Книга с изменениями была издана в издательстве «магариф» в 2007 году
жүктеу/скачать 0.66 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Антоним (гр. а nti - каршы, on у ma - исем)
- Антитеза (гр. а ntithesis - капма-каршы кую)
- Антропоним ( гр. а nthropos - кеше, onyma - исем)
- А нтропонимика
- Антропонимия
- Арго (фр. а rgot )
Актив лексика - телдә еш очрый торган, сөйләшүчеләрнең барысына да аңлашыла һәм көндәлек кулланылышта булган сүзләр. А. л. состав өлешен гомумкулланылыш сүзләре тәшкил итә. А. л. төп үзлекләре: 1) күпмәгънәлелеккә ия булу мөмкинлеге; 2) яңа сүзләр ясауда нигез булып тору; 3) башка сүзләр белән ярашу киңлеге; 4) телдә кулланылу тотрыклылыгы. Современный русский язык. М., 2001; Әхәтов Г. Х. Татар теленең лексикасы. Казан, 1985; Сафиуллина Ф. С. Хәзерге татар әдәби теле. Лексика. Казан, 1999.Алынма сүз - халыклар арасында барган иҗтимагый-сәяси, мәдәни багланышлар нәтиҗәсендә бер телдән икенче телгә үтеп кергән сүз. А. с. барлык телләрдә дә бар, үтеп керү юллары төрле булырга мөмкин. Сөйләм аша кергән А. с. телнең грамматик, фонетик закончалыкларына буйсына, м-н, капуста (рус) - кәбестә; бревно (рус) -бүрәнә. Язма юл белән кергән сүзләр, нигездә, үзгәрешсез саклана: департамент, партия. Башка телгә кергән сүз тышкы яктан гына түгел, мәгънәсе ягыннан да төрле үзгәрешләр кичерергә мөмкин, м-н, китап (г.) сүзенең татар теленә «книга» мәгънәсе генә алынган. Төшенчә атамасы буларак үтеп кергән А.с. мәгънәсе үзгәрми, әмма синоним рәвешендә алынган сүзнең мәгънәсе үзгәреш кичерә. Татар телендәге А. с. кулланылу активлыгына карап төп 3 төркемгә бүләләр: гарәп һәм фарсы сүзләре; рус теленннән кергән сүзләр; Европа телләренннән кергән сүзләр. Болардан кала татар телендә борынгы чорларда ук кергән һинд, кытай, монгол, фин-угор сүзләре дә кулланыла. Соңгылары, шул исәптән гарәп-фарсы сүзләре дә, татар теленә тулысынча яраклашканнар. Рус һәм Европа телләреннән кергән сүзләрнең бер өлеше (кулланылу тарихы зур булганнары) яраклашса да, ХХ гасырда А. с. үзгәрешсез кала. Бары тик Европа алынмалары гына, рус теле аша керү сәбәпле, шул телнең закончалыкларына буйсынган хәлдә үтеп керәләр. Бер төркем алынма сүзләр күп кенә телләрдә кулланылалар, алар халыкара лексика буларак билгеле (демократия, революция, конституция һ.б.). Кара: варваризм, экзотизм, калька. Ахунзянов Э. М. Русские заимствования в татарском языке. - Казан, 1968; Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге. - Казан, 1993. - 1-2 томнар; Әүхәдиев И. Ш. Гарәп алынмаларының фонетик үзләштерелүе турында // Татар тел белеме мәсьәләләре. 3 нче китап. - Казан, 1969; Хайруллин М. Б. Проблемы развития лексической системы татарского литературного языка. - Казан, 1991. Антоним (гр. аnti- каршы, onуma- исем) - мәгънәләре буенча капма-каршы сүзләр. А., гадәттә, бер үк сүз төркеменә карыйлар. Мәгънәләренә карап А. берничә төргә бүленә: 1) әйбер, күренешләрне сыйфатын белдерә торган А.: кыю-куркак, ярлы-бай; 2) вакыт төшенчәсен белдерә торган А: иртә-кич, быел-былтыр; 3) процессларны каршы куя торган А.: яту-тору; менү-төшү; 4) әйбер, күренешләрнең күләмен белдерә торган А.: озын-кыска; киң-тар һ.б. А. бер-берсеннән аера торган билгеләренә карап, тел (контекстка бәйсез дә аларның капма-каршы мәгънәдә булулары аңлашыла, м-н, куркак-батыр) һәм контекстуаль (бары тик аерым очракларда гына капма-каршы мәгънә тәшкил итә торган сүзләр Кара: антитеза) төрләргә бүленәләр. Антитеза (гр. аntithesis - капма-каршы кую) - күренеш, төшенчәләрне, фикерләрне, характер үзенчәлекләрен бер-берсенә капма-каршы куеп сурәтләүдән гыйбарәт стилистик фигура. А. контекстуаль яисә окказиональ антонимнарның бер төре итеп карала. А. халык авыз иҗатында киң таралыш табып, бүгенге поэзиядә дә актив кулланыла: Кыю бер үләр, куркак мең үләр. (М.); Синең, яшьнәп, Дөньяга килешең иде. Минем, арып, Язмыш белән килешү иде... (Р. Фәйзуллин). Хаков В. Х. Татар әдәби теле. Стилистика. - Казан, 1999; Ханбикова Ш.С. Сүздәге антонимик мәгънәләр//Лексика и стилистика татарского языка. - Казань, 1981. Антропоним (гр. аnthropos - кеше, onyma - исем) - кешеләргә эндәшү, атап мөрәҗәгать итү өчен хезмәт итә торган исем, ата исеме (отчество), фамилия, кушамат, псевдоним. А. телдәге башка сүзләрдән үзләренең индивидуаль характерда булулары, аерым бер кешене генә атаулары белән аерылалар. Җәмгыятьтә кешегә мөрәҗәгать итү өчен кулланыла торган билгеле бер кабул ителгән тәртип саклана. Бүгенге көндә татар телендә исем-ата исеме-фамилия (м-н, Бикташев Камил Ибраһимович) тәртибе киң таралган. Аерым очракларда, өстәмә рәвештә, кушамат, псевдоним да кулланылырга мөмкин. Антропонимика - кеше исемнәре, ата исеме кушамат, псевдоним, криптонимнарның (яшерен исем) килеп чыгышын, төзелеш- ясалыш, кулланылыш үзенчәлекләрен, үсеш-үзгәреш закончалыкларын, антропонимнар йөртә торган төрле мәгълүматны өйрәнә торган ономастиканың бер тармагы. Тел белемендә теоретик, гамәли, поэтик антропонимика аерыла. Теоретик А. антропонимнарның барлыкка килү, үсеш закончалыкларын, теге яки бу этнос антропонимиясенең тарихи катламнарын, кушылу мотивларын, башка телләрнең антропонимик системалары белән мөнәсәбәтләрне, исем кушуда күзәтелгән йола-гадәтләрне, мода, дин тәэсирен һ.б. өйрәнә. Гамәли А. антропонимик сүзлекләр төзү, анторопонимнарның язылыш-әйтелеш нормаларын билгеләү белән, загс хезмәткәрләренә ярдәм итү белән шөгыльләнә. Поэтик А. матур әдәбиятта, фольклорда кулланылган антропонимнарны өйрәнә. А. тарих, этнография, география, юриспруденция, әдәбият белеме, фольклористика, культурология, антропология белән тыгыз бәйле. Татар телендә А. фәне ХХ гасырның 60-70 елларында үсә башлады. Моңа кадәр аерым мәгълүматлар тупланып килсә дә, тирәнтен фәнни тикшеренүләр Саттаров Г. Ф. тарафыннан башкарыла. Бүгенге көндә татар тел белемендә А. багышланган фәнни хезмәтләр шактый. Саттаров Г. Ф. Исемең матур, кемнәр куйган? - Казан, 1989; Саттаров Г. Ф. Татар антропонимикасы.-Казан, 1990; Саттаров Г. Ф. Татарстан АССРның антропотопонимнары. - Казан, 1973; Саттаров Г. Ф. Татар исемнәре сүзлеге. - Казан, 1981; Саттаров Г. Ф. Татар исемнәре ни сөйли? - Казан, 1989; Галиуллина Г. Р. Личные имена татар в ХХ веке. - Казан, 2000. Антропонимия - теге яки бу телдәге кеше исемнәре, кушаматлар, ата исеме (отчество), фамилияләрнең тулаем җыелмасы. Кара: Антропонимика. Апеллятив лексика – күмәклек сүз. Арго (фр. аrgot) - бердәй профессия, иҗтимагый шартларда көн итүче кешеләрнең башкаларга сүзнең мәгънәсе аңлашылмаслык итеп сөйләү алымы. А. төп үзенчәлекләре: 1) тар даирәдә генә кулланылу; 2) ясалма булу; 3) сөйләү объектын яшерү максатында кулланылу; 4) сөйләм теле чараларын киң куллану. А. сүзләр революциягә кадәр тегүчеләр, итек басучылар сатучылар, тукучылар телендә кулланылып, бүгенге көндә караклар телен тәшкил итә торган лексика санала: йомдыру (үтерү), фраер, академия (төрмә), калым (табыш). Кара: Жаргон. жүктеу/скачать 0.66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|