайда болгон заттарды 
бөлүп чыгарат

- 158 -
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР
1. Анатомия человека. М. М. Курекина, А. П. 
Ожигова. Москва 2005-год
2. Атлас анатомии человека. Ю. В. Боякович, Н. П. 
Балакирев. Ростов-на-Дону «Феникс» 2005-год.
3. Анатомия человека. М. М. Курепина. Москва 
2002-год
4. Возрастная морфология. Е. К. Ермоленко. Рос-
тов-на-Дону 2006-год
5. Анатомия человека. М. Р. Сапин. Москва 1989-
год
6. Анатомия человек С. С. Михайлова, Н. Н. Ко-
лесникова Москва « Медицина» 1999-год 
7. Анатомия в схемах и таблицах. Л. В. Горелова, 
И. М. Талорская. Ростов-на- Дону «Феникс» 
2006 год.

- 159 -
М А З М У Н У
Сөз башы. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 3
Киришүү . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 4
Клетка .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 9
Организмдин жекече өсүп өнүгүүсү . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 14
Кыймылдаттыргыч таяндыргыч системасы. Скелет .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 21
Булчуң системасы . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 29
Тамак сиңирүү системасы . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 34
Зат алмашуу процесси .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 42
Дем алуу системасы . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 49
Бөлүп чыгаруу системасы . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 54
Жыныс системасы. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 60
Эндокриндик системасы .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 64
Жүрөк кан тамыр системасы . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 78
Лимфа системасы . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 90
Иммунитет . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 96
Кишинин денесинин статистикасы жана динамикасы . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .103
Спорттук машыгуунун организмге тийгизген таасири. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .105
Нерв системасы .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .117
Вегетативдүү нерв системасы . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .126
Сезүү системасы . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .131
Тиркеме . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .140
Колдонулган адабияттар. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .158

Курманбекова Д. Д., Болотова А. С., Бекболотова Э. О. 
Адамдын анатомиясы
жана морфологиясы
Лекциялык курс
Редактору Э. Бекболотова
Макети жана жасалгасы Х. Газибаев
Жалал-Абаддагы жеке басмаканада басылды
Токтогул к., 20-3. Нускасы 200 даана.