Лекция:: 30 Семинар: 10 СӨЖ: 95 Барлық сағат саны: 135

Қарыз лы несиелерді ақшалац немесе тауарлы түрде,шетелден жоғары пайыз алу мақсатынкапитада беру. Қарыз капиталының халықаралық қозғалысы мемлекет аралық несиелермен банк депозиттерімен байланысты.Осы рынок біртұтасрынок ретінде қызмет етпейді.Ол әлемдік қаржы институттарын ғана емес,сыртқы экономикалық операцияларды жүзеге асырушы компаниялар пайдаланатын ұлттық несие рыноктарын да қамтиды.

Қарыз капиталының әлемдік рыногы елдер арасындағы қарыз капиталының қорлауымен бөлінуіне қатысты жүйені құрап және әрект етуші капитал айналымына қызмет етеді.Егер бір жерлерде қаржының бір бөлігі босаса,екіншісінде оған деген сұраныс туындау мүмкін.

Қажет валютаны рыногында сатып алуға немесе он қарыз алуға болады.Осы мақсаттар үшін әлемдік қарыз капиталы рыногы немесе банк несие рыногы қызмет етеді.Әлемдік қарыз капиталы рыногы дамыған елдердің-АҚШ,Англия,Франция,Германия,Швецария сияқты елдердің ұлттық рыноктары негізінде пайда болып, әлемдік шаруашылық шеңберінде,капитал ауысу жүйесінқалыптастырды. Қарыз капитал рыногының қалыптасуының объективті негізі халқаралық еңбек бөлінісімен өндірістік интерұлттандырудың әрі қарай дамуы болады.

Әлемдік қарыз капитал рыногының қарыз алушы мен қарыз беруші арасындағы делдалды қызметті атқаратын маманданған, қатысушылар негізінде,өзіндік ерекше басқару құрылымы бар.Олардың қатарына қаржы компанияла,қор биржалар ірі трансұлттық банктер мен басқадай қаржы-несие ұйымдар кіреді.

Еурорынок – бұл ұлттық қарыз капиталы рыногынын тыс рынок.’Еуро’деген сөз рынок Батыс Еуропа көлемінен шектеледі деген сөз еме,ол белгілі бір волютаның доллар, марка ,фунт , т.с.с. шетел банктерінің есепшотында болғандығы және олар несиеге беруге пайдаланатындығын білдіреді.Мысалға Париждегі коммерциялық банк торік бизнесменіне несиені неміс маркісімен береді.Еуровалбталық операциялық ұлттық валюта есеп шоттарынан тысқары,ерекше банк есеп-шоттарында жүзеге асырылады.Олар мемлекеттік қаржы ұйымдарымен бақыланбацды.Осындай мемлект бақылау жоқтығы еврорыноктың дамуына ерекше әсер етеді.

Еуровалюта рыногының операциялары Батыс Еуропаныңірі қаржы орталықтарында-Лондон, Париж, Цюрих және басқадай қалаларда жинақталған. Валютаның ірі партиялары АҚШ пен Батыс Еуропадан келеді.Осы аймақтар жаңа Канада, Жапония, Швеция, еуровалютаның ірі қарыз алушыларына жатады.

Еуровалюта рыногын қалыптасуы жоғарғы қарқынмен дамығандығын атап кету қажет.Егер 1979жылы операциялардың жалпы колемі 1 трлн долларға тең болса,1988 жылы ол 5трлн. доллардан асып түсті. Шетелге капитал шығаруда мемлекеттің орны түбегейлі өзгеріске ұшырады. Жекеменшік инвестициялар мемлекеттің инвестицияға қарағанда тез өсіп жатқанымен, ол негізінен салынған капиталдан алынған пайданы қайта салуға байланысты болып отыр. Ал 70 жылдардан бастап, мемлекеттік қаржылар үлесі өндірісі дамыған елдерден дамушы елдерге шығарылатын қаржы ресурстарының жартысы болды.

Бірақ мемлекет ірі капитал экспортиері ролімен ғана шектелмейді сонымен , бірге оның жекеменшік капиталы шетке шығарылуының кепілдемесі ретінде маңызы артуда. Мысалы: АҚШ-та бұл жұмысы экспорттық импорттық банк атқаруда.

Дамыған елдердің капитал қозғалысына әсер ету ұлттық және халықаралық деңгейде капитал экспорты мен импортын ынталандыру жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Ал тікелей инвестицияларға келер болсақ мемлекет экономикадағы ұлттық мүдделерін қорғауға бағытталған кез келген шектемелерді қабылдау құқығын қалдыруда. Шетелге капитал шығару шетелдік капиталдар ағымына қарағанда, аз реттелетін айта кетуіміз қажет.

1) қаржылық әсер ету әдістері жеделдетілген амортизация, салық жеңілдіктері, субсидия, қарыз беру, сақтандыру мен несиелерге кепілдік береді.

2) қаржылық емес әдістер: жер учаскелерін беру, қажетті инфрақұрлымды қамтамасыз ету, техникалық қызмет көрсету.

Осыған байланысты әлемнің тікелей инвестиция экспортымен импортынан алдыңғы қатарлы АҚШ тәжірибесі көрнекті. АҚШ-та тікелей инвестицияны реттеу саясаты екі деңгейде: федералды реттеу сферасынатек шетелдік инвестиларды тізімдеу кіреді. Бұл жердегі ең бастысы – ұлттық қауіпсіздікті қорғау болып табылады.

АҚШ-тың жекелеген штаттарының шетелдік инвестицияларды ынталандыру бағдарламаларында: салық жеңілдіктері, субсидия, қарыз беруді нарықтық пайыз мөлшерінен итөмен жүзеге асыру, жұмыстылық пен кәсіби оқытуға көмектесу, транпорт жүйесін жетілдіру, жерді ақысыз пайдалануға беру сияқты жағдайлар қарастырылған.Шетелдік капитал салымдарын реттеу бойынша маңызы құжат 1994 жылы Джакарта қаласында Азия-Тынық мұхит ынтымақтасу ұйымының шеңберінде жасалған,тікелей шетел инветсицияларының ерікті кодексі болып табылады.Мамандар пікірінше болашақта осы принцптер АСҰ (ВТО) қолданылады.
Жалпы алғанда, әлемдік экономика дамуында халықаралық капитал қозғалысы ынталандырушы болып табылғанымен капиталды экспорттаушы және импорттаушы елдер үшін әртүрлі экономикалық салдары болады.

Капиталды экспорттаушы елдер үшін теріс салдары:

• 
  Шетелге капиталды шығару, шетел инвестицияларын тарату мен қатар жүргізілмесе, елдің экономикалық дамуын баяулауына әкеледі.
  
• 
  Капитал экспорттаушы елде капиталды шетке шығару жұмыстылық деңгейіне кері әсер етеді.
  
• 
  Шетелге капитал ауысуы елдің төлем балансына кері әсерін тигізеді
  

• 
  Капиталдың реттелетін импорты елдің экономикалық өсуіне әсер етеді.
  
• 
  Тартылған капитал жаңа жұмыс орындарын жасақтайды
  
• 
  Шетел капитал жаңа технология алып келіп тиімді басқару әдістері елдегі ҒТП жеделдеуіне көмектеседі.
  
• 
  Капиталдың елге келіп, елдің төлем балансына оң әсерін береді
  

• 
  Шетел капиталы жергілікті капиталдан басым түсуі мүмкін немесе әрекетсіздігін пайдаланып ең бастысы деген салдардан ығыстырылады. Осының нәтижесінде белгілі бір жағдайлар елдің бір жақты даму мен экономикалық қауіпсіздігін қатер төндіруі мүмкін
  
• 
  Капитал рыногы көбінесе, ел рыногында өмірлік циклына өткен тауарларды және теріс жақтары байқалаып өндірістен алынып тасталынған тауарларды сатуға тырыстыру мен байланыстырылады.
  
• 
  Қарыз капиталының импорты елдің сыртқы қарызының көбеюіне әкеледі
  
• 
  Қаржы дағдарысы мен қор биржаларына алып сатарлық капиталдың алымнан күрт алынуы нәтижесінде елде экономикалық қаржы жағдайы мен валюта тұрақтылығына қатты нұқсан келтіреді. Мысал ретінде 1997 жылы Оңтүстік Шығыс Азиядағы қаржы дағдарысымен оның әлемге тигізген салдарын келтіруге болады.
  

Мемлекет тұрақты түрде өз азаматтарынан және шет елден қарыз алуда. Нарық жағдайында несиені алу экономиканың табиғатына тән құбылыс. Қарыз дамушы елдерге ғана емес, индустриялды елдерге де тән. С ондықтан АҚШ, Германия сияқты елдердің де қарызы бар. Дамыған елдердің дамушы елдерге қарағанда қарыздары көп, бірақ оларға сенім мол. Компаниялар тауарларды жеткізу, ал тұтынушылар қымбат, бағалы тауарларды алуға қажетсінеді. Мемлекеттің несие алуы бағалы қағаздар шығару жолымен жүзеге асырылады. Оларды белгілі бір мерзімнен кейін номиналы бойынша қайта сатып алуға міндеттелінеді. Осы уақыт ішінде оның бағамы өзгеруі мүмкін, өйткені биржаларды саудалайды. Пайыздары номиналы бойынша төленеді. Салушылардың ақшалардың қайтарылатынына кепілдік бар ма? Мемлекет экономика ары қарай дами беріп, салық түсімдерінің ұлғаюы арқылы қарыз берушілер мен есептесуге үміттенеді. Ал мемлекет банкрот бола алады ма? Формалды түрде ол әрқашан төлем қабілетіне ие. Мысалыға жаңа ақша көлемін шығара алады. Бірақ егер қайтару кезінде ақша құнсызданса болашақта мемлекетке ешкім өз қаржыларын сеніп тапсыра алмайды. Осы жағдайда мемлекет шетелден несие алу үшін қажет болады. Бірақ ол бұл жерде қиын жағдайларға кездеседі, өйткені, мемлекеттің банкротқа ұшырау қаупі жоғарылайды. Бұл жағдайда ақша эмиссиясы көмектеспейді. Мемлекет өз ақша бірлігінің деноминациясына амалсыз барады. Осы уақыттан бастап ол жаңа ақша ларын тұрақтандырумен айналысады.

Капитализм жағдайында халықтың территориялық орнын ауыстыруға сипати күрт өзгерді. Жұмысты іздеуге байланысты көшіп- қонудың жаңа түрі пайда болды.

Капитализмен нарықтық экономиканың осы жағдайларында экономикалық мәжбүрлікке негізделген жұмысшы күші миграциясы халықаралық деңгейде шығарды. Территориялық мобильдіктігң күшеюі, бір жағына жұмысшының өндіріс құралдарынан бөлініп, заңды еріктілігіне негізделген жұмысшы күшінің тауарға айналуы болса, екінші жағынан капитал орлану процесі жұмысшы күші қозғалысының объективті себебі болды.

2. Еңбек миграциясы- бұл еңбекке жарамды халықтың қандай да бір қоғамның экономикалық қажеттілігіне айналған, еңбек күшін қажет ететін орындарға байланысты қозғалысы.

Имиграция- жұмысшы күшінің басқа елге, жұмысқа немесе оқуға белгілі мерзімге орналасу мақсатымен келу немесе жұмысшылар импорты.

Эммиграция - жұмысшы күшінің экспорты, басқаша айтқанда шетелде жұмыс орындарын Алу мақсатымен елден кетуі.

Реммиграция- эммигранттардың отанына тұрғылықты өмір сүруі үшін қайтып келуі (оралмандар).

Милардың ағымы жоғары білімді мамандардың халықаралық қозғалысы.

Халықаралық еңбек күші миграциясы көптеген ғасырлар бұрын пайда болды, осы уақыт шінде жұмысшылардың қозғалысын түсіндіретін теорифлық негіздерде елеулі өзгерістер болды. Экономистер арасында еңбек күші миграциясы анықтамасында, он зерттеудің тәсілдеріне біраз қайшылықтар бар. Бір қатар ғалым экономистердің пікірінше, халықаралық еңбек миграциясы- бұл басқа елдің территориясыныдағы еңбек іс- әрекетімен байланысты халықтың территориялық қозғалысының барық түрлерінің жиынтығы. Бұл жерде территориялық қозғалысымен – тығыз байланыстығы түсіндірілді.

Зерттеушілердің бір бөлігі миграцияны еңбек рыногында ішкі тепе тексіздікті жлю әдісі ретінде қарастырады. Егер елде еңбек күшінің тапшылығы болса, шетел жұмысшы күші тартылады, ал артықшылығы болса жұмысшыларды шетелге жұмысқа орналастыру ынталандырады. Батыс экономикалық әдебиеттерінде еңбек күшінің терриолриялық қозғалысы экономикалық ғылымның дәстүрлі тақырыбы болып табылады. Белгілі ғалымдар Е. Ли, Р.Харрис, М.Тодаро, М.Топинсон еңбектерінде миграция донор елдер мен реципент елдердегі жадай теңсіздігі салдары немесе осы екі топ елдердің ішкі теңсіздектер нәтижесі ретінде көрсетілген. Бұл автролар миграцияны қозғаушы мүдделерін нықтылап, жекелеген факторлар арасындағы сандық тәуелдігін анықтап және миграция ағымдарының қарқындылығын нақтылау талаптанды.

Көрсетілген авторлар халықаралық миграцияны реципиент елдің экономикасына миграннтардың еңбегін пайдаланудың салдары негізінде қарастырады. Соңғы жылдары миграцияны талдау капиталының шоғырлануын зерттеуге ауды. Өйткені жинақталған адамзаттық поиенциал экономикалық дамудың алғы шарте болып табылады. Миграция теориясында бұл тәсіл елдер арасындағы экономикалық өсу қарындағы айырмашылықтығын бір түсініктемесі болуда.

Еңбек рыногынсыз әлемдік экономиакалық жүйенің тоық іс-әрекет туү мүмкін емес. Бұл жүйенің қозғаушы және өзгертуші күштерінің бірі болып еңбек күші миграциясы табылады. Әлемдік еңбек күші рыногы шетел жұмысшы күшіне миграциясы табылады. Әлемдік еңбек күші рыногы шетел жұмысшы күшіне ұсыныс пен сұраныс механизмі жұмыс істеген жағдайда пайда болады. Сонымен қатар ұсыныс пен қозғалысының нақтылығы арқылы жүзеге асырылады.

Еңбек күші рыногының және халықаралық. Жергілікті (аймақтық) еңбек рыногына мыналар тән:

1. Еңбек ресурстарының бір бөлігінің шетелге кетуі жергілікті деңгейде өте қатты білінеді. Ол жекеленген кәсіптік – мамандық топтпар, салалар, территроиядан білініп, еңбек ресурстарының құрылымдық тапшылығының пайда болуына әкелуі мүмкін.

2. Имиграция жаңа жұмыс орындарын жақсартуға көмектеседі.

Миграцяның оң және теріс әсері ұлттық еңбек рынгында жақсы байқалады.

1. еңбек күші миграциясы жергілікті еңбек рыногтарындағы шиеленсісті жоя алады.

2. сыртқы еңбек миграциясы еңбек күшінің сапалық құрылымының өзгеруіне әсер етеді.

3. миграция маманданған және маманданбаған жұмысшы күші тапшылығын жоюдың көзі ретінде табылады. Ұлттық еңбек рыногының тиімді даму тек еңбек күшінің еларалық қозғалысының еркіндігін жағдайында болыу мүмкін.

4. Жоғары бюіліктік мамандарды шетелге «айып кетуі»
Бақылау сұрақтары:

1.Халықаралық еңбек миграциясы

2.Иммиграция, эммиграция, миграциялқ сальдосы

23 тақырып. Жұмысшы күші миграциясының масштабтары мен бағыттары

1.Жұмысшы күшін тартудың орталықтары

2.Миграцияның экономикалық эффектілері

Лекцияның мақсаты: Жұмысшы күші миграциясының масштабтары

Лекция мәтіні.

1.Кез-келген елдің миграциялық заңы екі негізгі бөлікке бөлінеді: миграциялық және эитграциялық.

Донор ел- бұл жұмысшы күшінің белсенді экспорты бар мемлекет Миграциялық сальдосы теріс болады.

Реципиент ел- жұмысшы күшінің белсенді ағымы келіп оның импорты байқалатын мемелекет. Миграциялық сальдо оң болып табылады.

Донор елдің қатарына дамушы елдер, ал реципиент- елдерге жоғары дамыған елдер тобының Кіру жалпы әлемдік тенденция болып табылады.

Қазіргі экономикалық әдебиетте еңбек миграциясының түрлі елдердің экономикасына әсер етуінің нәтижелері белсенді түрде зерттелуде. Ел экономикасына экспорт- импортың әсерін аштын теориялар аса көп қызығушылық тудыруда. Донор елдің экономикасында миграция нәтижесі бір ден көрінбейді, әсіресе теріс жақтары біраз мерзімен кейін байқалады, ал реципиент елің нәтижелері керісінше бір ден көріне бастайды. Донор елдің экономикасына миграция әсері туралы 80 жылдары өткізілген зерттеулер нәтижелері сыртқы халық миграцясы көбінесе осы елдердің еңбек рыноктарының қалыпты жағдайда келуін корсетеді. Көптеген адамдардың, пікірінше, миграция процесінің даму донор елден ең маманданған белсенді еңбек ресурстарының кетуіне әкеліп соғады. Олар шетелге білімдердің кетуі, ел экономикасына толтырылмайтын зиян әкеледі деп есептеуде. Соңғы он жылдықтардағы зерттеулер бұл көзқарастарды растады. Миграция нәтижесінде ел өз жұмсышы күшінің қаймағы болатын адамдарынан айырылып босаған орындарына дайындығы мен белсенділігі төмен жұмыскерлермен толтырылатын жағдайлар болған.

Көптеген жағдайларда миграция белсенділігі мананданбаған, жартылай маманданған еңбек ресурстарының кетуіне байланысты екені белгі болды. Халықаралық еңбек ұйымы деректері негізнде жүргізлген зерттеулер нәтижесі бойынша, Таяу шығыстық еңбек миграннтарының көбі аз маманданған немесе маманданбаған болғаны анықталады.

Халықаралық еңбек миграциясының құрылымында жоғары бірліктің жұмыскерлер қозғалысы дәстүрлі түрде өте елеулі орын алады. Мысалыға, Ұлыбританияда жұмысқа тұруға рұқсаттардың (иммиграцияняның міндетті шарте болып табылады) 85% жоғары маманданған қызыметкерлер мен басқарушылар үлесіне тиді. Осы елде жұмыс істейтін иммигранттардың 2/3 бөлігі осы категорияға жатады. АҚШ соңғы 25 жылда дамушы елдерде 250мың мамандар келтіріп, әр түрлі әлем аудандарының интеллектуалды жұмысшы күшін таратуда үлкен пайда алады.

Ғалымдардың пікірінше осы уақытта білімділердің кетуі терминінің мәні кедей елдерден индустриалды орталыққа жоғары пайда болады. Білімділердің кетуі (brain drain) термині алғашқы рет ресми түрде 1962 жылы қолданылыды.

80- жылдардың соңымен 90- жылдардың басында жадай күрт өзгерді. Тек 1986-1990 жылдар кезеңінде Шығыс Еуропа мен бұрыңғы КСРО елдеріне 1,5 млн . Адам эммиграциялап, оның басым бөлігін ғылыми және инженерлік – техникалық жұмыскерлер құрады. Соңғы 20 жыл ішінде АҚШ математиктердегі қажеттіктерінің 50% бұрыңғы КСРО елдерінен келген эммиграция есебінен қанағаттандырды . Осының нәтижесінде 1975 жыл мен салыстырғанда 90 жылдар басындағы ғалымдар санының үлесі салмағы бізде 25% дан 19% түссе АҚШ-та сол кезде 23% - Дан 31% ға өсті.

Халықаралық миграция жұмысшы күшін экспортпйтын немесе импрттайтын етдердің арасындағы экономикалық даму жағдайы мен халықтың табиғи өсу қарқынында елеулі айырмашылықтар болғандықтан пайда болады. Сондықтан, иммигрпцияның географиялық орталықтары – АҚШ, Канада, Австралия, Батыс Еуропа елдерінің көпшілігі секілді жоғары табысқа байланысты өте қарқынды экономикалық дамыған елдер болып отыр. Бұл елдер қатарына Бахрейн, Кувейт, Катар, Сауд Арабиясы, БАӘ жатқызуға болады.

Әлемнің коптеген мемлекеттері сыртқы сауданы либерализациялау миграциясының шектейтін шаралар қолданылады.

Миграцияняның теріс әсерлерінің бірі- мигранттардың дамыған елдер бюджетіне салынатын қаржылық ауыртпалығы. ОЛ дамыған елдер дамушы елдерге жақын немесе шекаралас болғанда өте айқын көрінеді. Оған мысал ретінде АҚШ, Мексика және Кариб басейні елдері, Франция мен Маг риб елдері, Германия мен Туркия бола алады. Осындай жақын көршілестік заңды ғана емес, материялды көмекті немесе отанына қайтару үшін көп қаржы қаражыт қажет ететін заңсыз иммгранттардың көптеген ағылуына әкеледі.

- елдер жұмысшы күшінің үлкен ағымы келгендіктен, ұлттық мүдделерін қроғауға байланысты саясатын жүргезеді. Оның мақсаты- талапкерлердің тексеру мен таңдау жүргізу боылп табылады.

Миграциялық саясаттының мақсатты 3 аспектіде қарастыруы мүмкін.

• 
  Ұлттық экономиканы қажетсіз жұмысшы- мигранттар қамтамасыз ету.
  
• 
  Қабылдаушы елдегі ішкі халықтың жұмыс бастылығының өзекті мәселерінің шетел жұмысшы күшінің Санин реттеу есебіне шешу.
  
• 
  Импортер- елдің экономикалық және саяси мүдделеріне байланысты елге келген жұмысшы- мигрантардың тиджі пайдалану.
  

Халықаралық миграция ұйымы (ХМҰ) 1951 жылы Жена вада құрылды. Осы ұйымға 48 мүше ел мен 35 бақылаушы ел кіреді. Ұйымның маңызы жылдан жылға өсуде. Халықаралық миграция ұйымының мақсаты – халықаралдық миграцияны жоспарлығы мен тәртіптелуін, оны ұйымдастыру, тәжірибе мен ақпаратпен алмасуды қамтамасыз ету болып табылады. Оның қалыптсқан ұйымдық құрылымы бар. Сол арқылы талаптанған мигрант пен еңбек рыногындағы жағдай туралы, оның ішінде кәсіпкер, мамандану, жұмысқа алу жағдайлары туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Халықаралық еңбек ұйымы – 1919 жылдан жұмыс істеп келе жатқан, ең қадірлі ұйым болып табылады. Оның құрамына 160 мемлекет мише болып кіреді.

Еңбек миграциясы – обьективті экономикалық процесс. Ол ұлттық заңдар мен халықаралық нормативті актілер негізінде өркениетті түрлерімен жүзеге асырылады. Осы мәселеге қатысты әлемдік қауымдастықтың көзқарасы еңбек миграциясының жұмысқа орналасу мақсатындағы іс - әрекеті халықаралық құқықтық обьектісі болғаннан бері өзгереді. БҰҰ шеңберінде бірқатар маңызды құжаттар қабылданып, олар азаматтардың басқа мемлекетте кәсіби іс - әрекетін жүзеге асыруда заңды мүдделері мен абыройына нұқсан келтірмей, олардың құқықтары мен еркінігіне қатысты қысымшылық жасау, эканомикалық, әлеуметтік және саяси сипаттағы кедергілерді болдырмауды қамтамсыз етуге бағытталады.

1966 жылы БҰҰ қабылданған азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт мише елдерді азаматтардың келу құқығын қамтамасыз ететін норманы бекітті. Пактың 12 бабында әрбір адам кез келген елден, өзінің елінен де кетуге және келуге құқылы деп, жалпы адам құқығы декларациясының 2 тарауының 13 бабын толық Европалық аймақтыққ деңгейде жоғарыда көрсетілген мәселелер Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы (ОБСЕ) деңгейінде шешілуде. Бұл ұйым 1975 жылы құрылға, 58 мүше елі бар.

Европа кеңесі 1949 жылы құрылды, штаб – квартирасы Страсбург қаласында орналасқан. Қазіргі уақытта Ресей осы ұйымға мише болуға тілек білдіріп отыр.

Тәуелсіздік алумен шекараларды ашу Қазақстан Республикасына шет ел капиталының ағымын ынталандырды. Ол бағалы және арзан еңбек ресурстарын, шетел жұмысшы күшінің миграциясын пайдалануға тырысты. Екінші жағынан еліміздің азаматтарының бір бөлігі шет елде жұмыс табуына тырысуы болады. Осы бағыттар еліміздің халықаралық еңбек рыногына енуіне әсер етіп, ол елді ғылыми ғана емес, практикалық мәні зор болады.

Қазіргі уақытта халықаралық еңбек рыногын тек білімдердің кетуі мен ұлттық еңбек рыногын ұлғайтуға әсер ететін фактор ретінде қарастыруға болмайды, ол енді еңбекті пайдаланудың жаңа сферасы ретінде қарастырылуы қажет. Халықаралық еңбек рыногының бастр өзгешелігі- жұмыстылықтық, еңбек қатынастарының, қайта құрудың құрылымын ынталандыру жаңа әлеуметтік құрылымдар ұйымдастыру, еңбек сферасында ынталандырумен бәсекелестігін жоғарлатудың жаңа түрлерін қалыптастыруы.

Миграция-диалектикалық процесс сондықтан оны екі жақтан: теріс тенденциялар мен оң жағдайлар тұрғысынан қарастыру керек. Қазақстан сияқты жас, аяғынан нық тұрмаған мемлекет үшін, эмиграцияның күшеюі жоғары білікті жұмыскерлердің кетуі,еңбек потенциялын толтыру үшін оқыту, денсаулық сақтау, жоғары білім Алу сияқты шығындар арқылы экономикаға тікелей зиян әкеледі.

Қазақстан Республикасының Үкіметі» ҚР-на шетел жұмысшыларын әкелу мен жұмысшы күшін шетелге шығару іс-әрекетін лецензиялау туралы» үкімін қабылдады.
Бақылау сұрақтары:

1.Миграцияны бақылаудың механизмдері

2.Иммиграцияны реттеу әдістері

25 тақырып. Халықаралық экономикалық интеграция

1.Экономикалық интеграцияның алғышарттры және мақсаттары

2.Дамыған және дамушы елдердің интеграциялық бірлестіктері

Лекцияның мақсаты: Халықаралық экономикалық интеграцияны зерттеу

Лекция мәтіні.

1.Интеграциялық процестердің даму халықаралық тауар айырбасы
мен оларды өндіретін факторлар қозғалысының артуының заңдылықты
нәтижесі болып табылады. Бұл елдер арасындағы тұрақты ондірістік;
онім өткізу байланыстарын қалыптастыру және халықаралық сауда мен
ондіріс фактгорлары қозғалысындағы көптеген кедергілерді жоюды
қажет етеді. Бұны жүзеге асару мемлекетаралық интеграциялық
бірлестіктер деңдейінде көржақты саяси келісімдер негізінде ғана
мүмкін болды

Экономиканы интеграциялау оған қатысушылардың әрқайсысына, өзара саудамен шектелген елдерге қарағанда қосымша жүйелі эффект деп. аталатын артықшылықтарды алуға жағдай жасайды. Екінші жағынан алғанда мемлекеттердің бұндай ынтасы әлемде болып жатқан сапалық өзгерістерді көрсетеді және де қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларындағы, ең алдымен экономикалық жүйедегі интеграциялық процестердің дамуына жасалған оңтайлы жағдайлардан туындайды.

Бірінішіден, әлем салыстырмалы түрде әскри шиеленістерден біршама сақтану жүйелерін қалыптастыра бастайды, әрі әскери қырғи -қабақ саясаты жойылуда. Әлемдегі екі жүйенің ғаламдық қарсы түрі жойылады. Елдер арасындағы даулы мәселелер мен шиеленістерді оз уақытында шешудің көптеген механизмдері жасалды. Әрине, Югославия және жеке елдердегі уақиғалар жалпы мемлекетаралық мәселелердің тұрақтылығы, сенімділігі мен келісімділігін терістей алмайды.

Екіншіден әлемде әр түрлі елдердің капиталдарының өзара кірігуінің

Үшіншіден, әлемде соңғы жылдары елдер арасындағы экономикалық ынтымақтастықты реттудің сенімді және тиімді механизмдері жасалып табысты қолдануда. Бұлар - кедендік, төлемдік, валюталық, экспорттық - импорттық және т.б. механизмдер мен нормалар.

Төртіншіден, жоғары технология және озық техниканың

информатика және т.б. қарқынды даму еңбек өнімділігін шұғыл арттыруда, тіпті жеке елдер мен региондардың нарығының тар болуына әкелуде. Оларға тауарлар мен қызметтер айналымының үздіксіздігін тездету қажеттігі, осыған бөгет жасайтын барлық кедергілерді жою үшін елдер арасындағы өнім алмасуға қатысты мәмілелерді неғұрлым көбірек жеңілдетуге итермелейді.

Бесіншіден, әлемдік нарықтагы бәсекенің сипати мен ауқымы өзгерді. Жеке елдердің экономикасы дамуына және еңбек бөлінісінің тереңденуіне байланысты бәсеке ел ішіндегі фирмааралық деңгейден шығып, халықаралық сипат ала бастады.

Алтыншыдан, кейінгі жағдайлар айқын көрсеткендей аймақтардың эконмика және қаржы - қаражат нарықтарының өзара тәелділігі күшейді. Оңтүстік - Шығыс Азия, Жапония және Латин Америакасы дағдарыстары аймақтардағы жеке елдер мәселесін ғана емес, бүкіл әлемдегі экономикалық жағдайды қамтиды.

- интеграцияланушы елдердің экономикалық. даму деңгейі мен нарықтық дәрежесінің біргейлігі. Мемлекетаралық интеграцяя көпшілік жағдайда индустриялды мемлекеттер арасында немесе дамушы елдер арасында| қалыптасуда. Тіптен индустриялды дамыған елдер шеңберінде интеграциялық процестер ірегей экономикалық даму деңігейінде тұрған елдер арасынды жедел жүргізілуде. Дамушы және индустриялы елдер арасындағы интеграцимялық тіпті бірлестіктерді дамыту фактілері кездесуі

• 
  елдердің жағрапиялық жақындығы, көп жағдайда ортақ шекараларының және тарифи қалыптасқан экономикалық байланыстарының болуы. Әлемдегі көпшілік интеграциялық бірлестіктер жағрапиялық жақын орналасқан бір континенттегі көршілес елдерден басталды, тіптен бір тіл де сөйлейтін және ортақ транспорт комуникациялары барі елдер. Интеграциялық бірлестікке үмтылған бастапқы елдер тобына - интеграциялық өзекке - біртіндеп басқа көрші мемлеқеттер де кіре бастайды;
  
• 
  экономикалық интеграция экономика|іық және басқа да жалпыға ортақ сипаттағы саяси колдау экономикалық даму және қаржыландыру үйымдастыру ретеу сияқты нақтылай мәселелердің бірлігі. Экономикалық интеграция бірігетін мемлекеттер алдында тұрған нақтылайі мәселелерді шешуге басғытталған. Сол себепті, негізгі міндетті нарықтық экономиканың негіздерін қүру болып табылатын жеке елдер нарық жоғары дамыған жалпы ортақ валютаға еткелі отырған елдермен интеграциялана алмайды. Сол сияқты халқын су мен азық - түлікпен қамтамасызщ ету езекті мәселеге айналған елдер халықаралық капитал қозғалысының еркіндігін бастр назарда үстайтын елдермен интеграциялық қүрылымға бара алмайды;
  

ХХ-ғасырдыц 80 жылдарының соңындағы басты дүниежүзілік

Интеграциялық процесті дамытуға бағытталған шаралар және оны іске асару нәтижесі.

Жаңа мемлекетаралық құрылымның мақсаттары:

• 
  саяси, экономикалық, экологиялық, гуманитарлық және мәдениет салаларында ынтымақтастықты іске асыру;
  
• 
  ортақ экономикалық кеңістік шең|берінде мүше - мемлекетердің Жан - жақты және тепе — тең эқономикалық және әлеуметтік дамуына, мемлекетаралық ынтымақтастық пен интеграцияға барынша көмектесу;
  
• 
  көпшілік таныған халықаралық құқық және Европадағы қауіпсіздікті пен әрекеттесу ұйымының (ОБСЕ) қүжаттарындағы нормалар мен принциптерге сәйкес адамдардың қүқықтары мен негізгі бостандықтарын қамтамасыз ету;
  
• 
  халықаралық бейбітшілк пен қаупсіздікті қамтамасыз ету мақсатымен мише - елдердің өзара ынтымақтастығы; қаруландыруды және әскери шығындарды қысқартуға тиімді шаралар қолдану, ядролық қаруды және көпшілік зақымға үшырайтын қаруларды жою және зақымға ұшырайтын қаруларды жою толық және жалпылама қарусыыздандыруға жету; .
  

1. 
   Халықаралық өтімді қоры жеткіліксіз, болмаса төлем қабілеті төмен мүше елдерге өтімді қаржылық қүралдар беру;
   
2. 
   Сауданың еркіндігін күшейтіп, келісімдер еркін түрде жүргізілуі үшін мүше елдердің сауда мен төлем жүйесін қадағалап отыру;
   
3. 
   Мүше елдерді қазіргі калыптасқан халықаралық валюта жүйесі мен төлемдер туралы халықаралық келісімдерге сенімді арттыратын қаржы саясатын жүргізуге итермелеу. Нәтижесінде бұл елдің басқа елдермен экономикалық қатынастары тұрақтанады;
   
4. 
   Мүше елдердің төлем балансын реттейтін жобалар қабылдауьна
   көмек көрсету.
   

ХВҚ-ың несиедік қызметтері. Егер белгілі бір мише елдін ағымды төлемдері дефицңтті болып, ал бюджет тік немесе акша несиелік саясаттты қатаңдату жұмыссыздық деңгейін көтеретін жағдайда болса, ХВҚ мұндай еге белгілі мерзімге несие беруге әр уақыгта дайын. Бұл несиелерді қамтамасыэ ететін ХВҚ-ыц алтын-валюта резервтері. Олар мүше елдердің жарналарынан қальштасады.

Реттелетін паритеттер. Елдің валютасы тіркеулі бағам жағдайында болғаннын өзінде, егер ХВҚ ойынша бұл елдің төлем балансы , фундаменталды теңсіздікге болса, валюталық бағамды өзгерту девальвация немесе ревальвация жасау керек. ХВҚ жарғысында "фундаменталды теңсіздік" деген түсінік жоқ. Бірақ бұл сөз тауарларына халықаралық сұраныстың өзгеруіне байланысты қиыншылық көріп отырған елдерге қолданылады.

Егер девальвация жүргізілмесе, мүндай елдерде сңртқы және ішкі бағаның теңділігі қалыптасқанша жұмыссыздықтың деңгейі жоғары болып, ағымды телем балансы дефицитті болады. Девальвация болмаса, бұл жадай ұзақ уақыт сақталуы мүмкін.

Сондықтан девальвация жұмыссыздықты төңендетіп, ағым балансын теңдестіруге күшті ықпал етеді де, халықаралық қорлардың елден кетуіне кедергі болады.

2.ХВҚ-ы тек қана сыртқы экономикалық есептесуде қиындық көріп отырған елдерге ғана несиелік қаржы береді. Басқаша айтқанда, шетелдерден тауар сатып алуға коректі жеткілікті шетелдік валюта жинай алмаған елдерге беріледі. Егер шетелдік ақшалар экспорттан ,қызмет көрсетуден және туризмнен тздегі шетелге түседі.Ақша басқа кездегі шете,лге салынған капталдан, ал кедей елдерге шетелден көмек есебінде де түседі. Бірақ, мемлекеттер жеке адамдар сияқты, тапқан табысынан көп жұмсауы мүмкін. Бұл айырманы қарыз арқылы толтыруға болады. Бірақ қарыздың да шегі бар.

ХВҚ-на кірген ел белгілі бір ақша сомасын телейді. Ол үлес "квота" деп. аталады да, мүшелік жарнаға үқсас келеді. Біріншіден, жарналардан ХВҚ-ың ақша қоры қалыптасады. Оны ХВҚ қаржылық қиыншылыққа үшыраған мише елдерге карыз беруге жүмсайды. Екіншіден жарна үлестерінің негізінде әрбір елдің қарызға ала алатын сомасы мен мезгіл арнаулы қарыз алу қүқығы белінгенде алатын активтері анықталады. Жарна неғүрлым кеп болса, ала алатын қарыздың келемі де соған сәйкес кебейеді. Үшіншіден жарналар әр елдің дауыс санын анықтайды. Үлестерді, елдердің экономикалық жағдайын талдау арқылы, ХВҚ-ы бекітеді.Олар әр бір бес жылда қайта қаралып отырады да, ХВҚ қажеттілігі мені елдердің экономикалық жағдайларына байланысты үлғаюы немесе қемуі мүмкін. Егер 1945 жылы 35 мүше ел 7,6 млрд. долар телесе, 1992 Жылы 156 мүше ел 130млрд. Доллар төледі.Мысалы дүниедегі экономикасы ең үлкен ел-АҚШ барлық жарнаның 20% т-лесе, Индия мухитында орналасқан Мальдив елі 3 млн. Долларға ғана төлейді. Қазақстан ХВҚ -на 1992 жылдың 15 шілдеде мүше болды. ХВҚ-

1999 жылдың 1 қаңтарынан валюта одағынан барлық мүшелері барлық жаңа мемлекеттік бағалы қағаздарын тек еуромен шығаруға тиіс болды. Франция, Германия, Бельгия мен Нидерландттар өз сыртқы қарыздарын бірден еуроға есептейтінін жариялады. Есептеудің біркелкі ережелері еуростатпен жасалып қойды. Еуро ірі банктер мен экспортерлер мен қорлар активтерңнде басқарушылар және биржа компаниялары арасынада ақшасыз есеп айырысуларды пайдаланылатын болды. Қалған экономикалық Субектілер емн азаматтар мен азаматтар үшін 1999 жылдың басынан 2001 жылдың соңына дейінгі өтпелі кезеңдегі несие принцптері әрекет етеді. Ешкім азаматтарға, кәсіпорындараға және басқа да экономикалық субектілерге еуромен есеп-айырысу мен әдіс операциялар жасауға тиым сала алмайды. Бұндай еркіндік кәсіпорындар үшін өз қалау салдарын ғана емес, партнерлер арасындағы күштер мен мүдделерінің арақатынасына байланысты еураға көшуін біодіреді. Мысалыға, неміс фирмаларынаң партнерлері еуромен есеп-айырсуға 1999 жылдың басынан көшіруге тура келеді. Өйткені неміс кәсіпорындар өз есеп-айырысуларын Еуропа Одағының валюталары немесе неміс маркасымен емес, еуромен жүзеге асыруға көше бастады.

Еуро аймағында әрбір азаматмүддесін сәйкес, банкке еуро валютассымен есеп ашу, чек кітапшасымен несие карточкасын алу туралы өз шешімін қабылдауы қажет. Сонымен бірге банктер өз мүдделеріне сәйкес клиенттердің шыдамсыздығын тоқтата тұруға тырысатыны анық.. Бұл экономикалық факторларға ғана байланысты. Еуроны кең пайдалануды жүзеге асыруды үшін ақпарат құралдармен бағдарламаларын қамтамасыз ету, қызметкерлерді дайындау тағы сондай сияқты шаралар түсіндіріледі.

2. Қазіргі уақытта еуропалық одақта 32 қор және 23 фъючерлік биржалар, ал АҚШ – та 8 және 7 биржа бар. Еуроға көшу процесі еуропалық биржалардың бірігуін ынталандыру да, эксперттердің санауы бойынша, Еуропада ірі 3-4 биржа қалыптасып, олар өз клиенттеріне әлемнің барлық қаржы орталықтарына қол жетуін қамтамасыз етуін еуропа одағының экономикалық және валюталық одағының құрылуы еуро аймағындағы акция рыногын капиталдандыру үшін 3 есе өсіп – 2500 млрд.-тан 7500 млрд.долл. мемлекеттік облигация нарық көлемі 2000 млрд.-тан астам 2500 млрд-қа дейін ал корперативті қарыз міндеттемелері 160 млрд – тан 800 млрд.долл – ға жетті.

Бүгінгі күні еуроны енгізуге байлан ыстиы еуропалық қаржы рыногында нағыз эйфория байқалуда. 1998 жылдың қаңтарынан наурыз айына дейін бағалы қағаздар бағамы Мадрид биржасында 39℅ , Миланда 37 ℅, Парижде 25℅, Амстердамда 24℅, Франкфуртте 20℅ - ке көтерілді. Бұл бірнеше факторларға байланысты: пайыз мөлшері төмен инфляциялық күтімдердің азаюы бюджет дифициттерін қысқаруына алып келеді. Азия елдерінің қаржы дағдарысы салдары нан өтімді құралдарының ағылуы; Англо саксондық Ірі институционалдық инвесторлардың еуроны енгізу алдындағы белсенді іс-әрекетті кейбір эскерттер эйфорияға байланысты қателерді көрсетеді.

Экономикалық коммисияның ЭВО сыртқы аспектілері деген баяндамада әлемдік экономикадағы еуроны енгізудің салдарынан туатын мүмкіндік өзгерістерін болжау талпынысы жасаып ЭВО еуропалық одаққа АҚШ ауқымымен тең немесе одан асып түсетін экономикалық кеңестік құруға мүмкіндік беретін айтылады.
Бақылау сұрақтары:

1.“Евроны” енгізу

2.Евроның әлемдік экономикаға тигізетін салдары

28 тақырып. Валюталық бағам және оны реттеу

1.Валюталық бағам және оның түрлері

2.Тепе-теңдік валюталық бағам

1. Қандай болмасын экономикалық жүйенің эконмоикалық саясаттың түпкі мақсаты - бағалар тұрақтылығын экономикалык өсу мен толық жұмыссыздылықты қамтамасыз ету. Бұл жағдайда айырбас валюта бағамы мен оның мүмкін өзгерістері айналымдағы ақша мелшерінің және баға деңгейінің тұрақтылығіын қамтамасыз етумен қатар экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты болып табылады. Бірақ валюта бағамы өзгерісі экономиканы барлық салалары мен секторға бірдей әсер етпейді. Ұлттық валютаның күшеюі экспортқа жұмыс істеп жатқан салалардың импорт өнімдерімен бәсекелесу мүмкіндіктерін азайтады. Сонымең қатар үлттық валюта қүнының өсуімен кері әсерлерімен шектелмейді өйткені одан импортық шикізатпен жүмыс істейтін өндіріс салалары үтады. Ал үлттық валбта қүнының азаюы кезінде үтушылар мен үтыдушылар орны ауысады. Соған қарамастан импортерлер мен экспортерлер ез экономикалық іс -әрекетін жоспарлаудың түрақты негіздерін қамтамасыз ету үшін болжамды өзгермелі в|алюта бағамдарымен жүмыс істеуге үмтылады.

Валюта бағамдарының өзгерісінің экономика секторна әсерінен

Түзету қажеттілігін көрсететін көрсеткіштер. Сауданың аз бағалық бағалық икемділігі кезінде тепе - теңдікті бүзатын сыртқы факторлар әсерінің орнын толтыруы валюта бағамдарының ете үлкен өзгерістерін қажет етеді. Валюта бағамының ауытқуларының үлғаюы капитал ағымына кері әсерін беруі мүмкін. Өйткені шетел инвесторлары иілмелі валюта бағамынынң осы мемлекеттің қатал ақша - несие саясатын ұстану мүмкіндігіне кері әсерін беруіне байланысты мазасыздану жағдайында болады.

Девальвация тиімді болу үшін үлттық валютаның накты кунсыздануы керек. Басқаша айтканда девальвация әсерінен сыртқы сауда іштенциалы бар тауарлардың басқа тауарларға қарағанда салыстырмалы бағаларының өзгерімен өндіріс табыстылығының жоғарылауы бүл тауарларыдың одан кейінгі баға көтепілуінен кейін жойылмауы қажет. Өйткені девальвіація ел ішінде жалпы бағаныц орті деңгейігвд көтерілуіне әкелетіндіктен жүмыс істеушілердін, омір деңгейінің төмендеп кету салдарынан еңбекақын жоғарьшату талаптары болатыны күмәнсіз. Одан басқа тауар мен қызметтерге шығындардың жалпы көлемінде мемлекеттік үлесі импорт пен девальвация ауқымына сәйкес өсе түседі де енді сыртқы борышты өтеудің үлттық валютадағы эквиваленті де жоғарылай түседі. ұлғайған бюджеттік шығындардың бір бөлігі халықаралық саудадан түсетін салықтардың өсуімен жабылуы мүмкін, бірақ нәтижесінде бюджетне түсетін салмақ ұлғая түседі.

Бұл сөз кезегінде бәсең ақша - несие саясатын жүргізуіне әкелуі
мүмкін себебі ол көбінесе жұмысбастылықы пен бюджет үғымдарына
тәуелді болып отырады. Ал девальвациядан пайда болған
басымдьільіқтарды сақтау мақсатында еңбекақы мен бюджеттік көлемін
шектеу қажет.

Девальвацияның табысты бөлу мемлекет бюджетінің дефициттік ақша эмиссиясы арқылы қаржыландырып соның көмегімен нақты валюта бағамы қалыптасып бәсекелестік қабілеті қалпына келуіне байланысты болады. Мәселе, тек валютаны баға өсу қарқынымен салыстырғанда қаншалықты девальвациялау қажет болғанында өйткені валюта жоне тауар рьшоктарында экономикалық сілкіністерге бейімделу жылдамдықтары әр түрлі.

Мемлекет сыртқы сауда жағдайларының нашарлауы мен кезіксе
валюта девальвациясын пайдалануда өте сақ болуы қажет. Егер
эконмоика импортқа қатты тәуелді болса, онда девальвация кезінде
импорттық шикізатты пайдаланушылар жергілікті өндірушілер шығын
ыжоғарылап кетті. Осының салдарынан өз негізінде ішкі нарықтағы
бағалар деңгейінің жоғарылауы, үлттық валютаның накты қымбаттауы
бәсекелстік қабілетінің төмендеуі мен ағымдағы операциялар
балансының нашарлауына әкеледі. Бүл жағдайда бәсекелестік қабілетті
қалпына келтіру мәселесі экономика қүрылымын қайта күру
инВестициялық саясатты қайта қарастыру сияқты жолдармен шешілуі
тиіс. Әр түрлі елдер экономиккың дағдарысынан әр түрлі валюта Бағамдарының тәртібі саясатын пайдалану

Арқылы шыққаны бәрімізге де белгілі. Мысалға, согыстан кейінгі Жапония экономикалық да дарыстан бекітілген айырбас бағамы бар ақша бірлігімен шыққан. Тайвань болса иілмелі бағам тәртібінің екі жақты жүйесін қолданған. Мемлекеттің ішкі бағалар деңгейін әлемдік нарық бағалар арақатынасымен орнатылған ұлттық валюта бағамы халыкаралық есеп айрысу жүйесіндегі тепе - теңдікті қолдауды қамтамасыз етеді.

- міндеттемелер қандай активтермен салыстырылуы қажет екендігі түсініксіз

- борышттің жалпы таза сомасын қарыздарды өтеу мерзімі құрылымындағы өзгешеліктерді, валюта құрылымымен міндеттемелер және активтердің тәүелділік ерекшеліктерін жасыру ы мүмкін

- борыш туралы есеп беру жүйелері барлық жалпы активтер мен міндеттемелер ағымын тіркемеуі мүмкін;

- борышты өтеу мен таза борыш сомасына байланысты міндеттемелер мен активтерді теңдестіру жағдайында мемлекет қарыздану мәселесінің қауіптілігін көрсетпеуі мүмкін. Мысалға, Ресейдің борышы болып табылатын несиелер сапасы, оған қарыздар мемлекеттер несие сомасы сияқты керсеткіштерді түсіндіруде қиындықтар туындауы мүмкін;

Сыртқы борыш көрсеткіштері. Қарыз ауыртпалығын анықтау бірқатар күрделі мәселелерді алға тартады. ЬІңғайлылық үшін қарыз көлемі борыш қорлары мен қолдағы бар ресурс тар индексі қатынасы арқылы есептелінеді. Мысалға, тауарлар мен кызметтер экспортына немесе жалпы ішкі өнімге катысымен есептелінелі. Бірак бұл инлекстер борышты төлеуден босату немесе борышты өтеу бойынша қойылатын төмен пайыздардың әсерін көрсетпейді. Концептуалды негізде борышты өтеудің келешектегі міндеттемелердің ағымындағы құнімен келешектегі экспорттың түсімдер ағымдағы салыстырулар жүргізу қажет. Соған; қарамастан, мүндай әдіс көп мәліметтерді қажет етіп, ағымдағы құнды есептеуге пайдаланатын дисконт мөлшерін тандауға қатысты өте сезімтал болуы мүмкін.. Сондықтан, қарыз ауыртпалығын талдаудың көбінде төмендегідей арақатынастар қолданылады:

• 
  қарызды өтеу кестесі бойынша төленетін сомасының тауарлар мен қңзмет көрсету экспортының сомасына қатысты;
  
• 
  кестемен -қарастырылған пайыздык төлемдердің тауарлар мен қызмет көрсетулер экспортына қатысы;
  

• 
  төленбеген борыштың жалпы сомасының ЖІӨ-ге қатысы.
  

Жалпы сыртқы борышты өтеудегі эксалпы шығындардың ең жоғарғы деңгейі 1997 жылы болып, 24,9% құрады. 1997 жылы Қазақстан Әлемдік қайта қүру мен даму банкінің әдістемесі бойынша сыртқы қарыздың төмен деңгейіне жататын көрсеткішінің қауіпті деңгейіннен 18% -ға асып түсті.

1998 жылы қысқа мерзімді кепідденбеген сыртқы карыздың төмендеуінен негізгі борышты өтеу мен мүдделерді төлеудегі есептелінген көлем әсерінен, 1998 жылы сыртқы борышты өтеудің нормасы 22,4% дейін төмендеді. 1999 жыддың 1 тоқсанындағы тауарлар мен қызмет көрсетулер экспортының азаюына бүл көрсеткіш 31,6 % қүрады.

Кез келген жағдайда да мемлекеттің сыртқы қарызы бойынша орнының толық бағалауы төлем балансының сапасындағы келешегі мен жалпы экономикалық жағдайды қарастыруды қажет етеді. Соған қарамастан, кейбір табалдырықты көрсеткіштер, біз көрсеткен сыртқы қарыз көрсеткіштері үшін қауіпті болып табылады.

Сыртқы борыштың ЖІӨ қатысы көрсеткіші- мемлекеттің сыртқы қарызды өтеу мүмкіндігін анықтайтын ең толық көрсеткіщ. Мысалға, Қазақстанда бүл көрсеткіштің түрақты өсу.тенденциясы баЬ, ол сыртқы борыш өсу қарқыны ЖІӨ өсу қарқынынан жоғары болуына байланысты болуда. 1998 жылы 1997 жылғы 26,7 % салыстырғащ а 33,8% -ға гең болды. Оның себебі 1998 жылы доллармен есептелетін өндірілген ЖІӨ көлемі 2,5% төмендеп кргті. ЖІӨ көлемінің қысқаруына өндіріс қарқынының, экспорт көлемінің, елге инвестициялар ағымының төмендеуі сияқты факиорлар әсер етті.

2.Халықарарлық ұйымдардың дүниеге келуі мен даму халықаралық экономикалық қатынастардың интенсивті дамуға асуының әлемдік құбыслысқа айналуыының тікелей нәтижесі мен соның көрінісі, Әр елдің егемендік болуы еш елдің заңдары халықаралық дауларды шешуге негіде болмайды деген сөз. Бұл салада түсініктеме беру келісім ынтымақтастық және т.б. сол сияқты түрлерде жүргізетін іс қимыл керек. осы жағдайларға сәйкес халықаралық ұйымдар түріндегі институттар пайда болады.

Қазіргі заманда дүние жүзінде саяси және экономикалық тұрақтылық пен әлеуметтік бахуаттылықты қамтамасыз етуге арналған мыңдаған халықаралық ұйымдар бар. Олар бүкіл әлемдік аймақтық үкіметаралық болмаса қоғамдық йымдар болуы мүмкін. бірақ олардың санының күрт өсуі көптеген сұрақтарды әсіресе экономикалық мәселелерді халықаралық реттеудің керектігін көрсетеді.

БҰҰ - ың жүйесіне кірмейтін бірақ өте ықпалды халықаралық экономикалық ұйымдардан экономикалық ынтымақтастық ұйымды (ОЭСР) үлкен жеті елдер тобын мұнай өндіруші және экспорттаушы елдер ұйымын (ОПЕК) тағы басқаларды атауға болады.

ХЭҚ-ың одан әрі интенсивті даму жаңа халықаралық ұйымдардың құрылуына немесе бар ұйымдарды күрделі өзгертуге әкелетіні сөзсіз. Дүниежүзілік үкімет құру туралы тарихи жағдайда іске аса қоюы екіталай.Бірақ мұнда ойдың тууының өзі тез дамып келе жатқан мемлекетаралық экономикалық ынтымақтастық пен бәсекелестікті халықаралық реттеудің объектілігі қажеттілігін корсетеді. Қалыптасқан жағдай мен болжам жетер уақытта мұндай
ретету қызметтерін халықаралық экономикалық ұйымдар атқаратынына
күмән келтіре алмаймыз.
Бақылау сұрақтары:

1.Валюталардың халықаралық нарығы

2.Қарыз міндеттемелерінің халықаралық нарықтары

30 тақырып. Төлем балансы

1.Төлем балансы түсінігі және құрылымы

2.Ағымдағы операциялар шоты

Лекцияның мақсаты: Төлем балансын анықтау

Лекция мәтіні.

1.Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) анықтамасы бойынша, төлем балансы дегеніміз белгілі бір уақыт мерзімінде¹ бір елдің әлемнің басқа елдерімен арасында болған сыртқы экономикалық операциялар бойынша жүйеленген жалпы мәліметтері көрсетілетін статистикалык тізімдемесі. Төлем балансы резидент еместергё жіберілген төлемдерді ғана емес, олардан келген түсімдерді де тіркей^і.

Төлем балансының қүрылуы мен бағалануы Халықаралық Валюта Қорының әдістемесі негізінде стандартталған есептеу ережелері мен анықтауларына сәйкес жүзеге асырылады.

Төлем балансын қүру мен анықтамаларынын| негізгі ережелеріне: -. резидент пен резидент еместер арасындағы операцияларды есепке алу;

• 
  операцияларды екі жақты жазу жүйесімен есепке алу;
  
• 
  қорлар көлемін емес, ағымдарды ғана көрсету;
  
• 
  әр түрлі валюталарда көрсетілген оііерациялар мен төлем I сомаларының қүндық көлемін біркелі|і есептік көрсеткішке ; келтіру; |
  

Қазақстанда резидент тер қатарына:

• 
  Қазақстан Республикасында тұрғылықты мекен-жайы бар, сонымен бірге шетелде уақытша немесе шетелде мемлекеттік кызметте жүрген жеке түлғалар кіреді;
  
• 
  Қазақстан заңдарына сәйкес кұрылған құқықтық тұлғалар, олардың республикада және шет елде орналасқан филиалдары мен өкілдіктері резидент болып саналады;
  
• 
  Республикадан тыс орналасқан Қазақстанның дипломатиялық, сауда және басқадай ресми өқілдіктері кіреді;
  
• 
  Валюталық заң тұрғысынан жоғарыда көрсетілгендерден басқа барлық қыктык не жеке түлғалар;
  
• 
  Қазақстанда немесе шет елдерде орналасқанына қарамастан, біздіңелдіңрезиденті болып саналмайды.
  

• 
  елге келген туристер, кеме мен . ұшактардың экипаж мүшелері;
  
• 
  маусымдық жұмысшылар, т.б. және шекаралас облыстарда тұрып жаткан шегел жұмысшылары;
  

Төлем балансы мынандай құрамдас бөліктерден түрады: ағымдағы операциялар есебі; капиталмен жасалатын операциялар есебі қаржы операциялары мен қосалқы активтер.

Ағымдағы операциялар есебі- тауаралар, қызмет керсетулер, табыстар мен ағымдағы трансферт тер мен жасалатын нақты операцияларды қамтиды. Ағымдағы оПерациялар есебінің оң сальдосы тауарлар мен қызмет көрсетулердің экспортын, табыстардың және трансферттердің келуін білдіреді. Ал теріс сальдо тауарлар мен қызмет керсетулеірдің импортын, ) табыстар мен трансферттердің толенуін білдіреді.

Тауарлар. Бұл бап тауарлар саудасын қамтып, оның ішіне қайта

бейрезиденттерге жүзеге асырған импорттың СИФ қүнын әдістеме

Қызмет көрсетулер, олардың барлық деңгейлерін қамтып, оған