Л. О. Жандарбекова Қазақ тілі оқУ Әдістемелік қҰрал қарағанды 2008ж

Алтыбақан

Алтыбақан жазда ойналады. Алтыбақанды құру үшін ұзындығы 3-4 метрдей ұзын алты сырық ағаш және көлденең қоятын бір сырық пен мықты үш арқан керек. Мосыға ұқсатып үш-үштен сырғауылды бір жақ басынан байлайды да, екі жерге қадап, төбесінен көлденен тағы бір сырық қояды. Сонан соң оны сырықтармен қосып, жылжып кетпес үшін арқандармен мықтап байлайды. Үш арқан да осылай екі жағын мықтап байланады. Алтыбақан тебушілер екі-екіден жақтаудағы және ортадағы арқанға аяқтарын тірейді. Арқандар не тым биік, не жерге тиердей тым аласа болмауы керек. Алтыбақанға отырған екі ойыншы ән бастайды. Жерде тұрып, екі жағынан тербетіп тұрған екі ойыншы оларға қосылады да, қалғандары да бірге қосылып ән айтады. Алтыбақаннан шыққан ән кешке жақын бүкіл ауыл адамдарына естіліп тұрады.

Сөйтіп, ойнаушыларды алтыбақанға кезек-кезек отырғызып, алмастыра береді. Олар өздері білетін әндерін айтады. Қалғандары оларды кезекпен тербеп, әнге қосылады. Ойын осы ретпен жалғаса береді.
Сөздік

Құру – строить, создать

Сырық ағаш – длинный шест с развилиной служащий подпоркой в юрте во время сильного ветра

Байлау – связывать; завязывать

Естілу – слышаться

Жылжыту – передвинуться

Жалғаса береді – продалжается

Қосылады – присоединяются

Мықтап – прочно, крепко

Алмастыру – чередование, обменивать

Қадау – воткнуть

Тіреу – подпирать

Тербету – укачевать
Септеулік. Демеуліктер. Бәйге
Атаушы сөздер арасындағы мезгілдік, мекендік, мақсаттық, себептік қатынастарды білдіріп, байланыстырушылық қызметте жұмсалатын көмекші сөздер септеулік шылаулар деп аталады. Септеуліктер белгілі бір септік жалғаудағы сөзбен тіркесіп, оның грамматикалық мағынасын нақтылап, толықтыра түседі.

Меңгерілетін септіктер (Падежи)	Септеуліктер (Послеслоги)
1.Атау (Именительный)	арқылы, туралы, жайында, жайлы, жөнінде, сияқты, секілді, бойы, бойда, бойынша, бойымен, сайын, үшін, ғұрлы, шамалы, шақты, қаралы
2. Барыс (Дательно-направительный)	дейін, шейін, төмен, қарай, қарап, қарсы, салым, торта, жуық, таяу
3. Шығыс (Исходный)	бері, кейін, соң, бұрын, бетер, гөрі, әрі, басқа, бөлек,өзге
4. Көмектес (Творительный)	қатар, бірге, қабат, қоса

1-жаттығу. Септеулік шылауларды тауып, оларды қай септікте тұрғанын, қай септіктегі сөздермен тіркесіп тұрғанын анықтаңыздар.

Лейтенант орман шетіндегі зеңбіректер тұрған жерге қарай тұра кеп жүгірді. Төбеден төмен қарай қалықтай құлаған екі-үш жапырақ Фурманов көшесімен жоғары қарай өрлеп келе жатқан менің алдыма келіп түсті. Полк командирі кеткеннен кейін, көп кешікпей, дем ала алмай ентігіп, түсі қашып, шәпеті денелі рота командирі пулеметшінің қасына жетті. Мақсаттың үйіне қарай булыға жүгірді. Онда Зылиқа сияқты жексұрындар бар ғой. Тек апасы түннен бері қатты мазасызданып, тынышы кетіп жүр. Ғазиз әуелі сескеніп, кейін шегіншектеп кеткен.

Ауыл иелері Ақботаның артынан ұзақ қарап қалғанды. Ұлпан мен Шынар да бір-екі рет “алтыбақан” теуіп түсті. Сондай да сөз бола ма екен? Табиғаттың өзі-ақ адамға алуан түрлі сабақ беріп тұрған тәрізденеді. Апырау, Баукеннің атын сататын батырлар бар екен-ау. Скифтер қола дәуірінде өмір сүрген деседі-мыс. – Тірі ме, құлыным, жаны бар ма кеудесінде? – деп Тоқбике зар еңірейді. Бірақ Әбекең ол өлеңнің қай кітабында жарияланғанын еске түсіре алмаған. Генерал мен ақынның сенің әр тұлғаңды суреттеген сөзі мен жырын мақтаныш етемін мен!

Аламан бәйге – бұл жарысқа ұзын және өте ұзын қашықтықтар (25, 50, 100 шақырым) белгіленген, ол ең ежелгі және танымал ойындарға жатады. Оның пайда болуы көшпенді тұрмыспен, аттарды ұзақ өткелдерге дайындықпен тығыз байланысты. Аламан бәйге ірі ұлттық мейрамдардың бағдарламасында бірінші және негізгі түрі болып табылады. Жарыстар табиғи бөгелістері бар, кең далада өткізілген. Аттардың саны мен олардың тұқымдарына шек қоймаған.

Аламан бәйге баланы табандылыққа , батылдыққа, тапқырлыққа үйрететін ұлттық спорттық ойынның қызық та қиын түрі болып табылады. Ал бәйгеге қосатын атты баптау және оған мініп шабатын баланы іріктеп алу да оңай шаруа емес.

Жорға жарысының өзіне тән ерекшелігі бар. Жорғалардың алдыңғы аяқтары мен артқы аяқтары бірдей түсіп, қанша тез жүгіртсе де, өзінің жұмсақ та тайпалма жүрісінен таймауы керек. Осы талап тұрғысындағы жорғаларды халқымыз «су жорға» деп атаған. Бұл ат жорғалағанда үстінде аузы ашық ыдысқа құйып ұстап отырған су төгілмейді дегенді білдіреді. Жорғасынан тайса, жорға иесі айып төлеген, тіпті жарыстан да шығарып тасталған. Жорға жарысы қысқа қашықтықта- 2-3 шақырым аралықта өткізілген.

табандылық – стойкость

талап – требование

бірге түсу – ступать одновременно

талап тұрғысындағы – по этим требованиям

батылдық – смелость

іріктеу – выбирать

оңай шаруа емес – не легкое дело

тапқырлық – находчивость

тұқым – порода

табиғи бөгеліс – естественные преграды

ұзақ өткел – длинный переход

көшпенді тұрмыс – кочевой быт

ежелгі – древний

танымал – популярный

құнан – жеребенок трехлеток

жорға – иноходец

дөнен – четырехлетний конь

тай – стрегун (годовалый жеребенок)

таймау – не сходить

Мағаш пен Кәкітай осы тұста бөгеліп қалды да, Әбіш ілгері басты. Абайдың қысылғанын Ділда сезді, бірақ ол түк өкінген жоқ. Күндіз олар не өзіне жем іздейді, не өзінің басқаға жем болмауын көздейді. Шоқанның Қащқариядан қайтып Омбыға келген хабары Петербургқа да барып жетті. Мына баланың ауылға асығуын-ай. Бір сәт үзіліс істеліп, ақын да, үйдегі үлкендер де сыртқа шықты. Сорлы бала қыстай іш құса болып қалған-ды.

Бұл ойын жастарды қараңғыда бағдарды айыра білуге және жылдам жүгіруге үйретеді.

Шоқан Уәлиханов – қазақтан шыққан ең бірінші ғалым, саяхатшы және зерттеуші. Шоқан 1835 жылы Көкшетау облысының Сырымбет деген жерінде туған. «Шоқан» деген ат - әке-шешесінің еркелетіп қойған аты. Ақылды, парасатты Шоқан әжесінің бауырында өсті. Ол ерте хат таныды. Кітап оқуды өте жақсы көрді.

Шоқан Уәлиханов 12 жасында Омбыдағы кадет корпусына оқуға түсті. Әуелде орысша бір ауыз сөз білмей келген Шоқан, екі-үш жылдың ішінде озат оқушылардың қатарына қосылды. Ол сол кезде оқуға тыйым салынған кітаптарды оқыды. Мұғалімдер Шоқанды 14-15 жасында болашақ ғалым, зерттеуші деп атады.

Шоқан Уәлиханов Семей, Аягөз, Қапал, Алакөл, Тарбағатай, Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау жерлерінде болып, қазақ халқының ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарихи мен этнографиясына байланысты материалдар жинады.

Ыстықкөл аймағында болып, қырғыз, ұйғыр, дүнген, қытай халықтарының тарихын, өмірін зерттеді. Қырғыз халқының асыл мұрасы «Манас» жырын алғаш рет хатқа түсірді.

1857 жылы Шоқан жиырма екі жасында Орыс география қоғамына мүше болып сайланды. Үлкен ғалым атанды. Ол орыс халқының алдыңғы қатарлы, озық ойлы ғалымдары П. П. Семенов Тян-Шанскиймен, Ф. М. Достоевскиймен дос болды. Ф. М. Достоевский Шоқанды туған бауырындай көрді. Шоқан туған халқының жақсы тұрмысқа жетуін армандады. Шоқанның еңбектерін орыс ғалымдары жоғары бағалады. Шығыс зерттеушісі Е.И.Ковалевский Шоқанды «қазақ халқының ең жақсы досы әрі орыстың мемлекет мүддесін қадір тұтушы», - деп атады. Потанин оны «Шығыстың құйрықты жұлдызы» деді.

Шоқанның еңбектері бірнеше рет қазақ, орыс тілдерінде жарық көрді. Алматыда, Көкшетауда ескерткіштер орнатылды. Қазақстан Ғылым академиясының Тари, археология және этнография институтына Шоқан Уалихановтың есімі берілді.

Модаль сөздер. Б.Саттарханов.

Модаль сөздер айтушының пікірін, оның болған жайларға бағасын, сонымен бірге сөйлеушінің сезімін білдіреді: Әрине, саған бәрі бір! Кешігіп қалған шығармыз
Модаль сөздер қазақ тілінде көп емес. Олардың негізгілері мыналар:

Рас – действительно, верно, правда расында- на самом деле

Мүмкін – наверное, возможно, керек,қажет–необходимо, нужно

Шығар, болар- может быть тиіс – должен

әрине – конечно ғой – же

шынында – в действительности екен- оказывается

секілді, тәрізді, сияқты – как будто, как, кажется

шамасы – видимо, вероятно

ықтимал – вероятно

Мағынасына қарай оларды екі негізгі топқа бөлуге болады:

1. 
   Шынымды айтсам, өзің бір қызық адам екенсің. 2. Жалпы, айтқаныңыз дұрыс. 3. Үйінде ешкім жоқ шығар. 4. Мүмкін, мен оны білемін. 5. Әрине, Сіздікі дұрыс! 6. Сен сияқты адамдар аз. 7. Расында, оның айтып отырғаны дұрыс. 8. Менің оны танымайтыным рас. 9. Қолымды ауырттың ғой! 10. Пойыз уақытында келуге тиіс.
   

1. 
   ..., домбыраны жақсы тартады. 2. ..., мұныңыз қалай? 3. ..., ертең боспыз. 4. ..., ақшасы жоқ. 5. ..., мен оны өз көзіммен көрдім. 6. ..., сені кім шақырды? 7. ..., оқуың маған ұнамайды! 8. ..., не істеп тұрсың? 9. ..., баласы нашар оқиды. 10. Ол төрт қабатты үйде тұрады. 11. Мен саған адам ... айтып отырмын. 12. ..., қашан адам боласың?