Лекция тақырыбы: «Сын есім. Сын есімнің лексика-семантикалық сипаты»
Етістіктерден сын есім тудыратын өнімсіз жұрнақтар
жүктеу/скачать 2.58 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2. -қыр, -ғыр, -кір, -гір
- . -мыс (-мыш)
- 5. -қы (-кі, -ғы, -гі)
- 6. -ыр, -ір, -ар, -ер.
| Етістіктерден сын есім тудыратын өнімсіз жұрнақтар
1. -ыс, -іс, -с жұрнақтары кейбір етістіктерден нақтылы лексикалық мазмұнына орай туынды есім жасайды. Мысалы: ұқсас, таныс, талас, жалғас, тіркес, келіс, кетіс т. б. 2. -қыр, -ғыр, -кір, -гір қосымшалары өнімсіз болса да әрі туынды етістік (ысқыр, пысқыр, осқыр, түшкір, үшкір, қышқыр) әрі туынды сын есім (ұшқыр, өткір, білгір) жасайтын омоним жұрнақтар. -қыр, -ғыр, -кір, -гір жұрнақтары арқылы етістіктерден туатын сын есімдердің мағыналары жалғанатын сөзінің лексикалық мазмұнына орай, белгілі бір іс-әрекетке бейімділікті, қабілеттілікті, жеткілікті білдіреді. Бұл жағдайда -қыр жұрнағының мағынасы -қыш жұрнағымен синонимдес болып келеді. Мысалы: алғыр, білгір, өткір, ұшқыр дегендерді алғыш, білгіш, ұшқыш деп те айтуға болады. Сонымен қатар, бұл жұрнақ әрі экспрессивті, әрі эмоциялы я тілек, я қарғыс ренін білдіретін жалаң және күрделі формалар да тудырады. Мысалы: құрғыр, өртенгір, қадалғыр, арам қатқыр, сеспей қатқыр, көсегең көгергір, өркенің өскір т. б. 3. -мыс (-мыш) формасы кейбір етістіктерден сындық ұғым тудыратын көне форма есебінде қызмет етеді. Мысалы: жасамыс, айтылмыш, тарамыс, жазылмыш, жаралмыш т. б. 4. -ымтал (-імтал) формасы. Бастапқы жалаң -ым және -тал қосымшаларынан құралған күрделі жұрнақ. Оның сөз тудыру қабілеті тіпті аз, өзі жалғанған етістіктерден, олардың мағыналарына орай, белгілі бір әрекетке бейімділікті, қабілеттілікті білдіретін туынды сын есім жасайды. Мысалы: ұғымтал, өсімтал, сезімтал т. б. 5. -қы (-кі, -ғы, -гі) жұрнағы кейбір етістіктерге жалғанып, олардан сол сөздердің мағыналарына байланысты туған сындық ұғымның атауларын жасайды. Мысалы: бұралқы, оралғы, жинақы, күлдіргі т. б. 6. -ыр, -ір, -ар, -ер. 1) -ыр (-ір, -р…) формасы кейбір негіздерге жалғанып, олардың лексикалық мағынасына қатысты туған сындық ұғымның атауларын білдіреді. Мысалы: жұмыр, иір, обыр, қыңыр, тықыр, шымыр, құзар, былжыр т. б. 2) -ыр (-ір, -ар, -ер…) қосымшасы кейбір еліктеу сөздерден де туынды сын есім жасайды. Мысалы: жалтыр, жылтыр, сылбыр, былбыр т. т. 7. -у жұрнағы кейбір етістіктерге жалғанып, лексикалық мағынасына қатысты сын есімдер жасайды. Мысалы: жарау, қызу, тақау, жадау, жабырқау, түзу, таяу, бітеу, баяу, көлбеу, қату т. б. жүктеу/скачать 2.58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|