Махмут Галяу МӨҺАҖирләР
жүктеу/скачать 1.03 Mb.
|
|
Ләкин шулай да, нәфес дигән нәрсә туймыйдыр, күрәсең. Мәзиннең башына яңа бер уй түште, аны комсызлык корты кимерә башлады. Күченеп китүчеләрнең йортларын, каралтыларын сүткәч бушаган ташландык җир бүлемтекләрен ничек кенә булса да үз кулына түшерү теләге белән янды ул һәм шушы теләген эшкә ашыру үчен сылтау эзләргә кереште. Нәкъ шул вакытларда Сабирҗан мәзингә Казалыда яшәүче абыйсы Мостафадан хат килеп түште. Мостафа Урта Азиядәге сәүдә базарларын, аның икътисатын «тыныч» юл белән яулап алуда һәм буйсындыруда патша хүкүмәтенә чиксез зур булышлыклар күрсәткән һәм үз заманында үзбәк, казакъ халыкларының ярлы катлавын беренче буларак капитал җәбер-золымы белән таныштырган комсыз, рәхимсез татар сәүдәгәрләренең иң атаклыларыннан санала иде. Хатта түбәндәгеләр язылган иде: «Сезки гыйззәтлү вә хүрмәтлү булып торгучы энебез мелла Сабирҗан хәзрәтләренә кальбән сәламнәребезне вә хәер-фатихаларыбызны ирештергәнем соңында, үзегезнең дә без фәкыйрьләрне хәер-догадан калдырмавыгызны үмет итәбез. Янә барча үй җәмәгатьләрегезгә бездән аерым-аерым сәламнәр күндердем. Янә күрше-коланга, мәчет картларына, хәзрәткә – һәммәсенә куп сәлам диярсез вә аларның хәер-догада булуларын үтенерсез. Мәгълүм булсын: безгә юллаган мүбарәк мәктүбегез сәламәт тапшырылды. Укып, сезнең, әлхәмделиллаһ, сау вә сәламәт хәбәрегезне белеп, бик шатландык. Хода үзе безнең барчабызга күркәм сабырлык биреп, озын гомерләр биреп, тиз күннәрдә исәнлек вә шатлык илә очрашырга насыйп итсен, амин. Авылда күбесенең күченеп китмеш хәбәрен ишетеп, бик хафага калдым. Бу дүньяда ук җәннәт эзләргә ният кылдылар микәнни, юләрләр! Кара сакалың кая барсаң да артыңнан калмас, дип юкка әйтмиләрдер. Шул ярлы-ябага артыннан бәгъзе могтәбәр адәмнәрнең иярүе бигрәк тә кызганычтыр. Соңы яхшы булып бетсен инде, догада булыйк! Инде синең эшләргә килсәк, шаккатам мин сиңа, валлаһи. Тупланмыш меңнәреңне файдалы эшкә кушмыйча янчыкта ничек саклап яткырасыңдыр, шуны һич аңлый алмыйм. Заманалар үзгәрде бит инде хәзер. Акча хәзер ирек, киң мәйдан таләп итә. Белеп эш кылсаң, елга бер тиеннән ун тиен табыш ясарга була. Миңа синең һәммә эшләрең мәгълүм бит. Күкәй, чыпта, чабата ише нәрсәләр илә сәүдә кылу начар кәсеп булмаса да, әмма моның илә генә канәгатьләнү һич килешерлек эш түгелдер. Сиңа башка зуррак эшләрдә дә күчне сынап карарга вакыттыр. Хосусан ындырың артына, инеш, буена нигә бер пар тегермәне корып куймаска ди? Унике ат егәрле двигательнең үч ташны әйләндерергә күче җитә диләр. Өчнең берсен ярма яргыч таш белән алыштырырга мүмкин. Пар тегермәне сине авылда патша дәрәҗәсенә менгерәчәк, белеп тор. Аңарга бит буа-фәлән дә кирәкми, яшен-яңгырлар да куркыныч түгел. Күненә берничә йүз пот икмәкне һичбер мәшәкатьсез тарттырасың да торасың! Табышлы кәсеп бит, ә? Янә тире сәүдәсенә керешү дә мәслихәт эш. Тире эшкәртү заводы салдырсаң, халыктан чи тире җыеп, шуны заводыңда иләтәсең дә, базарга чыгарып сата бирәсең... Шул хакта ныклап уйла әле син! Файдадан башка зыяны һич булмастыр. Кирпеч заводы салдыру да, бигрәк тә сезнең шартлар үчен, шулай ук мәслихәт эштер. Хәзер халык ничек эш кыла дисең? Терлек абзарына-фәләнгә мич чыгарасы булса, Арчага кирпеч алырга чабадыр. Нигә сиңа ниндидер урысларны симертеп ятарга? Мәүла Колыда кызыл балчык аз түгелдер ләбаса? Әллә ягар үчен утыны юкмы? Кесәгә үзе керәм дип торган шундый табышлы эштән баш тарту гүнаһ булыр, Сабирҗан энем. Әлегә хәвефле хәбәрләр юк. Эре заводлар салыныр да, конкурент чыгар дип курыкма, андый заманалар кайчан килә әле, аңарчы һәрбер уңайлы форсаттан файдаланып, табыш ясап калырга кирәк. Безнең бу тарафта хәлләр яхшы, тормыш гүрли. Теге мин язган Сәлимҗанов дигән адәм илә бергәләп күзен Хивада мамык чистарту заводы салырга ниятлибез. Киләчәге болай бик үметле күренәдер, белеп эш кылганда миллион сумнар табыш ясарга мүмкин булачак. Алла насыйп кылса, Перовскидамы яисә Казалыдамы консерва заводы ачарга да уебыз бар. Эш фәкать акчада гына тора: рәсми закон буенча, хүкүмәт безгә, монда туып үсмәгән мүселманнарга, фабрик, йорт вә җир-су ише нәрсәләр биләүне тыя. Әмма урында яшәүче мүселманнар исеме илә язылсаң, рүхсәт ителәдер. Тиешле кешесенә тиешле акчаны биреп, шул эшне тиз күндә эшләргә исәп. Аннан соң моның балалар үчен дә файдасы бар: алар солдат хезмәтеннән котылачак. Тагын шул мәгълүм булсын: озакламый Орынбур илә Ташкент арасында яңа чуен юлы салыначак икән. Әйтәләр, ул чуен юл Казалы илә Перовски яныннан узачак, имеш. Бу хәбәр дүрес булса, безнең сәүдә хосусында да киләчәктә киң мәйдан ачылачак, чүнки ул чакта инде без үз товарларыбызны Мәкәрҗәгә яисә Мәскәүгә кәрван юлы белән түгел, чуен юлы белән генә җибәрербез. Тизрәк тә, җиңелрәк тә – шулай бит? Угылым Габделкәримне Ташкентка илттем. Максуды шунда урысча үйрәнеп, соңыннан гимназиягә керүдер. Икенче угылым Әхмәтфәләхне күзен Казанга Галимҗан хәзрәт мәдрәсәсенә җибәрергә уйлап торабыз, ә үченче угылым Габделгазиз һәмишә фәс, Истанбул илә саташа. Үз балаларыма дошман түгел мин, тели икән – әйдә, бара бирсен Истанбулына. Гомумән, яшьләребез тугрысында уйларга инде бик вакыттыр. Мин балаларымны Барый мәхдүм кеби Бохар мәчесе итәргә җыенмыйм. Бохара мәдрәсәләреннән тормыш үчен муафыйк кеше тәрбияләнеп чыкканы юк әле, безнең муллалар шуны һәмишә аңлый алмыйлар. Син дә үз балаларың тугрысында әледән үк кайгырта башла, юкса соң булыр. Теләсәң, Салихҗаныңны миңа җибәр, минем янда һүнәргә үйрәнеп, соңыннан әйбәт сәүдәгәр булып китәр, Алла боерса. Ә Таһирҗаныңны Арчага илтеп урыс школына бир, үкенмәссең. Зәкяткә почта илә үч йүз сум акча юлладым. Шулардан иллесе – мәчеткә, егерме бише – зират ихатасын буятырга, биш сумы – мәктәп ихтыяҗлары үчен. Кенәрдәге ысулы җәдидә мәдрәсәсенә – илле, янә иллесе – күперне түзәтү үчен, унбиш сумы – чишмәне чистарттырып, бурасын сипләтергә вә улагын алыштырырга. Тагын авылыбызның, югары очындагы коега яңа бау илә чиләк кую кирәктер – бу эшкә унбиш сум җитәр, шәт. Хәзрәткә ун сум, Әкрәм карыйга да бер үч сум үлеш чыгарырсың, ни әйтсәң дә, балаларыбызга сабак укыта! Бала чагымда мине батып үлүдән коткарып калган Әхмәди бабайга да бер сум бирерсең, минем исәнлеккә дога кылсын. Хаста ятучы карчыкларга ун кешегә иллешәр тиеннән – җәмгысы биш тәңкә. Артып калган акчаны үз белдегеңчә тотарсың. Инде Мәүла Колыдагы мәктәп хосусында шуны әйтим: син әле һәмишә аны үз карамагыңа алуның нихәтле әһәмиятле икәнен аңламыйсың икән. Мәхәллә эшләренә йогынты ясау җәһәтеннән мәктәп синең үчен иң кулай урын булачак бит. Мәктәп эшләрен үз кулыңа алсаң, сиңа бернинди мулла-фәлән куркыныч түгел. Фәкать анда тәрбия-укыту эшләренә ислах кылу кирәк. Әкрәм карый ише мүгаллимнәрнең мәктәпкә һич кирәге юктыр. Син бу мәсьәләдә эшне ашыктыра күр, чүнки теге Бохар җимеше – Барый мәхдүм кайтып түшсә, Ходай күрсәтмәсен, бүтенесеннән колак кагачаксың. Син менә нәрсә эшлә: һичкемнән рүхсәт-фәлән сорап тормастан, мәктәп бинасын сүттер дә, аның урынына үч-дүрт бүлмәле яңа бина салдыр. Акчаны кызганма, мең сумга түшәме, ике меңгәме – кирәк кадәресе табылыр. Бер үлешен үзем бирермен, ә калган үлешен Пишпәктә, Верныйда, Петрапаулда һәм дә башка шәһәрләрдә күпләп торучы авылдашларымнан иганә итеп җыйнап алырмын. Бу хакта очрашкач иркенләп бер мәслихәтләшербез әле, чүнки Мәкәрҗә ярминкәсеннән кайтышлый, насыйп булса, туган-кардәшләр илә күрешеп, изге әрвахларга дога кылып чыгу үчен, туган җирләргә кагылып үтәргә Ходайдан үметем бардыр. Без фәкыйрегезгә даимән хәер-догада булуыгызны үтенеп, сезләргә дә Аллаһы Тәгалә каршында шуны теләп калучы абзагыз Мостафа дип белерсез». Бу хатны укыганнан соң, Сабирҗан мәзиннең күченүчеләр ташлап киткән буш җирләрне файдалану турындагы яшерен нияте тагы да ныгый түште. Күңел түбендә пыскып яткан томанлы хыял хәзер кичекмәстән тормышка ашырылырга тиешле бер максатка әверелде. Мәзинне бигрәк тә инеш буендагы берничә җир бүлемтеге кызыктыра иде, шуңа күрә ул аларны үзенә бирүләрен сорап киләсе җомгада ук картлар алдында сүз кузгатырга булды. Әгәр эш барып чыкса, мәзин ул җирләрнең берсенә кирпеч заводы, ә икенчесенә тегермән салмакчы иде. Кыскасы, мәзин һәммәсен алдан ук исәпләп-чамалап куйды. Хәтта ындырда үелеп яткан бүрәнәләргә дә файдалы урын табылды: алар булачак яңа мәктәп бинасын салу үчен тотылырга тиеш иде. XIII Хаҗга баручыларга һәм чит илгә күчеп китүчеләргә ярдәм күрсәтүче Одесса конторасы гүрләп эшләп ята иде. Контораның башында Ибраһим Әдигәев дигән гаять хәйләкәр һәм мәкерле бер адәм тора иде. Заманында кайсыдыр шәһәрдә кафе-шантан тоткан бер Касыйм татарының улы булган бу кеше үзенең сәүдәгәрлек кәсебен тимер юл станциясендә буфетчы хезмәтеннән башлаган. Әмма әлеге станциягә янәшә генә тагын бер үстәмә тимер юл салыну сәбәпле, Ибраһимның сәүдә эше тиздән сүрелгән һәм аңа бу эшеннән китәргә туры килгән. Шуннан соң ул вагон-ресторанга буфетчы булып ялланган. Ләкин бу эш тә аңа табыш бирмәгән. Ул, бүтенесен ташлап, Себергә бәхет эзләргә чыгып киткән. Кечкенә генә бер шәһәрдә тукталып, әтисе үрнәгендә кафе-шантан ачкан. Монда да уңышсызлыкка очрагач, бер урыннан икенче урынга күчә-күчә, күптүрле эшләрдә күчен сынап караган, ахырда, Одессага килеп чыгып, моңарчы һичкем шүгыльләнмәгән һәм күпләр үчен бүтенләй яңа булган кәсепкә – хаҗга баручыларга хезмәт күрсәтү эшенә керешкән. Хәзер аңа язмыштан зарланырлык сәбәп юк. Россиянең түрле почмакларыннан Одессага агылучы хаҗчылар һәммәсе дә диярлек Ибраһим Әдигәев конторасы аша уза һәм зур табыш китерә иде. Хаҗга баручыларны Одессада каршы алалар, торакка урнаштыралар, аннары, паспорт һәм билет юллап, пароходка утыртып җибәрәләр иде. Азмы-күпме мүселман халкы яшәгән зур шәһәрләрнең һәрберсендә Ибраһим Әдигәев үзенең агентларын тота иде. Бу агентлар, игелек эшләгән булып, хаҗга җыенучыларга үзләренең ярдәмнәрен тәкъдим итәләр, чит ил паспортын алу Одессада җиңелрәк дип, аларны Одесса аша китәргә үндиләр иде. Беркатлы кешеләрне шул рәвешчә ышандыргач, агентлар Одессадагы хуҗага бер үк эчтәлектәге телеграммалар сугалар: «Фәлән-фәлән баш куй озаттым. Миңа тиешле үлешне вакытында җибәрегез». Мондый телеграмманы алгач, Ибраһим инде нәрсә эшләргә икәнен яхшы белә. Одессадагы агентлар поездны каршы алып, хаҗга баручыларның һәммәсен Әдигәевнең мәкерле тозагына китереп кертәләр. Ә ул аларны чыннан да сарык кырыккандай кыркырга, савым сыерыдай саварга тотына. Чит ил паспортын биш-алты сум түләп, бернинди мәшәкатьсез һәркемгә алырга мүмкин. Ә Ибраһим Әдигәев булышлыгы белән алганда исә, паспортның бәһасе егерме биш сумнарга күтәрелә иде. Хаҗга баручы акчалы да булса, аның кесәсен бушату үчен инде барлык хәйлә эшкә җигелә. Әйтик, шыксыз гына бүлмәдә яки үйдә кунып чыкканы үчен Әдигәев бу кешедән үчләтә бәя түләтеп, моңа тагын ниндидер үстәмә «мәшәкатьләр» хакын да куша, хәтта пароход билетын да аңа ничектер икеләтә артыграк бәядән сату җаен таба иде. Җыелган акчаның мул бер үлешен Ибраһим үзенең контора хезмәткәрләренә бирә, күпмедер процентын чит шәһәрләрдәге агентларына җибәрә, ә шулардай калганын шыпырт кына үз кесәсенә салып куя. Хезмәт хакын түләү мәсьәләләрендә Ибраһимовның юмартлыгын, пүхтәлеген яхшы белгән агентлар, үз нәүбәтләрендә, контораның байлыгын арттыру юлында күчләрен кызганмый эшләргә тырышалар. Ә хаҗга баручылар, ни хүкүмәт тәртипләрен, ни урыс телен белмәүче кешеләр буларак, һәммәсе котылгысыз рәвештә Ибраһим Әдигәев куйган җәтмәгә эләгә торалар. Шулай итеп, элеккеге ресторанчы, ә хәзерге ялган хаҗи, алтынлы мәгъдән тапкандай, беркатлы мосафирларны чын-чынлап таларга керешкән иде. Татар авылларын дер селкеткән фетнә-чуалышлардан соң күп кенә крәстиәннәрнең Түркиягә күчеп китәргә теләк белдерүе Ибраһим белән аның ярдәмчеләре үчен күтмәгәндә күктән иңгән бер бәхет булды. Бу хәбәрне ишеткәч, алар моңарчы һич күрелмәгән ашкынулы бер дәрт белән шунда ук әлеге форсаттан файдаланып калырга ашыктылар. жүктеу/скачать 1.03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|