Лакку дуниял (ниттил мазрал лу)



бет26/33
Дата16.07.2016
өлшемі2.46 Mb.
#202211
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   33

Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

ХъатIи баннин ссувхIат байсса бивкIун бурив?

Щинний байсса бивкIун бур ссувхIат – душнихъаннийривкьай, оьрчIахъаннийрив?

Ца бучIайсса бивкIун бур ссувхIатрайн?

Тямадагу икIайсса урив ссувхIатрай?

Ибрагьим ва Баху бивкIун бурив ссувхIатрай?

Иллагу ивкIун урив гикку?

КъавтIун бивзун бурив Ибрагьим ва Баху?

Гай къавтIун бизлазийни, ци увкуну бур тямаданал Иллахь?

КьувтIуну бурив ми махъру Иллан?

Циван кьувтIуну бур ми махъру Иллан?

Ххуй бизлай бивкIун бурив Иллан Баху?

Та заманнай оьрчIал душру, ттархь рирщуну, къавтIун бизан байсса бивкIун буривкьай, яржа бивхьуну бизан байсса аьдат диркIун дурив?

ЩийхчIин дуллуну дур Иллал Бахун къавтIун бизаврихлусса арцу ясавурнайхчIин дуллуну дуривкьай, МаймакийхчIин дуллуну дурив?

Духьунссарив муниву ца мяъна?

Лахъи лавгун урив Илла ссувхIатрай?

Цукун урувгун ур Илла Бахух, увккун нанийни?
Мукьилчинмур бутIа

Ва бусала бувккуну, бусанмур ба.

Надир Ххачилаевлул «ХIухчил ккаччи» тIисса хаварданува

Яттилщал нанисса хъунмав хьусса хIухчил ккаччи, лахъисса ххуллул захIматшиву духIан къархьуну, махъун багьуна. Га ливчIуна ца зунттал дянивсса хъуннасса шяраву. ХIакьину ганил, зад къадуркуну, мукьилчинмур гьантта бия. Цинна дуртмур дакъа къаканай аьдат хьусса га вихшалдарай ялугьлай бия, ххуллийх заназисса халкьуннал ччатIул касаквагу бутанхьуви, тIий. Амма инсантал, ххуллий утту бивхьусса, аслан-къаплан кунма, урисса ва хъунмасса ккаччи ххал шайхту, архну ганил лагма бувккун, лагайва. ХьхьичIми кьинирдай га бизайссия кIюрххила даврийн нанисса халкьуннал ччаннала, амма хIакьину гьаз хьунсса кьаст дайхтура, ттурчIардивун сси багьсса кунма, къювурду дуллай, сукку хьун къавхьунма, бусса кIанай ливчIуна.

Ххяххабургъихгу буруглай, ганин чIалай бия дахьра щюлли хъанахъисса хъачIайсса яттил бувтсса жегъир ххуллурду. КIай ххуллурдайх лавайри лавгсса ганил заллугу. «УчIанхьуви ттула хъирив заллу», – тIисса умуд чантI учайва ганил дакIниву. Бургъил ва дякъил сасан дурсса цила залуннал лажин хьхьичI дацIан дуллай буна, ккаччин ххал хьуна ци­ла ялун нанисса кIия инсан. Гай бия лякьлуву оьрчI бусса хъамитайпа ва кIяласса гьухъул ялтту лухIисса ккасттунгу лархсса, ккурккисса лажингу дусса адимина. Хъа­митайпа, ххуллий утту бивхьусса ккаччи ххал шайхту, бавцIуна; адиминаллив, ганихь, сукку машара, тIий, кагу дурну, лавсун чарил бюкь, ккаччийх 6ивщуна.

Ккаччин чIалай бия цийнма левххун нанисса чарил бюкь, амма ганил хьхьичIа чулийнмай бизансса хIал ганий бакъая. Бюкь тIайланма бакIрайн щуну, иттату цIурду лирчуну, яруннал хьхьичIух ттурлу даркьуна.

Га ттуруллувух ккаччин чIалай ия тти «нигьачIаву» дакъасса ххуллийх, га лякьлуву оьрчI бусса щарсса дурцуну нанисса адимина. Щарсса най дур, бакIгу хьхьичIун дуртун, пашманну... Лажинни га аьтIий дурив?! Ккурккисса адамина рязий акъа, ганищал гъалгъа тIий, цирив бувчIин буллай ур. Гай бахьлавгунни ккаччил яруннал мурцIаву даркьусса ттуруллаву.

Ганин тIааьнну асар хьуна цила щунщуматIилийх яларай гьелисса цирив экьи нанисса. КIива-шанма кIанайх ялагу гъилисса хьюмушиву ккуру дачайхту, ганин ххал хьуна ятIулсса оьттул кIунтIру. Мурчал ларсун дуркIсса дикIул дукралул кьанкь ришлан диркIуна. Мунияту ганил лякьлуву ккашилшиврул къюву гужлан дурна.

Мадарасса хIал хьуну махъ, ккаччин цIунилгу ххал хьуна ккуркки лажин дусса, кIяласса гьухъувусса тава адимина. Та тIайлана най ия ккаччил ялун. Та най ур рязий акъа, амма сивсуну. Ганил ялун иян ца урчIва-ацIва ша личIайхту, та авцIуна. Яла, дикIул парча буккан бувну, ккаччил хьхьичIун бувтуна.

– Гьу-у!.. Канаку, оьккину буруглагисса цира! – куна ганал.

Ккаччил хьхьичI бия биялсса дикIул парча, га букарча, ганивун гуж зана хьунссия, лякьлувусса къювугу гьанссия, ганища бюхъанссия, инсантурал ччаннала бивзун, паракьатсса кIанай утту бивхьуну, ятту лавгсса ххулий заллу ххал шайрив ккаклай буруглан. Амма ккаччил къабувкуна га дикIул касак. Гужрай бивзун, ца-кIива шагу лавсун, тийнмай хьуну, га цIунилгу утту бивхьуна.

– Огьо-гьой, ургу цал ина, ванил дакIнил хъуннашиву... Ккашил хьувкун, хъинну дукантIиссар, – увкуну, ккуркки адимина, кIура авну лавгуна.

Ахттаяр махъ анаварну ларчIсса чявхъа гъарал ккаччин чанссавагу хIал зана бивтуна, лякьлувусса кка­шил къюву, къуркъа хьусса кунна, хьуну, яруннил хьхьичIсса ттурлу ларгуна. Цила чIарав ришлашисса нахIусса кьункьайн бакI кIура даян дурну, дикIул парча ххал шайхту, ккаччи гацIана махъунмайва кIура бавуна.

ЦIан лакьлан диркIуна. ЦIаннай яру тIивтIукун, ганин цал ххал хьуна кIяласса ттуруллал гьурурдаха лахьлай, тIутIайх бивчусса интнил мурхьру, яла цила ялув гъаннува пперха тIий лавхъсса цIуртти. Чарив, ялу-ялун гъан хъанахъисса кунма, баллан бивкIуна кIулсса ккаччал чIурду. Зунттава бивщусса гъилисса мурчаву ккаччин ришлай дия цила залуннал кьанкь, так ганин бувчIлай бакъая, га макI дуссарив, ягу кIихь дуссарив.


Махъру ва бувчIин бавуртту

хIухч(у) I (-ил, -алт, -алтрал) – пастух

хIухчил ккаччи – волкодав

-хьуви – такая форма выражает надежду (авось сделает, авось случится)

къюву III (-лул, -рду, -рдал) – острая боль

сасан (б,д)ан – закаленный

ккурккисса – круглый

бюкь II (-лил, -ру, -ал) – булыжник

цирив – что-то

щунщуматI(и) II (-илул, -ив, -ал) – морда

хьюмушив(у) III (-рул) – жидкость

оьккину буруглагисса цира – что [ты так] нехорошо смотришь – 9


Ванийну мукьцIаллий мукьилчинмур дарс къурталссар. Аллагьнал ябаннав!
МукьцIаллий ххюлчинмур дарс (дарс 45)

Цалчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, лахьхьинмур ба.

Ххяххияртту. Къама. Хъюрув

Ва дарсирай жура кIул данну мурхьру бакъами ххяххияртту. Къама ххяххияр. Къама бикIайссар личIи-личIисса. ЛачIа, хъа, у, нехъа – къамар. ЛачIая ччатI байссар. Ччат баншиврул, лачIа гьавну, иникIма дан аьркинссар. Увал ини нахIуссар. Амма ини баннин, увая щивщу бан аьркинссар, яла щивщу гьавукун, шайссар ини. КIут байссар увая ягу хъалуя. КIут баншиврул у ягу хъа хъатан байссар, яла чансса ххяххан байссар, яла гьаейссар. КIуттал ккурч виврахун тIааьнсса дукрар. Вивра баншиврул туртул къама гьаен аьркинссар. Туртул къама гьавукун, шайссар турт. Вивра баншиврул турт нагьливу ягу ххяххиярттал агъушивруву бяххин бан аьркинссар. ДукьрахIан даншиврул зинигу, инигу, кIутгу аьркинссар.

Къама бакъа хъюрувгу ххяххиярттур. Хъюрувгу личIи-личIисса дикIайссар: лухIи хъюрув, нухутI хъюрув, шагьнал хъюрув. Шагьнал хъюрув дакъа шагьнал лачIагур бусса.
Махъру ва бувчIин бавуртту

къам(а) II (-лул) – зерно

лачIа II (-л) – пшеница

гьаян (гьавну I,II, гьарну III; гьае [гьа’йи]) – смолоть

у II (-вал) – голозерная ячмень

хъа II (-лул) – ячмень

нехъ(а) II (-лул) – овес

кIут II (тал) – солод

хъатан (хъавтуну I,II, хъартуну; – ) – подмокнуть

хъатан бан – намочить

ини II (-л) – толокно

щивщу II (-л) – жаренные зерна

ккурч III (-чул) – каша

турт II (-ул) – 1) лен; 2) урбеч

нагь III (-лил) – топленное масло

бяххан II (бявххуну; – ) – смести; смыть

бяххин бан II – развести

дукьрахIан III (-ттил) – буза

зини II (-лул, -рду, -рдал) – дрожжевая масса для приготовления бузы

хъюрув III (-рал) – горох

лухIи хъюрув – конские бобы

нухутI хъюрув – нохуд, белый горох

шагьнал хъюрув – фасоль

шагьнал лачIа – кукуруза – 19


Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Къама ххяххиярив?

ЛачIа, хъа, у, нехъа къамарив?

Цукун дайссар лачIая иникIма?

Увая ини баншиврул у гьаен аьркинссаривкьай, цал щивщу бан аьркинссарив?

КIут ссая байссар?

КIут баншиврул къама ххяххан бангу аьркинссарив?

КIуттал ккурч нахIусса дукрарив?

КIуттал ккурч укунна нахIуссаривкьай, виврарахун нахIуссарив?

ДукьрахIан даншиврул кIут аьркинссарив?

КIут бакъа ялагу ци аьркинссар дукьрахIан даншиврул?

Хъюрув ххяххиярив?

Шагьнал хъюрувгу, шагьнал лачIагу цара-ца ххяххиярив?
КIилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, мурад буси.

Къучагъсса ттукку

(магьа)


ИвкIун ур, къаивкIун ур, къаивкIунгу ци банссия, ца шяраву кIия мискинсса чIаххувчув ивкIун ур: Оьллул-JIyxIy ва Ттуккул-Кьуви. Оьллул-ЛухIул ца ттукку бивкIун бур, Ттуккул-Кьувил – ца кьунча. Заллухъруннал къадиркIун дур кIинттул гайннул дукансса. Мунияту ттукку ва кьунча ккашил литIлай бивкIун бур. Мукун бунугу, гай, мискинсса цалва заллухъру кунма, куннищал кув бавкьуну бикIайсса бивкIун бур.

Кьинирдал ца кьини ттуккул кьунклухь куну бур:

– Ва куццуй личIарча, жува ккашил литIунтIиссару, нану, жува хIалтIилухун гьанну, жунна дуканмур лякъин, хъус лякъин, – куну.

– Валлагьий, цамур бансса бакъар, гьан багьанссар. Бачу, гьаннуча, – куну, рязий хьуну бур кьун­ча.

Гьунттийхавай Оьллул-ЛухIул ттуккугу, Ттуккул-Кьувил кьунчагу, бувккун шаппату, бавчуну бур. Най, най, гайннул хъунмасса ххуллу бивтун бур. Ца ратIув бивсса чIумал, гайннун ца хъуннасса нуххува ца рищу-руцулул, балай-къавтIаврил чIурду бавну бур. Гъан хьуну бур нуххучIан, ххал барча, бурцIин жалин дуцлай, циняв жанаварт бавтIун. Жанаварт ххал хьуну, нигьа бувсун, кьунклул лихъан кьаст дурну дур. Амма ттуккул га къаитабавкьуну бур:

– Ява, утти лихъан чIалссар, кьянкьану бацIан багьантIиссар, – куну.

Жанавартми гай бучIаврия ххари хьуну бур, цанна дукансса хьуннича, тIий. Буххан бувну, щябивтун бур.

Цуша ччергъилттухун балай тIун бивкIун бур: «Ахттайнссаннун ттуккугу – дингур-данг, гьанттайнссаннун кьунчагу – чингур-данг», – тIий. Амма къучагъсса ттукку нигьа бусан дакIний бивкIун бакъар.

– Мукун бакъар балай учайсса, на лахьхьин баннахха зун балай учин, – куну, ларсун ччергъи­лугу, ганил цила бюхттулсса чIуний укунсса балай увкуну бур: «Бартукьрансса шивура дур – дингур-данг, чахулунссагу шивура – чин-гур-данг», – тIий.

«Бартукьрансса» тIисса махъ бавукун, цухьлул зурзу куну бур, ми цилва урисса бурчуятусса махъ бухьунссар, тIий. «Чахулунсса» тIисса махъ циятува тIий бухьунссар, тIий, бувчIуну бур бурцIин. Жанавартравун нигь дагьну дур: гай цанма кIулсса, даингу цала букайсса, укунмасса ттукку ва кьунча бакъахьунссар, цайми, ляличIисса, цаярва гуж бусса аждагьартту бухьунссар, тIий.

– ХIайп бакъарив ттул урисса бурчу бартукьран ишла бан!? – куну, хьхьичIва-хьхьичI цуша ливхъун бур. Ганил хъирив, ду-думургу ду-дуний кьариртун, гаймийгу жанаварт ливхъун бур. Бувккун ттуккул, вичIивгу рацIан дурну, тайннул хъирив ца бюхттулну чIуний «гьаъ» куну бур. Му чIу бавсса бурцIил чайва, тIар: «Валлагь, чун лихъарчагу, къабитанну, тIий бур», – куну.

Укун, Оьллул-ЛухIул ттуккул ва Ттуккул-Кьувил кьунклул кьянкьасса махъ бувсун, жанавартгу лихълахъи бувну, тайннул хъатIул хIадуршиннугу ца­ла дуркуну, хъус-ххазинагу цанма лавсун, шаппай зана хьуну бур.


Махъру ва бувчIин бавуртту

ИвкIун ур, къаивкIун ур, къаивкIунгу ци банссия – был, не был, если [даже] не был, что же делать (обычное для лакских сказок начало)

къучагъ I [къуча:гъ] (-нал, -тал, -турал) – храбрец

къучагъсса – храбрый

кьун(ча) II (-клул, -кри, -крал) – бычок

Валлагь, Валлагьий [вăлла:гьи:] – клянусь Аллахом

гьунттийхавай [гьунтти:ха:вай] = гьунттий

рищу-руцу III (-лул) – танцевальная музыка

ччергъил(у) III [ччиьргъиьлу] (-ттул, -тту, -ттал) – бубен

бартукь II (-рал, -ру, ирттал) – большая шуба из овчины

бартукьрансса – материал для большой овчинной шубы

чаху III (-лул, -рду, -рдал) – 1) пелерина; 2) воротник для шубы

чахулунсса – материал воротника

«Бартукьрансса шивура дур – дингур-данг, чахулунссагу шивура – чин-гур-данг» – Материал для шубы внутри [помещения] – дингур-данг, материал для воротника внутри [помещения] – чингур-данг

бурчу II (-л, -рду, -рдал) – кожа, шкура

нигь дагьан – почувствовать страх

хIайп – жаль

хIайп бакъарив – разве не жалко

ду-думургу ду-дуний кьариртун – оставив все, что было, там, где оно было

аждагьа II [ăждагьа:] (-лул, -ртту, -рттал) – дракон, чудовище

[вичIив] рацIан (дацIан) дан – выпрямить, вытянуть [уши]

ххазина II (лул, -ртту, -рттал) – сокровищница – 9


Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

ЧIаххул мискинсса бивкIун буривкьай, авадансса бивкIун бурив?

КIия чIаххучувнал ци диркIун дур?

ДиркIун дурив ттуккул ва кьунклул кIинттул дукансса?

Ккашил ци хъанай бивкIун бур ттуккун ва кьункьлун?

Ци бан пикри хьуну бур ттуккун?

Рязий хьуну бурив кьунча ттуккущал?

Ци бувну бур ттуккул ва кьунклул гьунттийхавай?

Хъунмасса ххуллу бивтун бурив гайннул?

Ссал чIу бавну бур гайннун ратIувсса нуххувату?

Бувххун бурив гай нуххувун?

Щин жалин дуцлай бивкIун бур га хъатIуй?

Нигьа бувсун бурив кьунча жанаварт ккавккун?

Итабавкьуну бурив ттуккул кьунча?

Ци увкуну бацIан бувну бур ттуккул кьунча?

Ххари хьуну бурив жанаварт ттукку ва кьунча ккавккукун?

Ци балай увкуну бур цухьлул ччергъилттухун?

Ци балай увкуну бур жавабран ттуккул?

«Бартукьрансса» тIисса махъ ссаятусса махъ кунма бувчIуну бур цухьлун?

Цукун бувчIуну бур «чахулунсса» тIисса махъ бурцIин?

Ци дагьну дур жанавартравун, ми махъру бавукун?

Ссан ишла бан хIайпну чIалан бивкIун бур цухьлун цилва урисса бурчу?

Ливхъсса жанавартрал хъирив бувккун, ци къел дурну дур ттуккул?

Ци чайва, тIар, бурцIил ттуккул гьаъ бавукун?

Ци дурну дур ттуккул ва кьунклул, жанавартгу лихълахъи бувну?
Шамилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, лахьхьи.

Лакрал тарихравунсса ссапар

– Зайнуттин, лакрал хантал бивкIссар, тIий, бавссархха ттун, ина миннаяту буслай акъарахха?

– Миккун жува биянтIиссару. Шамхалтал экьиливчуну махъ, Лаккуй хIукумат дачин дурну бивкIссар кьатIлил хъунисри ва халкьлавчи.

– КьатIлил хъунисри?

– КьатIлил хъунисри. КьатI тIисса халкь тIиссар. Хъунисри тIисса бакIчитал тIиссар. Халкьлавчи цувагу увчIайсса ивкIун ур кьатIлил хъунисриннал. Халкьлавчинал хIукму бачин байсса бивкIун бур дяъвилул чIумал, дяъви бакъаний – кьатIлил хъунисриннал. Халкьлавчи Аьли-баг хъунав хьуннин ивкIун ур лакрал бакIчину. Ганал кIия арс ивкIун ур, ца Сурхай тIисса, гамагу Гарай тIисса. Ми арсру кIиягу Аьли-баглуяр хьхьичI ливтIуну бур. Сурхайл ивкIун ур кIия арс, Гарайл – ца, ганан цIагу диркIун дур Сурхай. Аьли-баг ивкIукун, Сурхай тIима ганал арснал оьрчIал, кьатIлил хъунисриннал халкьлавчи увчIиннин къабавцIуну, щихьчIав цичIав къаувкуну, хIукумат цалла канихьхьун ларсун, цайнува цала хъунама уссу ивтун ур халкьлавчину.

– Му ччан къабивкIхьунссияхха кьатIлил хъунисриннан?

– Гьалбатта. КьатIлил хъунисриннан му хъинну къаччан бивкIун бур. Къаччан бивкIун бунугу, халкьлавчишиву барачат дан арамтал гьан бувну бур. Амма гайннал къудурсса ниттил ми арамтал санбакъул бувну, хъювату къатлувун буххан къабивтун, ларзулуватува махъунмай зана бувну бур. КьатIлил хъунисриннан, му хавар бавукун, сси бивзун, жу ккаккануча, жухь къацIувххуну, халкьлавчи итан шайсса урив, куну, пикри бувну бур халкьлавчину Гарайл арс Сурхай итан. Сурхайл ниттил гай, къячагу биххан бувну, хъинну бусраврай кьамул бувну бур. Цахава бувсса хIурмат ххуй бивзсса кьатIлил хъунисринналгу Сурхай халкьлавчину ивтун ур. Му къуллугърал ялув Сурхайлгу, ганал ссурахъавралгу дянив рагьну, дяъви хьуну бур.

– Ссурахъал – ми уссурваврал, ссурварал оьрчIру бунуккар, див?

– Хъинну тIайлассар, уссурваврал ва ссурварал оьрчIайн ссурахъал учайссар. Сурхайл гьалмахтурал ганал чIявуми ссурахъал ливтIуну бур, ливчIмигу ливхъун лавгун бур. Му дяъвилуву Сурхайл кагу дагьну, чулахъ хьуну ур. Мунияр махъ ганайн ларчIун дур Чулахъ Сурхай тIисса цIа.

– Кьянкьасса адимина ухьунссия Сурхай.

– Цукун?

– Яр, арула уссищал талан увккун ухьувкун.

– ТIайлассар. Чулахъ Сурхай хъинну бажар бусса, дирисса, хIарачат бусса чув ивкIун ур. Халкьлавчи шайхту, Сурхайл мютIий бувну Курал. Яла Къайтагъуллал бакIчи АхIмад-ханнащалгу, цаймигу кумагчитуращалгу цачIун хьуну, Ираннащал дяъвирду буллан ивкIун ур. Ми дяъвирдаву машгьур хьусса Сурхайн хан тIун бивкIун бур. Мунияр махъри Гъази-Гъумучиял хантал бувксса.
Махъру ва бувчIин бавуртту

экьиличин – сбросить

кьатI II (-лил) – народ

хъунисри (-ннал) – старейшины

кьатIлил хъунисри – совет старейшин

халкьлавчи I (-нал) – глава народа

халкьлавчишив(у) III (-рул) – главенство над народом

барачат дан – поздравить

ссурахъ(у) I,II (-ил, -ал, аврал) – двоюродный брат

рагьан (рагьну; – ) – поссориться

рагьав(у) III (-рил) – ссора

чулахъ I (-нал) – однорукий

кадакьу I (-л, -лт, -лтрал) – однорукий (букв. не имеющий руки)

Курал – Кюра (нынешние лезгинские районы Южного Дагестана)

талан (– ; талату) – воевать

бажар II (-данул) – способность; предприимчивость

бажар бусса – энергичный; предприимчивый

дирисса – шустрый, энергичный – 8


Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Ци хIукумат сакин хьуну дур Лаккуй шамхал экьиливчуну махъ?

Щил увчIайсса ивкIссар халкьлавчи?

Ци чIумал бакIчишиву дайсса диркIссар халкьлавчинал?

Щил бачин байсса бивкIссар хIукму дяъви бакъаний?

Таниннин ивкIун ур халкьлавчи Аьли-баг бакIчину?

Цими арс ивкIун ур халкьлавчи Аьли-багнал?

Та ливтIуну бур гай?

Цими арс ивкIун ур Сурхай тIима арснал, цими ивкIун ур Гарай тIиманал?

Сурхайл арсурваврал цайнува цала увчIуну уривкьай халкьлавчи, кьатIлил хъунисриннал увчIиннин бавцIуну бурив?

Барачат бан гьан бувну бурив кьатIлил хъунисриннал цала арамтал, цахьва къацIувххуну халкьлавчи ивтун унугу?

Цукун кьамул бувну бур гай уссурваврал ниттил?

Къаччан бивкIун бурив кьатIлил хъунисриннан ганил цивппа санбакъул баву?

ЩичIан лавгун бур гай, му иш хьуну махъ?

Цукун кьамул бувну бур Сурхайл ниттил кьатIлил хъунисри?

Гай кьамул буллай, къячагу биххан бувну бурив ганил?

Ххуй бивзун бурив кьатIлил хъунисриннан цахава бувсса хIурмат?

Ивтун ур кьатIлил хъунисриннал халкьлавчину Сурхай?

Цивхьуну бур халкьлавчинал къуллугърал ялув ссурахъаврал дянив?

Рагьаву дакъа, дяъвигу хьуну бурив ссурахъаврал дянив?

Ци дагьну дур му дяъвилуву Сурхайл?

Ци учайссар кадакъуйн?

Циван учайссар ганайн Чулахъ Сурхай?

Щийн учайссар ссурахъал?

Цукунсса инсан ивкIун ур Сурхай?

Халкьлавчи хьуну махъ, ци кIантту канихьхьун лавсун бур Сурхайл?

Цу ивкIун ур Сурхайл кумагчину Ираннащал дяъви байни?

Тания шийнмай бивкIун бур Гъази-Гъумук хантал хIукму бачин бувну?


Мукьилчинмур бутIа

Ва хъярчирайсса хавар бувккуну, бусанмур ба.

Чумартминалсса акъасса, мяшминналсса къаивчIаннав!

Ца шяраву цал архIал кIива бивкIу хьуну бивкIун бур. Мюрщисса оьрчIру, бивкIулул къатрачIан бувкIун, цадакьа була, тIий бивкIун бур. БивкIулул заллухъруннал: «Бачи шичча!» – куну, цичIавгу къадуллуну гьан бувну бур.

Лавгун бур оьрчIру гамур бивкIулул къатрачIан, мукунма цадакьа ласун. Га бивкIулул заллухъруннал, буллуну кIюла ччатI, бакъухъ, дикI, зунма оьрму лахъи бивухъул, куну, дуаьгу дурну, тIайла бувккун бур. ОьрчIал чайва, тIар: «КIай мяшулт бия, вай чумартсса агьлу бур. Уттиния тийнай кIайнналсса ххишала къаивчIаннав, ивчIайма вайнналсса акъа къаивчIаннав!» – куну.
Махъру ва бувчIин бавуртту

бивкIу хьун – случиться смерти, умереть

бивкIулул къатри – дом, где умер человек

бивкIулул заллухъру – хозяева дома, где умер человек

цадакьа II (-лул, -ртту, -рттал) – милостыня

мяшсса – скупой

мяшу I [маьшуь] (-л, -лт, -лтрал) – скупец – 3
Ванийну мукьцIаллий ххюлчинмур дарс къурталссар. Аллагьнал ябаннав!

МукьцIаллий ряххулчинмур дарс (дарс 46)

Цалчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, лахьхьинмур ба.

Ххяххияртту. ТIутIив

Шуаьнат Лаккуйн лавгсса чIумал шяравусса душваращал къуруппай бувккуна. Га бия махIаттал бувну зунттал щюллишиврул, тIутIал рангирдал ва кьункьал нахIушиврул. ЧIирисса ччиккул тIутIигу дургьуну: «Ванил кьункьал ххуйшиву! Шагьрулийсса циняв тIутIив цачIун дурну, гайннул кьанкь ва ччиккулмуничIан къадучIанссар», – тIий бия га хIайранну. Тийннай дия някI тIутIи, тихуннай – банавша рангирайсса банавша тIутIи, гийннай – кIяла тIутIи, гилуннай – хъахъи тIутIи, кIийннай – марияннул макь. Вана, бакIгу хъюлчай тIутIи дурну, наранжисса къуппан тIутIигу. «Ваний хъюлчу-кIутIу ххал ба!» – учайва Шуаьнатлул. КIийннай дия ятIу-лухIи ххунххутIи. Ццуццайсса хъункIул тIутIив тIурча – гай хъиннура ххуйсса дия. Ццуццул ххалаххив хъункIул тIутIи щилчIав къазеххан, га щилчIав къариттун ядуллалисса къаралчитал хханссия.

«Дараччигу дуссарив?» – тIий бия га цIухлай. Душварал жаваб дуллуна: «Дараччи цIана дакъассар. Дараччи дуккайссар интдайдихьулий, дахьра инт дуркIсса чIумал», – жаваб дуллуна душварал.
Махъру ва бувчIин бавуртту

ва – тот, который рядом (у меня)

му – тот, который близко (у тебя)

га – тот, который внизу

та – тот, который там, дальше

кIа – тот, который наверху

ччиккул тIутIи – примула

хIайранну – зачарованно

някI тIутIи –

кIяла тIутIи – ромашка

хъахъи тIутIи –

банавша тIутIи – фиалка

марияннул макь – ландыш

хъюлчай тIун – качаться

хъюлчу II (-лул) – качение

хъюлчу-кIутIу – качение

къупан тIутIи – одуванчик

наранжисса – оранжевый

ххунххутI(и) III (-ул) – мак

дараччи – подснежник

интдайдихьу III (-лул) – начало весны

ццац II (ццуццул) – шиповник

хъункIул тIутIи – роза шиповниковая

риттун III (рирттуну; ритта) – оторвать – 15


Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Чунмай бувккуна Шуаьнат душваращал Лаккуйн лавгсса чIумал?

Ссал бия га махIаттал бувну, зунттал щюллишиврул, тIутIал рангирдал ягу кьукьал нахIушиврул?

Ци тIий бия га, чIирисса ччиккул тIутIигу дургьуну?

ХIайран бувну бияв га уртту-тIутIал?

Ци увкуна ганил, наранжисса къуппан тIутIи ккарккукун?

Цумур дур яла ххаллилмур тIутIи?

Ци дуллалисса къаралчитал хханссия ццуццул ххалаххив?

Ци цIухлай бур Шуаьнат дараччилул хIакъираву?

Та ххяххайсса дур дараччи?


КIилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, мурад буси.

Аьли Къаяев (1)

Лакралгу, Дагъусттанналгу хъунасса аьлимчу Аьли Къаяев увссар 1878-ку шинал Гъумучиял шагьрулий муххал усттар Аьвдул-ХIамидлул кулпатраву. Къаяхъул ХV-ттуршукулия шинмай кIулсса тухумри. Аьли арулла шинавусса оьрчI ивкIун ур ванал ппу ивкIусса чIумал. Аьвдул-ХIамид ивкIуну ур Закаталлай, цайнма ххявхсса къачагътуращал иллай унува. Нинугу цамур шяраватусса адиминан щар хьуну, Аьли цала бутталссу Нажаватлул хъуна увну ур. Га чIивинийва ивкIун ур дуккин хъинну пагьму бусса. ЛяличIинува за дакIний личIайсса гьунар бусса ушивугу ччяни чIалан бивкIун бур. Мукунсса пагьму-гьунарданул заллу унугу, ганал дарс лахьхьин хъинну хIарачат байсса бивкIун бур. Дуклай ивкIун ур га мизитраву. Ччясса мутталий мизитравусса дуккаву къуртал дурну, ялагу элмурду лахьлай ивкIун ур личIи-личIисса аьлимтурачIа. Аьлил хъинну чIявусса луттирду бувккуну бур. Дагъусттаннай бюхъайсса элмурду лархьхьун махъ, Аьли лавгун ур дуклан Ашттарханнайн (Астраханьнайн). Тиккугу дуклай ивкIун ур ххюра шинай. Яла лавгун ур Мисриллал хъун шагьрулийн Кьагьиралийн «ал-Азгьар» университетравун дуккин уххан. «Ал-Азгьар»дануву дуклай ивкIссарив, къаивкIссарив балжину кIулну бакъар. Цавайннал бусаврийн бувну, ва дуклан увххун ур, амма цIусса цичIав лахьхьинсса къалявкъуну, кьабивтун бур. Мисрилив кIира шингу дурну, 1908-ку шинал Аьли ивзун ур Туркиянавун. Туркиянава зана хьуну ур Аьрасатнавун. БакIрай ва ивкIун ур Чаргаснаву дарс дихьлай. Яла ивзун ур Шурагьун. Шикку ва ивкIун ур аьрабрайсса «Джаридату Дагъистан» кказитрал редакторну. Къаяхъал Аьлил редакторшиву дуллалисса кказитрал диялсса даву дурссар агьалий чантI учин баврил ххуллий. ПаччахI экьиувтсса Февраль революция Къаяевлул ххарину кьамул дурну дур. Граждан дяъвилул чIумал Къаяев ХIуциннал Нажмуттиннул цува Дагъусттаннал имамну хъанахъишиву баян бувкун, ванал ккаккан бувну бур цукунчIавсса имам аьркин акъашиву. Мукун тIисса прокламация Нажмуттиннуйн къарщиминнал агьалийнавух ппив дурнугу диркIссар. Мунихлуну имамнал чулийминнал Аьлийн аллагьакъу тIун бивкIун бур. Аьлимчунал, политикалул иширттавух хIала ухлай, хъунмасса хIал бувну бакъар. Гъази-Гъумукун ивзун, кьадийну ивкIун ур.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   33




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет