Кыргыз Республикасынын билим берүү жана илим министирлиги Жалал-Абад мамлекеттик университети

- 142 -
Булчуң
тканы
Ичеги көңдөй 
органдардында 
орун алган (жылма-
кай булчуң тканы) 
скелет булчуңдары 
(таргыл булчуңда-
ры) жүрөк, бөйрөк.
Булчуң жипчелери 
ичке жипчелерден ту-
руп жыйрылуучу, жа-
зылуучу касиетке ээ. 
Түрлөрү: жылмакай 
(жай жыйрылуу каси-
етине ээ). Скелеттин 
таргыл булчуңдары 
жана жүрөктүн таргыл 
булчуңдары. 
Кыймылга
келтирүүчү
Нерв тканы
Баш мээде жана
бүт организмде 
орун алган
Нейрон ( нерв клетка-
сы) ядросу бар тело-
дон турат, узун келген 
аксон бутакчасынан 
турат, бул бутакча ур-
чукчаларга бөлүнөт.
Организмди 
дүүлүгүү касиетин 
тейлейт, психи-
калык касиетин 
камсыздандырат.
Таблица № 6 Органдар системасы
(Аткарган кызматы белгилүү бириккен органдар)
Системалардын
аталышы
Органдардын түзүлүшү
Аткарган кызматы
Жабуучу система
Тери жана былжыр
челдерден турат
Сырткы чөйрөдөн орга-
низмди коргоп турат.
Кыймылдаттыргыч-таян-
дыргыч система
Булчуң жана сөөктөр
Кыймыл аракетти жана 
ички органдарды коргоп 
турат жана таяныч касие-
тине ээ.
Тамак сиңирүү система
Ооз көңдөйү, кулкун кы-
зыл өңгөч, карын, ичеги, 
боор, уйку бези.
Керектүү заттар менен 
организмди камсыздан-
дырып турат.
Кан айлануу система 
Жүрөк жана кан
тамырлар
Органдарды жана ткан-
дарды дайыма керектүү 
заттар менен камсыздан-
дырып турат.
Дем алуу система
Мурун көңдөйү, коко, 
кекиртек,колко, өпкө.
Организмди кычкылтек 
менен камсыздандырып 
көмүр кычкыл газын 
бөлүп чыгарат.

- 143 -
Бөлүп чыгаруу система
Бөйрөк, күлтүк, табарсык, 
сийдик бөлүп чыгаруучу 
канал.
Организмдеги ашыкча 
кычкылдангандан кийин 
пайда болгон уулу заттар-
ды, минералдык туздарды 
сууну бөлүп чыгарат. 
Жыныстык система 
Жыныс бездери( жумурт-
ка бези жана уруктук без) 
жыныс жолдору.
Көбөйүү 
Эндокриндик система 
Ички секреция бездери-
нен турат.
Организмдеги ткандар-
дын жана клеткалардын 
функцияларын тейлеп, 
биргеликте жөнгө салып 
турат.
Нерв системасы
Рецепторлор, нерв жип-
челери, жүлүн мээси, баш 
мээси
Таблица № 7 Тамак сиңирүү системасы
(Тамак механикалык жактан майдаланылып, химиялык жол менен жөнөкөй
заттарга айлангандан кийин, канга өтүп клеткаларга сиңирилиши)
Тамак сиңирүү системасынын түзүлүшү
Органдардын
аталышы
Түзүлүш өзгөчөлүгү
Аткарган
кызматы
Ооз көңдөйү 
тиштер
Тиштин сырткы бөлүгүн эмаль 
катмары, анын алдында дентин орун 
алган, дентиндин ортоңку бөлүгүн-
дө кан тамыр жана нерв урчукчасы 
жаткан пульпа бар.2 кашка,1 кыл-
кыйма, 2 кичине, 3 чоң азуулар бар. 
Баардыгы болуп 32 тиш орун алган.
Механикалык жактан 
майдалайт
Тил 
Булчуңдан турат. Үстүңкү бетинде 
даам татуу үрпүчөлөрү орун алган.
Тамакты жылдырып, 
даам татууну сезет.
Шилекей бездери Ооз көңдөйүнүн былжырлуу челинде 
орун алган
Крахмалдын глюкозага 
чейинки айланышын 
тейлөөчү ферменттер-
дин эритмеси- шилеке-
йди бөлүп чыгарат. 
Кызыл өңгөч
Кекиртектин аркасынан орун алган 
булчуңдуу түтүкчө
Тамактын жылышын 
тейлейт.
Карын 
Сырты жылмакай, ортосу булчуңдуу 
ички бөлүгүндө белокту ажыратуучу 
ферменттерди бөлүп чыгаруучу без-
дерден турган көңдөйлүү орган.
Тамактын майдаланып 
эришин тейлеп он эки 
эли ичегиге өткөрүп 
берип турат.

- 144 -
Он эки эли ичеги
Ичегинин эң баштапкы бөлүгү бо-
луп, өт суюктугу жана уйку безинен 
бөлүнгөн ферменттер куюлуп турат.
Тамактын
жылышын тейлейт.
Боор 
Кабырганын оң тарабынан
орун алган эң чоң без.
Өттү бөлүп чыгарат, өт 
суюктугу майды эритет 
жана башка фермент-
тердин активдешишин 
күчөтөт,заттардын 
алмашышын тейлей-
т,кан суюктугун кармап 
турат, уулуу заттардын 
тосмосу болуп эсепте-
линет.
Уйку бези 
Карындын алдында орун алган.
20дан ашык фермет-
терди бөлүп чыгарып 
заттардын ажырашын 
тейлейт.
Ичке ичеги 
Өз алдынча толкун сымал кыймылга 
ээ болуп, ички бөлүгү жыш келген 
бир катмарлуу түкчөлүү эпителий 
клеткаларынан турат.
1. Тамактын сиңирили-
шин тейлейт, түкчөлүү 
эпителий клеткала-
рынын ичиндеги вена 
капиллярлары аркылуу 
углевод менен белок 
сиңирилет,лимфа 
капиллярлары аркылуу 
май кислотасы жана 
глицерин сиңирилет.
Жоон ичеги 
Булчуңдуу келген түтүк сымал 
Сиңгенден калган 
тамакты заңга айлан-
дырып сууну сиңирип 
алып түз ичегиге 
өткөрүп берет.
Аналдык тешик 
Булчуңдуу орган 
Заңды сыртка бөлүп 
чыгарат.
Таблица №8 Зат алмашуу
Зат алмашуунун схемасы
↓
Тамак
Кычкылтек
↓
↓
Тамак сиңирүү органдары
Дем алуу органдары

- 145 -
↓
↓
Тамактын сиңирилиши
Кычкылтек капиллярларга өтөт
↓
↓
Канга жана лимфага ткань суюктуктарына клеткаларга барып кайрадан заттардын 
ажыроосу жаңы заттарды пайда кылат.
↓
Ажыроодон кийиңки суюк заттар
Көмүр кычкыл газы
↓
↓
Бөйрөктөргө, тери жана өпкө аркылуу 
бөлүнүп чыгат.
Өпкө аркылуу чыгат.
Зат алмашуу – сырттан келген ар түрдүү заттардын сиңирилишин жана ажыроо-
дон кийин пайда болгон заттардын сыртка бөлүнүүсүн тейлейт
Таблица №9
Зат алмашуунун түрлөрү
↓
Пластикалык зат алмашуу
Сырттан келген заттардын сиңирилиши-
нин натыйжасында организмдеги керек-
түү заттар менен камсыздандырылып 
ошонун негизинде химиялык состав 
толукталып турат.
Энергетикалык зат алмашуу
Клеткадагы заттардын ажыроосунан 
энергия бөлүнүп чыгып, зыяндуу ашык-
ча заттар сыртка бөлүнүп чыгат.
Таблица № 10. Дем алуу системасынын түзүлүшү
Органдар 
Түзүлүшү 
Аткарган кыматы
Мурун 
көңдөйү
Түкчөлүү эпителий менен капта-
лып, ички бөлүгүндө жыт билүү 
органы орун алган.
Абаны тазалап, нымдаштырып, 
жылытып, жытты сезет.
Алкым 
Ооз көңдөйү менен мурун 
көңдөйүнүн аралыгында жа-
тат,түкчөлүү эпителий менен 
капталган.
Абаны нымдаштырып турат.
Коко 
(көмөкөй)
Коко кемирчек группаларынан 
туруп бири-бири менен байла-
нышып (эң чоң- калкан кемир-
чеги, коко үстүндөгү кемирчек) 
үн байламталары үн тешикчесин 
пайда кылат. 
Үндүн пайда болушун, абанын 
өтүшүн тейлейт.

- 146 -
Кекиртек 
Кемирчек шакекчелеринен туруп, 
ички бөлүгү түкчөлүү эпителий 
менен капталып жана былжыр 
челин бөлүп чыгарат.
Абанын өткөрүп, абанын соста-
вындагы чаңдарды жана микро-
оргаизмдерди сиңирип сыртка 
чыгарып турат.
Колко 
Кемирчек шакекчелеринен тур-
ган түтүк торчосу өпкөнүн ичин-
де бутактанып турат.
Абаны өткөрүп турат.
Өпкө 1) плев-
ра (чел)
Байланыштыргыч ткандан тур-
ган капчыт, суюктук менен тол-
турулган өпкөнүн сыртын каптап 
турат.
Дем алууда кабырга менен өп-
көнүн ортосундагы сүрүлүү 
күчүнөн коргойт.жылмакайлуу-
лугун тейлейт.
2) альвеол-
дор 
(өпкө 
исиркектери)
Капилляр кан тамырлары менен 
курчалган аба баштыкчалары 
Диффузиялык 
процесстин 
натыйжасында газ алмашуу 
жүрөт, өпкө исиркегинин чел 
кабындагы газдардын концен-
трациясынын айырмачылыгы-
нын негизинде көмүр кычыл 
газы капиллярлардан исиркек-
тин ички бөлүгүнө берилет,и-
сиркектердин ички бөлүгүндөгү 
кычкылтек кайрадан капилляр-
ларга өтөт. 

жүктеу/скачать 3.49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: