М. С. Атабаева PhD доктор, профессор
жүктеу/скачать 2.57 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Аймақтық лексиканы
| Қауыншекті шартаққа жайып кептіреміз (Қ.орда,Сыр). Жеңеше, үйіме
кісі кеп қап еді, шеңгекте ештеңеңіз қалған жоқ па?(Шымк.,Мақт.). Бізбен бірге жүрген адамы аңсыз біреу екен, жөнді ешнәрсе айта алмады (Түрікм., Таш.). Жаздыгүні малдың алып терісі, жеп еті жоқ (МХР). Мына көмейіне қарағанда аттан түссе де, үзеңгіден түскісі келмей тұрған тәрізді (ҚХР). Үркер мен ай ауыл үй қоныпты, қар ерте кетер дейтін бұрынғылар (Рес.,Орын.). Қарағым-ау, қазанды сайбағыстап ұстасаңшы (Ақт.,Ырғ.). Мұрат мұны еститін болса, төбесіне шай қайнатады (ҚХР) Осындағы: ақтық (немере), албаты (кездейсоқ), жарын (келер жыл), жам (ру,ата), керте (малға шөп салатын орын ақыр), ұстаған (қонаққа берілетін сыбаға, сүйек), қауыншек (қауынның кішірегі), шартақ (құрт, қауын жаятын сөре), шеңгек (ет жаятын сөре), тырнаша (үйдің шатыры), тұлыпты(сүйегі ірі, денелі ), сайбағыстап ұстау (таза ұстау, сындырмай ұстау), аттан түссе де, үзеңгіден түскісі келмеу (жеңілісін мойындамау) ауыл үй қону (ай мен үркердің бір-біріне жақын келуі, тоғысуы) төбесіне шай қайнату (құлақ етін жеу, тыныштық бермеу) тәрізді атаулар – халық тілінің жемісі, халық тілі дамуының белгілі кезеңдері тудырған тіл құбылыстары, яғни диалектілер. Әр өлкеде ұшырасатын мұндай ерекшеліктердің өзіндік пайда болу себептері мен жолдары болады. Аймақтық лексиканы жергілікті ерекшеліктердің лексикалық қабатындағы осындай тілдік бірліктер мен жоғарыда келтірілген қазан, қазанат тәрізді құндылық деңгейіне көтерілген сөздерден тарайтын жергілікті сипаттағы этномәдени мазмұнды бірліктер құрайды. Диалект болу үшін жалпы халыққа, ұлтқа бірдей түсінікті, ортақ әдеби тілден өзгешеліктер болуы шарт. Жоғарыда берілген сөздердің жалпыхалықтық әдеби варианты бар, ендеше диалект – әдеби тілге қарама-қарсы құбылыс. Әр тіл иесі әдеби тілмен қатар өз аймағының диалектілерін қолдана алады. Диалекті мен әдеби тіл біріне-бірі 35 қарама-қарсы құбылыс дегенді диалектілік ерекшеліктерді тану тұрғысынан түсіну керек, себебі әдеби тіл мен халықтық тіл, оның ерекшеліктері бірімен- бірі тығыз байланысты екені белгілі. Бұл жөнінде орыс тілі ғылымында Р.И.Аванесов ұлт тілінің құрамындағы әр диалект бір-біріне және әдеби тілге қарама-қарсы құбылыс, қарама-қарсылықсыз диалект болмайды деп түсіндіреді [30,9-10-бб.]. Тілдік ерекшеліктері бір-біріне жақын сөйленістер, алдымен, сөйленістер тобын жасайды, сөйленістер тобынан диалектілер құралады (Бір ғана диалектіден тұратын тіл болмайды, болған күннің өзінде әңгіме диалекті туралы емес біртұтас тіл туралы болады). Мұның өзі тілдің, оған кіретін диалектілердің құрамында ортақ және айырым белгілердің болуына байланысты. Айырым белгілер әдеби тілден диалектіні және бір диалектіні басқа диалектілерден ажыратып көрсетеді. Бір диалекті үшін айырым белгі болып саналатындар басқа диалектілерге ортақ-жалпылық сипат танытып, оларды топтастыратын белгі болуы мүмкін. Айырым белгілердің ұқсастығынан диалектілердің жалпы белгісі шығады, ол диалектілердің санын да, көлемін де ажырататын негіз болып табылады. Диалектінің бар-жоғы осы жеке-айырым белгі мен жалпы-ортақ белгінің көлеміне қарай анықталады. Ендеше айырым – жүктеу/скачать 2.57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|