Лакку дуниял (ниттил мазрал лу)


Махъру ва бувчIин бавуртту



бет27/33
Дата16.07.2016
өлшемі2.46 Mb.
#202211
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   33

Махъру ва бувчIин бавуртту

мах III (муххал, -ру, муххал) – железо

муххал усттар – кузнец

иян I (ивну; ию) – драться

хъуна ан – вырастить, воспитать

пагьму II (-лул) – талант

ляличIину – особенно

за дакIний личIайсса – запоминающий, имеющий хорошую память

гьунар II (-данул, -ду, -дал) – талант

пагьму-гьунар – талант

дуккав(у) III (-рил) – учеба

Ашттархан – Астрахань

Мисри II (-ллал) – Египет

Кьагьира II (-лул) – Каир

«ал-Азгьар» – знаменитый мусульманский университет в Каире

Туркия (-нал) – Турция

Чаргас II (-нал) – Черкесия

Шурагь(и) II (-иял) – Темир-Хан-Шура (ныне Буйнакск)

агьалий чантI учин баву – просвещение

мунихлуну – за это

аллагьакъу I (-л, -лт, -лтрал) – безбожник

кьадий I (-нал) – кади, мусульманский судья


Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Цумуку шинал, ци шагьрулий увссар Аьли Къаяев?

Щил кулпатраву увссар Аьли?

Цими шин диркIун дур Аьлин ппу ивкIусса чIумал?

Щищал иллай унува ивкIуну ур Аьвдул-ХIамид?

Нину сагъну дунура, циван хъуна увну ур Аьли буттарссу Нажаватлул?

Аьли чIивинийва пагьму бусса ивкIун урив дуклан?

Ччяни кIул хьуну бурив Аьлил ляличIину за дакIний личIайсса гьунар бушиву?

Луттирду буккайсса бивкIун бурив Аьлил?

Та лавгун га Ашттарханнай дуклан?

Цими шин хьуну дур ганал Ашттарханнай дуклай?

Циван лавгун Аьли Кьагьиралийн?

Дуклай ивкIун урив га «ал-Азгьар»дануву?

Циван кьадиртссар тIий бур ганал дуккаву?

Чун ивзун ур Аьли, Мисрилияту лавгун?

Зана хьуну урив Аьли Аьрасатнавун?

Ци зий ивкIун ур га Чаргаснаву?

Яла чун ивзун ур Аьли?

Ци зий ивкIун ур га Щурагь?

Ци мазрай буккайсса бивкIун бур «Джаридату Дагестан» кказит?

Цукун кьамул дурну дур ганал Февраль революция?

Аьркинну ивкIун урив Къаяевлул пикрилий Дагъусттаннан имам?

Аьлил махъру кьамул бувну бур Аьлил махъру Нажмуттиннуйн къарщиминнал?

Ци тIун бивкIун бур Аьлийн Нажмуттиннул чулийми?

Хъунмасса хIал бувну бурив ганал политикалул иширттавух хIала ухлай?

Цуну зий ивкIун ур Аьли, Гъумукун ивзун махъ?


Шамилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, лахьхьи.

Ибрагьиннул ва Бахул хъявринсса ччаврил хавар

– Зайнуттин, хIакьину вин, ахирдангу, кIул хьунтIиссар Илла Бахух эшкьи хьуну ивкIссарив, къаивкIссарив.

– Му кIул бан ччай, ссавур дакъа ура навагу.

– СсувхIатрая зана хьуну махъ, Илла хъунмасса хIаллай ивкIун ур шану къабиллай. Гьунттийхавай шания ивзсса чIумал, ганал Маймакин оьвчин гьан бувну бур. Га дучIайхту, Иллал ганихь увкуну бур: «Маймакий, хавар кIуллив? Жува кIа Бахул лагма буккан багьлай бур!» – куну.

– Мукун тIисса?

– Лагма буккан тIисса, Зайнуттин, хъяврин бан тIиссар.

– Агь, учIиакъуй. Нама ивкIссара Иллагу, Ибрагьим куна, Бахух эшкьи хьуну ивкIхьунссар, тIий.

– Вин хавар бакъассар Маймакил ганахь увкумуния.

– Ци увкуну бурар?

– Маймакил увкуну бур: «Нагу, оьвтIий бухьувкун, ци къуллугъ бишайвав, тIий дуссияв. КIанил лагма буккан ци бур? Вин ччан бивкIун мукьах, жува кIа, левхсса лелуххи хьуну, къабитайссар».

– Маймакигу га мискин хъяврин бан хIадурну дур, да?

– Дур.


– Му макрузан хIала дурххукун, Баху хъяврин хьухьунссия.

– Юх. Бюхъаймур буллай Маймакигу, Иллагу бивкIун бур, цукунчIав Баху мютIий хъанай бивкIун бакъар. Амма шикку цайми ишру хIала бувххун бур.

– Цукунсса ишру?

– Га диркIссар граждан дяъвилул чIун. Гъази-Гъумукгу бивкIун бур ятIулминнахлуссагу, кIяламиннахлуссагу. ХьхьичI ппурттуву, хIукумат большевиктурахьхьун дирирсса чIумал гайннал аваданминнал хъус зехлай, гайннаву цайнмасса энад хIасул бувну бур. Большевиктурал хIукуматрацIа хьувкун, авадан къатрал агьлу бувккун бур, Бакуй арманигу, большевикталгу цахьуну, бусурман кьатI буллай бусса бур, Бакуйсса бусурманнахлу буккан дяъвилийн гьан аьркинссар, тIий, аьрал батIлай. Микку Иллангу дакIнийн багьну бур Ибрагьимгу дяъвилийн гьан анмур бан. Амма Иллан та гьан улланвагу багьну бакъар. КьатI бавтIсса кIанай дяъвилийн гьантIиминнал цIарду чичлачийни, ца адиминал увкуну бур: «Та Ибрагьимгу чича, та ххуйсса, яхI бусса оьрчIри», – куну.

– Вар, Ибрагьиннуща къавхьуссарив, къачча, къагьанна дяъвилийн, учин?

– Бакъар, да, мукун учин хьуну. ЦукунчIавсса дяъвилийн гьансса пикрилий Ибрагьим ивкIун акъар. Га ивкIун ур, хIалтIилухун гьан Ттуплислив ххуллу тIитIиннин ялугьлай. Амма учин бювхъуну бакъар: «Ттун аьркинсса дяъви бакъар, ттун я арманинал, я большевиктурал цичIавгу зарал къабувссар, цана ччима цува гьанссар дяъвилийн», – куну. Мукун ласу бувхIусса Ибрагьим, мачичари, къагьанна, учин къавхьуну, чивчуну ур дяъвилийн гьантIиминнавух. Амма ттун чIунни шаппай бачин. Барчаллагь, Зайнуттин.

– Барчаллагь, Шуаьнат.
Махъру ва бувчIин бавуртту

зеххин (зевххуну I,II, зерххуну III; зехха) – отобрать, конфисковать

яхI II (-лил) – честь, достоинство, мужество, терпение

ласу бухIан (бувхIуну) – растеряться


Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Ччяни шанан ивкIун урив Илла ссувхIатрая увкIун махъ?

Щийн оьвчин гьан бувну бур ганал гьунттийхавай?

Ци бан ччай бур Бахун, увкуну бур Иллал Маймакихь?

Ци жаваб дуллуну дур Маймакил ганахьхьун?

Бигьассар, куну буривкьай, захIматссар, куну бурив Маймакил Бахул лагма уккан?

Хьуну бурив Баху хъяврин Маймакища ва Бахуща?

Ци ишру хIала бувххун бур микку?

Гъази-Гъумукгу бивкIун бурив ЯтIулминнухлувасса ва кIяламиннахлусса?

Циван багьну бивкIун бур аваданиминнавун большевиктурал чулухунмайсса энад?

Ци тIун бивкIун бур аваданми, большевиктал хIукуматрацIа хьувкун?

Бакуй ци хъанай бур, тIий бивкIун бур аваданми?

Ци дуллан бивкIун бур Бакуйсса бусурманнахлу буккан?

Бакуйн гьансса аьрал батIлан бивкIукун, ци бан пикри хьуну бур Иллан?

Багьну бурив Иллан хIарачат Ибрагьим Бакуйн гьан аншиврул?

Цукун чирчуну дур Ибрагьиннул цIа Бакуйн гьансса аьралуннаву?

Ччай бивкIун бурив Ибрагьиннун дяъвилийн гьан?

Чун гьан ччай ивкIун ур га, дяъвилийн гьан кIанай?

Циван къавхьуну бур Ибрагьиннуща: «Къачча ттун большевиктуращалсса дяъви», – куну учин?
Мукьилчинмур бутIа

Ва бусала бувккуну, бусанмур ба.

Мажнуннул яруннивухсса Лайла

Аьрабусттаннал паччахIнал ивкIун ур Мажнун тIисса гьалмахчу. Мажнун ивкIун ур тяхъасса инсан. Хъярчру буллай, хаварду буслай, ганал цала дус –паччахI бизар хьун къаитайсса ивкIун ур. Амма ца чIумал Мажнун лап аххана хьуну, аьжаив хьуну ур. Ванан цивхьуссар, ва циванни хьхьичIва куна тяхъану акъасса, тIий, ивкIун ур паччахI. «Вин цивхьур, вийн ци ливкри», – тIий, Мажнун цичIав бусан ангу паччахIнаща бюхълай бивкIун бакъар.

Бавну бур, ахиргу, паччахIнан цала дус Мажнун Лайли тIисса душних эшкьи хьуну, ганихсса ччаврил ччучлай ушиву, мунияту га тяхъашивруцIа хьунугу ушиву. «Цива-ци душ бикIантIиссар га, ваксса тяхъасса ттул дус пашман ан бювхъусса?! Цукссава бакIххуй бурвав га?» – тIий, ивкIун ур паччахI Лайлих ца ябитан гъирарай. Ца багьана лявкъуну, оьвчин бувну бур ганал Лайли цала чIалъалувун. БувкIун бур Лайли. Урувгсса – га бивкIун бур лухIипурщисса, цичIавгу ляличIисса дакъасса душ. «Вар, варив ина мукссава аххана хьун увсса душ? Вания цичIавгу аьламатрал душ бакъар. ЛухIипурщишиву ванил. ХIазран бакъар ванийн Лайла – хьхьу тIисса цIа дирзсса», – куну, цIувххуну бур паччахIнал Мажнуннухь. «Аман, вин та ттул яруннивух ккаккан! Лайла дирзссагу, ва буну тIий хьхьуниву лархъсса нур», – увкуну бур Мажнуннул.
Махъру ва бувчIин бавуртту

Мажнун – Маджнун, герой арабских легенд (помешанный на почве любви)

Лайла – любимая Маджнуна (по-арабски Лайла означает ночь)

аьжаив хьун – стать странным; изумиться

вийн ци ливкри? – что с тобой стряслось?

бакIххуй – красавица

ябитан – посмотреть одним глазом

багьан(а) II (-ттул, -тту, -ттал) – повод

чIалъаь II (-лул, -рду, -рдал) – дворец

хIазран бакъар – непрасно

лухIипурщисса – смуглый

аман – о!, о если бы!


Ванийну мукьцIаллий ряххулчинмур дарс къурталссар. Аллагьнал ябаннав!

МукьцIаллий арулчинмур дарс (дарс 47)

Цалчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, лахьхьинмур ба.

Ххяххияртту. Ахъулссаннул мурхьру.

Дунияллийсса затру кIива журалийх дачIайссар – рухI дуссагу, рухI дакъассагу. РухI думи дачIайссар ххяхиярттайх ва хIайвантирттайх. Уртту, мурхьру, къатIри – вай гьарзат ххяхиярттур. Бяъли, гьивч, хъюрт – вай мурхьирдал ва ахъулссаннул цIарду жура лархьхьуссия хьхьичIра. (Ххал да дарс 35.) ХIакьину жува кIицI банну цаймигу мурхьру ва ахъулсса.

Бигь, жунав, зайтун, инжир, ккурмуз, кякан, пуннукь, гьивхь, сунув, цIулит, чассаг, шяъванъут, щахлу, шай, гьиндусттан гьивхь – вай цинявгу ахъулссар. Вай ахъулсса шайссар цила-цила мурхьирдай (ягу къатIрай): бигь – бигьлил мурхьирай, ккурмуз – ккурмузул мурхьирай, кякан – кякандалул мурхьирай, ппуннукь – пуннукьул мурхьирай, сунув – сунуврал мурхьирай, цIулит – цIулитул мурхьирай, чассаг – чассагул мурхьирай, шяъванъут – шяъванъутлил мурхьирай, инжир – инжирданул мурхьирай, щахлу – щаххуллул мурхьирай, шай – шайлул мурхьирай, гьивхь – гьивхьхьул мурхьирай, зайтун – зайтундалул мурхьирай, гьиндусттан гьивхь – гьиндусттан гьивхьхьул мурхьирай, жунав – жунаврал мурхьирай. Мунияту ми мурхьирдайн ахъулссаннул мурхьру учайссар. Вай мурхьирдаву буссар Лакку кIанай ххяххайссагу, къаххяххайссагу. Лакку кIанай къаххяххайминнувун багьайссар бигьлил, пуннукьул, сунуврал, чассагул, жунаврал, шяъванъутлил, зайтундалул, инжирданул, гьиндусттан гьивхьхьул мурхьру Лакку кIанай къаххяххайссар. Ккурмуз, кякан, цIулит, шай, щахлу – вай Лаккуйгу шайсса ахъулссар.

Ахъулсса дикIайссар нацIусса ва ццихь бусса, нахIусса ва кьурчIисса. Дикъарсса ахъулсса царайрагу къанахIуссар, хIатта чIявуну кьурчIиссар. ЦIулит, инжир, чассаг, хъюрт нацIусса ахъулссар. Кякан, жунав, щахлу, ккурмуз ццихь бусса ахъулссар. Бигь, зайтун, гьивхь нахIусса ахъулссар. БикIайссар тIинну нацIуну нахIуссагу, ццихь буну нахIуссагу, ццихь буну нацIуссагу. ДикIайссар ахъулсса ццихь-ццихьгу тIий, кьурчIиссагу.


Махъру ва бувчIин бавуртту

бигь III (-лил) – айва

жунав III (-рал) – кизил

зайтун III (-данул) – олива

инжир III (-данул) – смоковница

ккурмуз II (-ул) – алыча

кякан II (-данул) – слива

пуннукь III (-ул) – фундук

гьивхь III (-хьул) – орех

сунув III [суну:] (-рал) – гранат

цIулит II (-ул) – персик

чассаг II (-ул) – финик

шяъванъут III (-лил) – каштан

щахлу III (щаххуллул) – облепиха

шай III (-лул) – рябина

гьиндусттан гьивхь III (-хьул) – кокос

дикъарсса – неспелый

кьурчIисса – горький

ццихь бусса – кислый – 18
Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Цукунсса кIива журалийх дарчIуну дуссар дунияллийсса затру?

Ссайх-ссайх дачIайссар рухI думи затру?

КIицI д(ув)а винна кIулсса ххяххияртту.

Мурхьру, къатIри – ми ххяххиярттуривкьай, хIайвантрив?

КIицI д(ув)а Лаккуй шайми ахъулсса.

ЦIулит, инжир, чассагу, хъюрт нацIусса ахъулссаривкьай, кьурчIиссарив?

Кякан, жунав, щахлу, ккурмуз ццихь бусса ахъулссаривкьай, ццихь бакъассарив?

Бигь, зайтун, гьивхь нахIусса ахъулссаривкьай, къанахIуссарив?

Дикъарсса ахъулсса цукунссар – нахIуссаривкьай, къанахIуссарив?


КIилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, мурад буси.

Аьли Къаяев (2)

Гъумук кьадину усса чIумал политикалул иширттавух хIала къауххарчагу, Къаяхъал Аьли даингу жяматрал чIарав ацIайсса ивкIун ур. Аьдлу буну ишру бачин байсса уну тIий, агьалийнаву ванал сий хъинну ларайну диркIун дур. Цайннагу Аьли-кьади тIисса цIа ларчIун дур. Гъумучиял Хъун мизитрачIа мадраса тIивтIуну, ванал агьалийнан дин-эбадатрал ххуллурду лахьхьин буллай, элмурду лахьхьин буллай, агьалий чантI учин баву дачин дурну ивкIун ур.

1928-ку шинал, та чIумалсса дуккаврил нарком Аьлибек Тахо-Годил тавакъюврайн бувну, Аьли Къаяев Республикалул краевед музейравун аьрабрал таржумачину зун оьвкуну бур. Ванал хIарачатрайн бувну, дагъусттаннал мазурдийсса чIявусса бусалартту, буттахъал балайрду, аьрабрайсса, парсирайсса, туркрайсса элмулул чичрурду, луттирду бавтIссар. Гава Тахо-Годил тавакъюврайн бувну, Къаяев Дагъусттаннайсса граждан дяъвилул тарих чичлан ивкIссар.

1930-ку шинал Аьли Къаяев увгьуну ур. Ва совет хIукумат экьиличин ччиминнал ккурандалуву хьуну ивкIссар, тIий, тахсирлу уллай бивкIун бур. Тахсир тасттикь бансса хIучча лявкъуну бакъа бунува, ххюра шин кьуркьуну, ссивир увну ур. Амма хIукуматрал къуллугъчитал хъирив бувккун, 1934-ку шинал зана увну ур шавай. Аьли кьамул увну ур Дагъусттаннал элму ахттар дай институтрал зузалану. Мира шиннардий Аьли «Лакку маз ва тарих» энциклопедия сакин буллан ивкIун ур. 1938-ку шинал Аьли Къаяев НКВД-лул кIилчингу увгьуну, кIира шинай дуснакьравун авкьунугу ивкIун, ссивир увну, Казахсттаннал Семипалатинский областьрайсса Георгиевск тIисса чIивисса шагьрулийн уккан увну гьан увну ур.


Махъру ва бувчIин бавуртту

жямат II (-рал) – 1) община; 2) общество

чIарав ацIан – поддержать

аьдлу II (-лул) – справедливость

аьдлулийну – по справедливости

цIа лачIун – прозвать (букв. имя приклеиться)

мадраса II (-лул, -ртту, -рттал) – медресе, мусульманское учебное заведение

дуккаврил нарком – нарком образования

краевед музей II – краеведческий музей

таржумачи I [тăржумăчи:] (-нал) – переводчик

тахсир II (данул) – вина, обвинение

тахсирлу I (-нал) – обвиняемый

ккуран III (-далул) – кружок, группа, общество

кьамул (б,д)ан – принять

тасттикь бан – подтвердить

хIучча II (-лул, -рду, -рдал) – аргумент

ссивир ан I – отправить в ссылку

хъирив (б,д)уккан – вступиться (за к.-л.)

къуллугъчи I (-нал, -тал, -турал) – служащий

ахттар (б,д)ан – исследовать

зузала I (-л, -лт, -лтрал) – работник

ххюра шин кьукьин – приговорить к пяти годам

уккан ан I – выселить – 15
Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Аьли Къаяев Гъумук кьадину усса чIумал жяматрал чIарав ацIайсса ивкIун урив?

Ванал ишру аьдлулийну бачин байсса бивкIун бурив?

Агьалий чантI учин баншиврул ци тIиртIуну дур Аьлил?

Цуну зун ивкIун ур Аьли Къаяев Дагъусттаннал краевед музейраву?

Ци даву дуллай ивкIун ур ва музейраву?

1930-ку шинал увгьусса чIумал ссал тахсирлу увну ур ва?

Тахсир тасттикь бансса хIучча лякъин хьуну бурив?

Та зана увну ур Аьли шавай?

Чув зун ивкIун ур ва?

Цуну зун ивкIун ур Дагъусттаннал элму ахттар дай институтраву?

Ци энциклопедия чичлан ивкIун ур Къаяев Дагъусттаннал элму ахттар дай институтраву зузисса чIумал?

Цумур шинал увгьуну ур Аьли Къаяев НКВД-лул кIилчингу?

Цими шин дурну дур ванал дуснакьраву?

Чун уккан увну ур Аьли Къаяев?
Шамилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, лахьхьи.

Лакрал тарихравунсса ссапар

– Шуаьнат, хIакьину жува ихтилат банну Гъази-Гъумучиял яла бюхттулма хан Чулахъ-Сурхай-ханнаяту.

– На вичIилий бура.

– ХVIII-мур ттуршукулул дайдихьулий Ираннал паччахIлугъ хъинну хIура дурккун дур. Ираннайн мютIисса билаятирттай шагьнайн къарщи буккавуртту хьуссар. Хьуну дур мукунсса къарщи буккавуртту Кавказнавугу. Кураллал ХIажи-Давудгу, Къайтагъуллал АхIмад-хангу, Гъази-Гъумучиял халкьлавчи Чулахъ-Сурхайгу хьуссар му талатаврил бакIчитал. 1721-ку шинал Кураллал ХIажи-Давуд ва Гъази-Гъумучиял Чулахъ-Сурхай бакIчисса аьралуннал Ширваннал хъун шагьру Шамахи лавсун бур. Миннал аьрал байбивхьуну бур шагьрулийсса Ираннал аваданминнал къатри хъямала буллай. Мукунма хъямала бувну бур парснан кумаг буллалисса оьруснал машачиталгу. Хьуну бур гайннаву ливтIуссагу. Му хавар бавну бур оьруснал императорнан. Кьисас ласаву багьана бувну, 1722-ку шинал июльданий Петр I-ма хъунисса аьралуннащал увкIун ур Дагъусттаннайн. Петрдул канийн лавгун бур Таркиял шамхал, Дарбантуллал хан ва цаймигу бакIчитал. Императорнал планну диркIун дур Бакуйн биянниннинсса кIанттурду мютIий бан. Амма августрал 29-й Петр I-манал хар-хавар бакъанма махъунай ачин хIукму бувну бур. Император махъунай гьаврил савав балжину кIулну дакъар. Укун Гъази-Гъумучиял Чулахъ-Сурхай ва Кураллал ХIажи-Давуд оьруснал машачитурахлусса кьисас къалавсунма ливчIун бур. Амма оьруснащалсса дакьаву дурну, Каспи хьхьирицIухсса Кавказуллал зума оьруснал канихьхьун ларгун дур. Гъази-Гъумучиял Чулахъ-Сурхай-ханнал Ширвангу цалла паччахIлугърацIун лачIун бувну, Шемахлияту хъун шагьру бувну бур.

– Зайнуттин, ина увкунни Азирбижаннал Шемахи Гъази-Гъумучиял тахшагьруну хьуссар, куну. Ттун тIайлану бувчIуну бурив?

– Хъинну тIайлану бувчIуну бур. Шемахлияту хьуссар Гъази-Гъумучиял паччахIлугърал тахшагьру. ПаччахIлугърал Кьиблалул дазу диркIссар Кура неххацIух. Амма 20-ку шинал ахирданий Ираннаву увккун ур хъинну гуж бусса аьралуннал бакIчи. Танан цIа диркIун дур Надир. Надирдул Ираннава лихъан бувну бур циняв душмантал. Бух бувну бур турк. Дяъви къабувнува, мукъуйну зана бувну бур цала Ухссавнийнмай оьрус. Утти айивхьуну ур цIуницIа Кавказ мютIий буллай. Микку щуну ур Надир Чулахъ-Сурхай-ханнайн. Надирдуйн мютIий хьу, тIий бувкIсса кьуя чапарнавату ацIния урчIуннал бакIру кьуркьуну, махъуннай гьан дурну дур Чулахъ-Сурхай-ханнал. Амма къабювхъуну бур ганаща Надирдущал лаян. Чулахъ-Сурхайгу ух увну, Надир тIайлана Гъази-Гъумукун авчуну ур, лакрал кюру лиян. Авчуну ур Надир, дяъвирду буллай, зунххимур кьадуллай, кьамур щях дакьлай. Хъямала дурну дур лакрал щархъурду. Лавсун бур Гъази-Гъумучигу. Сурхай-ханма, ливхъун лавгун, иривну акъар. Му иш хьуну бур 1734-ку шинал. ЯлунчIилгу увкIун ур Надир Дагъусттаннай, лавгун ур Лаккуйнгу. Сурхай уттигу иривну акъар. Надирдул Лаккуйнсса шамилчинмур ссапарданияту бусанна хъиривмур дарсирай. Хъиннив?

– Хъинни. Барчаллагь, Зайнуттин.

– ЦIуллу баннав, Шуаьнат.


Махъру ва бувчIин бавуртту

хIура (б,д)уккан – ослабиться

къарщи буккав(у) III (-рил, -уртту, -урттал) – выступление [против]

машачи I (-нал, -тал, -турал) – торговец

кьисас II (-рал, -ру, -ирттал) – месть

кьисас ласав(у) III – отмщение

хар-хавар бакъанма – неожиданно

чапар I (-нал, -тал, -турал) – гонец, курьер

лаян къахьун – не суметь справиться

кюр(у) II (-ттарал, -тти, -ттал) – гнездо

зунххимур – то, что косвенное

щях дакьин – проваливать сквозь землю (букв. просовывать в землю)


Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Цивхьуну бивкIун бур Ираннал паччахIлугърал ХVIII-мур ттуршукулул дайдихьулий?

Чув хьуну дур Ираннайн къарщи буккавуртту?

Кавказнавугу хьуну дурив Ираннайн къарщи буккавуртту?

Ца хьуну бур Кавказнаву Ираннайн къарщи буккавурттал бакIчиталну?

Ци шагьру лавсун бур 1721-ку шинал Кураллал ХIажи-Давудлулгу, Гъази-Гъумучиял Сурхайлгу аьралуннал?

Щил къатри хъямала буллан бивкIун бур гай?

Оьруснал машачиталгу бувну бурив хъямала?

ЛивтIуссагу хьуну бурив гайннаву?

Бавну бурив му хавар оьруснал императорнан?

Ци багьана бувну ххявххун ур га Дагъусттаннайн?

Цуми бакIчитал лавгун бур оьруснал канийн?

Цуми Дагъусттаннал шагьрурду лавсун Петр I-манал?

Ци хIукму бувну бур Петр I-манал хар-хавар бакъанма?

КIулну дурив му хIукму баврил балжисса савав?

Лавсун бурив оьруснал машачитурахлусса кьисас?

Ци кIанттурду лавгун бур Аьрасатнахьхьун?

Ци кIантту лавсун бур Сурхай-ханнал?

Чув бувну бур цалва тахшагьру Гъази-Гъумучиял ханнал?

Ци неххацIух диркIун дур Гъази-Гъумучиял ханлугърал дазурду?

Цу увккун ур Ираннаву 20-ку шиннардил ахирданий?

Ци бувну бур Надирдул душмантуран?

Турк бух бувну буривкьай Надирдул, къабувну бурив?

Чунмай лавгун бур оьрус?

Айивхьуну урив Надир Кавказ мютIий буллай?

Ци бувну бур Чулахъ-Сурхай-ханнал, Надирдуйн мютIий хьу, тIий бувкIсса чапартуран?

Цими чапарнал бакI кьуркьуну дур Чулахъ-Сурхай-ханнал?

Бювхъуну бурив Гъази-Гъумучиял ханнаща Надирдущал лаян?

Чулахъ-Сурхай-хангу ух увну, чун авчуну ур Надир?

Ци бувну бур танал лакрал щархъан?

Иривну урив Надирдухьхьун Чулахъ-Сурхай-хан?
Мукьилчинмур бутIа

Ва бусала бувккуну, бусанмур ба.

Жагьилнийвагу къааьламат

Ца кьини Акул Аьли най, най, най ивну ур ца неххал зуманив. Ччан бивкIун бур ганан неххал ялтту тIанкI учин. Биза-бизагу бувну, тIанкI куну бур. Ттамп куну, тIайлана неххал дянив агьну ур.

– Хъунав хьуну урарч навагу. ХIайп! Аман, ттул жагьил замана бикIан бакъаяв! – куну бур Акул Аьлил.

Яла, лагма-ялттугу урувгун, цучIав акъашиву ххал хьукун, Акул Аьлил чайва, тIар:

– Жагьил заманнайгу къааьламатъяв, вава ваявча ина, – куну.
Махъру ва бувчIин бавуртту

биза бан – разбежаться

аьламат III (-рал, -ру, -ирттал) – чудо, диво; что-то особенное
Ванийну мукьцIаллий арулчинмур дарс къурталссар. ЦIуллу-цIакь баннав!

МукьцIаллий мяйлчинмур дарс (дарс 48)

Цалчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, лахьхьинмур ба.

Ххяххияртту. Ахънилсса

Ахънилсса – ххяххиярттур. Нисварти, гьумалаккиж, накьлил уртту, гъаран, калан, къавахъ, къалпуз, помидор – вай ахънилссар.

Нущи аьрщараву шайссар. Къургу аьрщараву шайссар. Нисварти, гьумалаккиж, къавахъ, къалпуз аьрщарал ялув шайссар. Нущи букайссар. Нущи шавхьуну букайссар. Къур дукайссар. Къур шархьунугу дукайссар, къашархьуннагу. Къур нущуяр нацIуссар.

МечI лакран хъинну ххирассар. Хъун дяъвилул шиннардий инил ва мечIал лак ккашил литIун къабивтссар. МечIая мечIал ххункI байссар, мечIая мечIал бурки байссар, мечI укунмагу букайссар.

Уртту дукра дайсса дакъа, даруралссагу дикIайссар.
Махъру ва бувчIин бавуртту

ахънилсса III (-ннул) – овощи

нисварт(и) II (-ул, -ив, -ал) – огурец

гьумалаккиж III (-ул) – кресс-салат

накьлил уртту III – петрушка

гъаран III (-далул) – укроп

калан II (-далул) – капуста

къалпуз II (-рал, -ру, -ирттал) – арбуз

къавахъ II (-рал, -ру, -ирттал) – тыква

помидор III (-данул, -ду, -дал)

нущ(и) II [ну:щи] (-ул) – картофель

къур III (-ул) – морковь

мечI II (-ал) – крапива

Хъун дяъви – Великая [Отечественная] война (букв. великая война)

бурк(и) II (-ул, -в, -ал) – пирог

дару(в) II (-рал) – лекарство

дарурал уртту – лекарственная трава – 15
Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Ахънилсса ххяххиярттурив?

КIицI да винна кIулми ахънилсса.

Нисварти, гьумалаккиж, накьлил уртту, гъаран, калан, къавахъ, къалпуз, помидор – вай ахънилссарив?

Нущиривкьай, къурдив аьрщараву шайсса?

Нисварти, гьумалаккиж, къавахъ, къалпуз аьрщараву шайссаривкьай, аьрщарал ялув шайссарив?

Нущи букайссарив?

Нущив шавхьун букайссаривкьай, къашавхьунма букайссарив?

Къур дукайссарив?

Къур шархьуну дукайссаривкьай, къашавхьунма букайссарив?

Ххирассарив лакран мечI?

Ссалли лак ккашил литIун къабивтсса Хъун дяъвилул шиннардий?

Ци дукрарду дайссар мечIая?

Дукра дайсса дакъа, ялагу цукунсса дикIайссар уртту?



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   33




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет