Л. О. Жандарбекова Қазақ тілі оқУ Әдістемелік қҰрал қарағанды 2008ж
жүктеу/скачать 0.49 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Табиғат болашағы. Ортаның, судың, ауаның ластануы
- Ластану- загрязниться
Қасым Аманжолсв “Туған жер”Шықшы тауға, қарашы кең далаңа: Мәз боласың, ұқсайсың жас балаға, Ол шеті мен бұл шетіне жүгірсең, Шаршайсың ба, құмарың бір қана ма?
Қадырыңды келсем білмей, кеше гөр! Жата алмас ем топырағыңда тебіренбей, Ақын болмай, тасың болсам мен егер. Неткен байтақ, неткен ұлы жер едің! Нендей күйге жүрегімді бөледің? Сенде тудым, сенде өстім мен, сенде өлсем, – Арманым жоқ бұл дүниеде дер едім. Туынды етістіктер.Етістіктің шақтарын қайталау. Табиғат болашағы. Ортаның, судың,ауаның ластануы.С.Сейфуллин “Көкшетау”. Туынды етістіктер деп түбір етістікпен және басқа сөз табынан сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалған дара етістіктерді айтамыз. Туында етістіктер әр түрлі сөз табынан болған түбірге жұрнақтар арқылы жасалады.
Жұрнақтар үндестік заңы бойынша жалғанады. 1-жаттығу Төмендегі сөздерден –а/-е жұрнақтары арқылы туынды етістік жасаңыз Ат,түн, тең, түз, бос 2-жаттығу –ла/-ле,-да/-де,-та/-те жұрнақтарын пайдаланып,төмендегі сөздерден туынды етістіктер жасаңыз Мереке, мейрам, құрмет, бас, есеп, сурет, ой, баян, тіс, жаза, баға,гүл, арман, ара 3-жаттығу Мына сөздерді оқып, олардың қалай жасалғанын түсіндіріңіз Помогать,освобождаться,разговоривать,укорачиваться,лечить,искать, начинать,здороваться, возглавлять “Етістіктің шақтары” бойынша жаттығу жұмыстары 1-жаттығу Мына етістіктерді мақсатты келер шаққа қойып, сөйлем құраңыздар Сөйлесу, апару, орналасу, өлшеу, үйрену, зерттеу, дайындалу, іздеу. 2-жаттығу Мына сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыздар Я завтра собираюсь пойти в театр. Мы сегодня вечером идем в гости. Он,наверное,отправит письмо завтра. К нам на следующий год приедут родственники из России. Вы,наверное, пригласите гостей в пятницу. Мы собираемся подготовиться к уроку. Они намерены ждать их завтра. Можеть быть я поговорю с ним. Она, скорее всего,переедет в другой город. Табиғат болашағы. Ортаның, судың, ауаның ластануыАдамзат ғасырлар бойы табиғатты пайдалануды ғана білді. Ірі – ірі құрылыстар салды. Өзендерге бөгеттер жасады. Өнеркесіптің, шахтаның, кен орындарының шайындылары арқылы суға тірі ағзалар, қалдықтар барады. Олардан судағы жәндіктер, өсімдіктер, балықтар қырылады немесе ауру таратады. Өркениет пайда болған кезден бастап ауаға кездейсоқ заттар қосыла бастады. Оған дейін ауа табиғи жолмен ғана ластанатын. Қазіргі кезде ауаны жылу электр станциясынан, мұнай өңдеуден, металл өндіруден, көліктерден т.б. шығатын қалдықтар ластауда. Ірі қалалардағы ауаның ластануы қауіпті шегіне жетті. Қаланың үстін түтінді тұман басып жатады. Ол тұман газ бен тозаңның араласуынан түзіледі. Содан келіп, ауа температурасы біршама көтеріледі. Ауаның бұзылуынан адамдардың тыныс алу жолдары ауруға көп ұшырауда. Сол сияқты, орманда 400 жыл жасайтын жөке ағашы қала ауасында 50-80 жыл ғана өмір сүреді.
Ғана-только Бөгет-запруда,пруд Қалдық-отход Қырылу-гибнуть Тарату-распространять Өркениет-цивилизация Пайда болған кезден бастап-с момента появления Кездойсоқ-случайный Қосылу-соединяться Табиғи жолмен-естественным путем Өндіру-производить Өңдеу-обрабатывать Шек-предел,граница Тозаң-пыль Араласу-смешиваться Түзілу-образоваться Көтерілу-подниматься Ұшырау-подвергаться Жөке-липа Сәкен Сейфуллин. “Көкшетау” поэмасы. Сәкен Сейфуллин – қазақтың көрнекті ақыны, қоғам қайраткері, революционер, қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі. С.Сейфуллин 1894 жылы Ақмола уезі, Нілді қаласының 1-аулында туған. 1938 жылы өмірден өтті. Оның “Көкшетау” поэмасы қазақ елінің ең әдемі жерлерінің бірі Көкшетауға арналған. Бұл поэмада Көкшетау жерінің әсем табиғаты, “Оқжетпес” тауы, “Бурабай” көлі аңыздар арқылы суреттеледі.
“Көкшетау” поэмасынан үзінді жаттаңыздар Етістіктің райлары. Ашық рай. Бұйрық райдың болымсыз түрі. Салт-дәстүр туралы. Беташар. Асар. Қазақ тілінде ең жиі қолданылатын мағына мен формаға бай категория етістіктің рай категориясы. Етістіктің жаққа, шаққа т.б түрленуін етістіктің райы дейміз. Етістіктің төрт түрлі райы бар: ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау рай. Ашық рай. Осы шақ, Келер шақ, Өткен шақ мағыналарының сөйлемде анық көрінуі ашық рай деп аталады. Мысалы: жазамын, жазасың, жазып отырмын, келерсің, боларсыз, келіп жүрмек т.б. Бұйрық рай. Істің бұйрық мағынасын білдіретін етістіктің түрі бұйрық рай деп аталады: Мысалы: (Сен) оқы, кел, тұр, бар, айт. (Сендер) оқыңдар, келіңдер, тұрыңдар. (Сіздер) оқыңыздар, келіңіздер, тұрыңыздар. (Ол, Олар) оқысын, келсін, тұрсын т.б. Етістік түбіріне –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары жалғанып бұйрық райдың болымсыз түрін білдіреді. Мысалы: айт-па, сөй-ле-ме, жаз-ба т.б. 30 жаттығу. Жақшаның ішіндегі сөздерді бұйрық райдың болымсыз түріне қойыңыз Үлгі: Сейсенбіде (дүйсенбіде) кел. - Дуйсенбіде келме. 1. Сейсенбіде (дүйсенбіде) кел. 2. Сен кітап (газет) әкел. З. Жұмыс күні (демалыс күні) оқыңдар. 4. Бүрсігүні (бүгін) оқу залында дайындалайын. 5. Жұма күні (сенбі күні) хат жазайық. 6. Жексенбіде (бейсенбіде) қонақ шақырайық. 7. Сағат үште (сағат екіде) демалыңыздар. 8. Сенбіде (дүйсенбіде) паркте қыдырыңыз. 9. Есікті (терезені) жапсын. 10. Сыныпта (асханада) отырайын. 11. Мейрамда (жұмыс күні) үйде бол. 12. Бейсенбіде (дүйсенбіде) оқулық алыңыздар. 13. Жексенбіде (сәрсенбіде) далада ойнасын. 14. Жазда (күзде) демалыңдар. 15. Сағат онда (сағат он екіде) жатайық. 11-жаттығу. Етістіктерге бұйрық райдың болымсыз түрінің жұрнағын қойыңыз Үлгі: ұрысу «ругать» — ұрыс «ругай» — ұрыспа «не ругай»; Ұрысу – ругать күлу – смеяться Үйрену – учиться үйлену – жениться Жүгіру – бегать жұту – глотать Ұйымдастыру – организовывать ұнау – нравиться Тұру – стоять ұшу – летать құю – лить бүліну – портиться жүру – ходить жүргізу – водить жүктеу – нагружать күресу – бороться құру – исчезнуть бұйралау - делать завивку түнеу – ночевать ұйықтау – спать түзеу – исправлять ұялу – стесняться ұсыну – предлагать жүдеу – худеть тұздау – солить ұру – бить құлау – падать жұлу – рвать күту – ждать бұқтыру – тушить құрметтеу – почитать түсіну – понимать бұзылу – портиться күту – ждать үтіктеу – гладить түсіру – опускать бұлттану – покрываться тучами үндемеу – молчать түсу – спускаться құрғату – сушить ұстау – держать сүрту – вытирать жүзу – плавать үйрету – учить құбылу – меняться жұму – закрывать
Жаңа түскен келінді “Беташар” дәстүрі жасалмай ешкім көре алмайды. Оны көру үшін әдейі беташар жасалынады. Оған барлығы тегіс қатысады. Мұнда беташар жыры айтылып, келінге оның қайын атасы, енесі, басқа туыстары таныстырылып, келін оларға сәлем жасайды. Сәлем жасаған адамдар көрімдік береді. Бет ашатын жігіт әнді көңілді айтуы керек. Сөздік келін – сноха, невеста ене – свекровь таныстыру – знакомить қайын ата – свекор дәстүр – традиция, обычай иілу – наклоняться Асар Бір отбасының қолынан келмейтін жұмыстарды атқару үшін бір ауылдың адамдары асарға шақырылады. Мысалы: үй көтергенде, егін салғанда, шөп шабуға тағы сол сияқты көлемді, ауыр жұмыстарға шақырылады. Асарға шақырушылар еңбегі үшін ақша талап етпейді. Оның есесіне асарға шақырушы адамдарға арнаулы мал сойып, қымыз құйып, жақсы әзірлеп, тойғызады. Асар – қазақ елінің ұжымдық топта жұмыс істеуінің бір көрінісі деп қарауға болады. Мұндай жақсы дәстүр ел ішінде әлі де бар.
атқару – исполнять, выполнять ұжымдық – коллективная шақыру – звать, приглашать бір көрінісі – один из признаков талап етпеу – не требовать қарау – смотреть тойғызу – накормить досыта ел ішінде – в народе әзірлену – подготовиться Шартты рай. Шілдехана. Бесікке салу. Шартты рай дегеніміз – бір қимылдың жасалуының екінші қимылдың жасалуына шарт болуын білдіретін етістіктің түрі. Шартты рай етістіктің -са/-се жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалынады және жекеше, көпше түрде жіктелінеді. Адам көп оқыса, көп біледі. Мен сабақ көп оқысам, білімім мол болады. Жазса, айтса, берсе, жатса, сезсе, т.б.
Мен бар-са-м – Если я пойду Біз бар-са-қ – Если мы пойдем Сен бар-са-ңыз – Если ты пойдешь Сендер бар-са-ңдар – Если вы пойдете Сіз бар-са-ңыз – Если вы пойдете Сіздер бар-са-ңыздар – Если вы пойдете Ол бар-са 0 – Если он пойдет Олар бар-с. 0. Если они пойдут
барсаңдар ------------- если вы пойдете күлмесек ---------------- если мы не будем смеяться ашпасам --------------- если я не открою дем алмасаң ----------- если ты не будешь дышать жөтелмесе ------------ если он не будет кашлять 1-жаттығу. Сөйлемнің басы мен аяғын тауып жазыңыз. Біз телефон соқсақ, демалыңыз. Киноға барсақ, кереуетке жатайын ба? Ұмытпасам, көзім ауырады. Жұмысың көп болса, ерте тұр. Кішкене күтсеңдер, жауап бермейді. Уақытың болса, тамақты ысыт. Оқи бастасам, шай ішіңдер. Жұмысқа барсаң, телефон соқ. Шаршасаңыз, жаңбыр қояды.
жүктеу/скачать 0.49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|