“Математика-Экономика” факультеті

(1-сағат)

2. Дивиденттерді есептеу және төлеу тәртібі

Ол мына мақсатта жүргізіледі:

• 
  қайта сату;
  
• 
  күшін жою;
  
• 
  банк акцияларына қолайлы конъюнктураны үстап тұру;
  

• 
  банктің бақылаушы акциялар пакетін басқа субъектілердің иемденіп алуын тоқтату және т.б..
  

• 
  банк жабылған кезде;
  
• 
  акцияның бір түрін екінші бір акциямен алмастыру кезінде;
  
• 
  банктің жарғылық қоры азайған жағдайда. Меншікті акцияларды сатып алу:
  

3027 « Банк сатып алған артықшылықты акциялар» КтЗІОІ «Акциялар бойынша сыйақылар» - олардың атаулы

кұнынан төмен бағамен сатып алу кезінде

1001 «Кассадагы қолма-қол ақша»

1051 «Банктің Қазақстан Республикасы Үлттық банкіндегі

корреспонденттік есепшоты»

2203 «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары» немесе Дт 3003 «Банк сатып алған жай акциялар»

3027 «Банкпен сатып алынған артықшылықты акциялар»

3101 «Акциялар бойынша сыйақылар» - акцияларды олар-

дың атаулы құнынан жоғары бағада сатып алу кезінде Кт 1001 «Кассадагы қолма-қол ақша»

1050 «Банктердің корреспонденток есепшоттары»

2203 «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары» Акциялар қайта сатылып немесе кайта сатып алынғаннан кейін құны жойылуы мүмкін.

Акция құны жойылған кезіндегі жарғылық капиталдың азаюы келесі өткізбеде көрініс табады:

Дт 3001 «Жарияланған жарғылық капитал - жай акциялар»

3025 «Жарияланған жарғылық капитал - артықшылықты

акциялар» Кт 3003 «Банк сатып алған жай акциялар»

3027 «Банкпен сатып алған артықшылықты акциялар».

Егер, акциялар талап етілмеген жағдайда және жарғылық капи­тал солардың сомасына азаяды:

Дт 3001 «Жарияланған жарғылық капитал - жай акциялар»

3025 «Жарияланган жарғылық капитал - артыкшьшыкты акциялар»

3026 «Төленбеген жарғылық капитал - артықшылықты

Қорытынды тазартулар жүргізілгеннен кейін салықты төлеуге дейінгі табыс шоттарын жабу бойынша келесі өткізбелер жүр-гізіледі:

Дт 4999 «Салыққа дейінгі кіріс»

Кт 5999 «Табыс салығы»

3599 «Бөлінбеген таза табыс (өтелмеген шығын)»

Акционерлердің шешімі негізінде резервтік капитал қүрылған кезде келесі өткізбе жүргізіледі:

Дт 3599 «Бөлінбеген таза табыс (өтелмеген шығын)»

Кт 3510 «Банктің резервтік капиталы»

Банктің шығындарын жабуға резервтік капиталды қолдану:

Дт 3510 «Банктің резервтік капиталы»

Кт 3599 «Бөлінбеген таза табыс (өтелмеген шығын)».
ДИВИДЕНДТЕРДІ ЕСЕПТЕУ ЖӘНЕ ТӨЛЕУ ТӘРТІБІ Дивидендтер - бұл акционерлер арасында бөлінуі тиіс таза табыс бөлігі. Әдетте таза табыс санына сәйкес үлестіріледі.

Жай дивидендтер бұл банктің өз табысынан акционерлері үшін жүргізетін қолма-қол төлемдері. Оның көлемі банктің директорлар кеңесімен тағайындалады.

Дивидендтер төлеумен үш маңызды күндер байланысты:

• 
  жарнамалар;
  
• 
  акция иелерін тіркеу;
  
• 
  төлемдер.
  

Екіншісі - табыс алуға кұкылы акция иелері аныкталатын күн. Дивидендтер белгілі бір күнге тіркелген барлык акционерлерге төленеді. Осы күн өткеннен кейін акциялар табыс алуды жоғал-тады, яғни егер акционер өз акциясын тіркеу күнінен кейін сатса, онда дивиденд алу құкығы жаңа иесіне көшеді.

Үшінші күн - бұл акционерге нақты төлем жүргізілген күн.

Артықшылығы бар акциялар жай акцияларға карағанда ұнамды-рақ болып келеді: белгілі бір дивиденд сомасы артыкшылығы бар акциялар иелеріне жай акциялар иелері өз үлесін алғанға дейін төленеді. Төлемдер сомасы акцияның атаулы құнына пайыздық қатынаста анықталады. Банк қаржылық жылды калай аяктағанына байланыссыз артықшылығы бар акция иелері қанағаттануы тиіс.

Сондықтан егер банкте бөлінбеген табыс жетіспесе, онда артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтерді төлеу үшін резервтік каражаттар пайдалануы мүмкін.

Кейде, банктің айналым капиталын сактап қалу үшін немесе нарықтық бағасын төмендету үшін, немесе басқа да себептермен директорлар кеңесі акцияларға дивидендтер төлеу туралы шешім қабылдай алады. Бүл жай ғана қосымша бағалы қағаздарды акционерлерге беру болып табылады. Банкті қайта капиталдандыру жүзеге асады; .салынған әр түрлі акциялар кұны қатынастарының сәйкестіктері өзгерусіз қалады.

Дивидендтер есептеу кезінде келесідей өткізбе жүргізіледі:

Дт 3599 «Бөлінбеген таза табыс (өтелмеген шығын)»

Кт 1853 «Акционерлермен есеп айырысу (дивиденд бойынша)» 2853 «Акционерлермен есеп айырысу (дивиденд бойынша)»;

Резервтік капитал есебінен дивидендтерді есептеу:

Дт 3510 «Банктің резервтік капиталы»

Кт 1853 «Акционерлермен есеп айырысу (дивидендтер бойынша)» 2853 «Акционерлермен есеп айырысу (дивидендтер бойынша)».

Төлем көзінен салықты үстап қалғаннан кейін дивидендтерді беру не касса арқылы, не күрылтайшының есеп айырысу шотына есепке алу жолымен немесе, егер акционерге баска банкте қызмет көрсетілетін болса, банктің корреспонденттік шотында жүргізіледі:

Дт 1853 «Акционерлермен есеп айырысу (дивиденд бойынша)» 2853 «Акционерлермен есеп айырысу (дивиденд бойынша)»

Кт 1001 «Кассадағы колма-қол акша»

1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары» 2203 «Банктің ағымдағы есепшоттары».

(1-сағат)

1. 
   Банктердің кірістері мен шығыстарының түсінігі және негізгі түрлері
   
2. 
   Банк табыстарының жіктемесі
   

Кез келген кәсіпкерлік қызметтің ең маңызды мақсаты - табыс табу болып табылады. Сонымен қатар бухгалтерлік есегттің ең басты қызметі - осы мақсаттарға жету жолындағы банктің жеті-стіктері мен сәтсіздіктерін анықтау және есептілікті көрсету. Пайда - шаруашылық қызметті жүргізу нәтижесіндегі капитал өсімі; бұл толык табыстан толық шыгыстарды шегергенге тең. Бірақ бұл анықтамалар әр түрлі қабылдануы мүмкін. Бухгалтерлер «бөлінбе-ген пайда немесе таза табыс» терминдерін қолданғанды жөн көреді.

Таза табыс = табыс - шығыс. (17)

Егер шығыс табыстан асып кетсе, онда жабылмаған шығын жайлы сөз қозғалады.

Табыс және шыгыс ұғымдары әр түрлі аныкталады. Жиі қол-данылатындары:

Табыс банктің өмір сүру көзі болып табылады. Банксіз табыс жоқ, табыссыз банк жоқ. Табыстың мәнін анықтау, бағалау және табысты уақытпен байланыстыру бухгалтерлік есептің негізгі мәселелері.

Табыстар екі түрге бөлінеді: негізгі және негізгі емес қызмет түрлеріне байланысты.

Нәтижелі шоттарды құру тәсілін, табыстар мен шығыстардың құрамын, оларды есепке алу және есептеу тәртібін Қазакстан Республикасының Ұлттық банкі анықтайды және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары талаптарына сәйкес банкті баскару және оған салық салу үшін жеткілікті деңгейде түсінікті болуы қажет.

Бухгалтерлік есептің жалпы қағидалары тануды субъектінің қаржылық есебіне бап енгізу үрдісі ретінде анықтайды. Тану іске қосылған соманың есептің қорытынды көрсеткіштерінде көрініс та-буынан түрады.

Табыс және шығыс баптарын қанағаттандыру өлшемдері мынадай:

• 
  бап өлшеу үшін сәйкес негізге және іске қосылған сомаға саналы бағалау жүргізу мүмкіндігіне ие;
  
• 
  болашақта эконом икал ық пайда алуға немесе жогалтуға негізделген баптар үшін осындай пайдалар алынуы немесе алынбай калуы мүмкін ықтималдық кездеседі.
  

Өнімді сатудан түскен табысты мойындаудың негізгі өлшемде-рінің бірі - сатушы сатып алушыға сатылған өнімге меншік құқығынан сыйақы және елеулі тәуекелдерді беруі болып табы-лады. Егер сатушы оны өзінде қалдырса, онда ереже бойынша, бұл мәмілені сату ретінде тануға болмайды.

Өнімді өткізу кезінде табыс танылған болса, онда табыс пен шығыстарды тану қағидаларын қолдану келесідей болуы мүмкін:

• 
  өткізгенге дейін;
  
• 
  өткізу кезінде;
  
• 
  өткізгеннен кейін.
  

Екі әдіс арқылы жүзеге асырылады:

1. 
   аяқталған мәміле, яғни мәміле аякталған кезде табыс және шығыс шоттарымен бірге барлық шоттар жабылады және жиынтық табыс мойындалады (әдетте күрылыс кезінде);
   
2. 
   аяқталу пайызымен - табыс, шығыс, жиынтық табыс әр есепті кезенде құрылыс жобасының аяқталуын бағалау пайызы негізінде мойындалады.
   

Табысты мойындау үшін жағдайлар - мәмілені орындау және түсім алу мүмкіндігі әдетте өнімді немесе қызметті өткізген кезде орындалуы мүмкін. Бүл сату кезеңі деп аталатын әдіс.

Өткізгеннен кейін танылған табыс

Бұл жерде екі әдіс қолданылады: ақысын біртіндеп төлейтіндей етіп сату және шығындардың орнын жабу.

Бірінші жағдайда табыс сату кезінде емес, тек ақша алынған жағдайда ғана мойындалады. Екіншісі табыстардың немесе пайда-лардың ақырғы өткізуін мойындауға болмайтын жағдайда.

Табысты қызмет көрсетілуі бойынша мойындау келесі әдістер-мен жүзеге асады:

• 
  нақты орындалу (бір операцияны орындау кезінде қызмет көрсеткені үшін алынған табыстар есепке алу үшін қолданылады);
  
• 
  үйлесімді орындалу (көп сатылы табыстарды мойындау үшін қолданылады);
  
• 
  аяқталған орындалу (қызмет көрсетуден түсетін табысты есепке алу үшін қолданылады - орындалудың бірдей немесе бірдей емес кезендер сериясы, олардың қорытынды актісі қызмет көрсету бойынша жалпы операцияларға байланысты айтарлықтай маңызды);
  
• 
  инкассолау (табыс ақшалай қаражат алынған кезде мойын­далады, себебі белгісіздік өте жоғары).
  

Табыстар және шығыстар баптарын бөлек ашып қарастыруға алып келген жағдайлар мыналарды қамтиды:

• 
  тауарлы-материалдық қорлар құнының өткізудің таза құнына дейін, ғимараттар мен қүрал-жабдықтар құнының - калпына келтіру құнына дейін төмендеуі, сонымен қатар осындай төмендеуді қайта реверсиялау;
  
• 
  банк қызметі құрылымының өзгеруі және құрылымның өзгеруі бойынша шығындарға арналған кез келген резервтерді жою;
  
• 
  жылжымайтын мүлік және құрал-жабдық баптарының істен шығуы;
  
• 
  ұзақ мерзімді инвестициялардың істен шығуы;
  
• 
  үзілген операциялар;
  
• 
  сот үрдістерін реттеу;
  
• 
  резервтердің күшін жоюдың басқа да жағдайлары.
  

• 
  үзілген операция сипаттамасы;
  
• 
  есепке алу мақсатында операциялардың нақты үзілу күнІ;
  
• 
  үзу әдісі (сату немесе бас тарту);
  
• 
  операцияны үзуден түскен табыс немесе шығын және оларды өлшеу үшін қолданылатын есептілік саясаты;
  
• 
  әр есепті кезенде күнделікті қызметтен сәйкес сомалармен түсетін түсім, табыс немесе шығын.
  

Осылардың әрбір түрі клиенттерге ұлттық және шетел валют-асында қызмет көрсетуге пайдаланыла алады. Ол үшін валюталар шегінде ақпарат алуға мүмкіндік беретін жайғасымдар (позиция) қарастырылған.

Жоғарыда айтылып кеткендей, банк шығындары - бүл есепті кезең ішіңде меншікті капитал (дивидендтен басқа) үлесінің иелері арасында бөлінетін түрінен өзгеше, капиталдың азаюына алып келетін активтердщ жылыстауы немесе пайдаланылуы не болмаса қарыздардың пайда болуы түрінде экономикалық тиімділіктің азаюы.

Экономикалык шығындарды табыс алу үрдісінде банк қызмет-терін және өнімдерін пайдалану және тұтыну ретінде анықтауға болады. Шығыстар тек банк өнімдері немесе кызметтері табысты қалыптастыру үрдісінде қолданылған кезде пайда болады. Шығыстар-дың бухгалтерлік есепшоттарында және қаржылық есептілікте көрініс табуы есептілік кезенде не кешігіп, не мерзімінен бұрын орындалады. Есепті кезең қабылданған табыс тұжырымдамасымен аныкталады. Шыгыстар өнімдердің немесе қызметтердің құны төмендеуі орын алғаңда немесе болашакта бұларды пайдалану есебінен құн өсімі ұсынылмаған жағдайда көрініс табады. Ақша қаражаттарының келіп түсуіне негізделген табыс тұжырымдамасы шыгыс шегу кезеңіне уақьггы бойынша шекті жақындатылып көрсетілуі қажет.

Шығыстар есепте сәйкестілік қашдасы бойынша себеп-салдар-лық байланыс негізінде көрсетілген табыспен мойындалады. Сәй-кестілік тек табыстар мен шығыстар арасында негізделген байланыс бекітілген жағдайда орын алады.

Банк табыстары есептеу әдісі бойынша теңгемен есептеледі және мыналардан тұрады:

• 
  ¥лттық және басқа банктердегі корреспонденттік шоттар;
  
• 
  Үлттық және баска банктерде орналастырылған депозиттер;
  
• 
  Үлттық банк қайта қаржыландыруы үшін жарамды қазы-нашылық міндеттемелер мен басқа да өтімділігі жоғары бағалы қағаздар;
  
• 
  сатуға арналған бағалы қағаздар;
  

• 
  басқа да бағалы қағаздар;
  
• 
  басқа банктерге орналастырылған салымдар;
  
• 
  басқа банктер ұсынған қарыздар;
  
• 
  клиенттерге берілген қарыздар;
  
• 
  капиталға және бағынышты борышқа инвестиция;
  

• 
  аударым операциялары;
  
• 
  бағалы қағаздарды сату-сатып алу;
  
• 
  шетел валюталарын сату-сатып алу;
  
• 
  сақтандыру операциялары;
  
• 
  сенімгерлік операциялары;
  
• 
  берілген кепілдіктер;
  
• 
  шоттарды және клиенттердің салымдарын жүргізу;
  
• 
  басқалары;
  

• 
  клиенттердің банкке есеп айырысу және кассалық қызмет көрсеткені үшін төлемдері, клиенттердің телеграфтық (пошт-алық) және тағы басқа шығындардың орнын жабуы;
  
• 
  шетел валютасын, бағалы қағаздарды сату-сатып алудан түсім;
  
• 
  шетел валютасын, бағалы металдарды және бағалы қағаз-дарды қайта бағалаудан түскен табыс;
  
• 
  кәсіпорындарға, ұйымдарға, банктерге халыққа көрсетілген баска да қызметтер үшін, соның ішінде инкассация үшін төлем;
  
• 
  банк активін сатудан түскен түсім;
  
• 
  банк шығындарының орнын жабу сомалары;
  
• 
  есепті кезенде шыққан өткен кезеңдер табыстары (өткен жылдар қателерін анықтау нәтижесінде): өткен жылдарда алынған алдын ала есептелінген пайыздар және комиссия, өткен жылдары банктің клиештерге артық теленген талап етуге дейінгі сыйақы және комиссиялық ақы, алдында үмітсіз деп есептен шығарылған қарыздардың келіп түсуі, егер олар күмәңді қарыздар бойынша резервті көбейтуге бағытталмаса;
  
• 
  банк қызметкерлерінің олардың кінәсі есебінен банктің төленген айыппұлдарының орнын жабуға түсімдердің түсуі;
  
• 
  алынған айыппұлдар, өсімпұл, тұрақсыздьщ төлемі және басқа да экономикалык санкциялар, соның ішінде есеп айырысу операцияларын орыңдау ережелерін бұзғаны үшін клиент-терден алынатын айыппұлдар, сонымен қатар, мерзімінде жеткізбеу, корреспонденцияны жоЕалтқаны үшін байланыс кәсіпорынынан алынған айыппүлдар;
  
• 
  банк меншігіндегі мүлікті жалға беруден түсетін табыс, сонымен қатар мәмілеге сәйкес факторингтік және форф-ейтингтік операцияларды жүзеге асырудан түсетін түсім;
  

• 
  банк алатын басқа да түсімдер: сатылған макулатура, металл сынығы, өңделген пломба, банк көлігін пайдалану, істен шыққан материалдарды қалдық заттар ретінде өткізуден түскен табыс, негізгі қорларды жоюдан түсімдер, жұмысшыларға еңбек кітапшасын және оларға қосымша бет (вкладыш) беруден алынатын сомалар, түгендеу кезінде аныкталған артық негізгі қорлар, баланстан балансқа ауыстыру тәртібі бойынша қабылданған инвентарь қүны (сыйға тарту) және т.с.с.
  
• 
  күтілмеген жағдайлар салдарынан туындаған басқа да күтіл-меген табыстар.
  

(1-сағат)

2. Табыстар мен шығыстардың есепте көрініс табуы

. Ақша айналысы саласында атқаратын қызметі және негізгі шаруашылық қызметімен байланысты банк қаражат жұмсайды. Олар екі бөлікке бөлінеді: операциялық және әр түрлі шығындар және басқару аппаратының шығындары.

Операциялық және әр түрлі шығындар құрамында ең үлкен үлес салмағы банкаралық несие бойынша, мерзімді және талап етуге дейінгі салымдар бойынша есептелінген және төленген пайыз-дар алады.

Басқару аппаратына кететін шығындар барлық қызметкерлердің, соның ішінде басқару аппаратының жұмысшыларын қоса алғанда, еңбекакысын және әлеуметтік қамтамасыз ету шығындарын қамтиды.

Банк шығыстары есептеу әдісі бойынша теңгемен есептеледі және мыналардан тұрады:

• 
  клиенттердің есеп айырысу, ағымдағы және басқа да шот-тары бойынша;
  
• 
  кәсіпорындардың, ұйымдардың, кооперативтердің депозиттері және салымдары бойынша, азаматтардың және әскери қыз-меткерлердің салымдары бойынша;
  
• 
  шетел корреспонденттерінің, фирмалардың, басқа да ұйым-дар мен шетел азаматтарының шетел валютасындағы шотта-ры бойынша;
  

• 
  азаматтардың, ұйымдардың, ортақ меншіктегі кәсіпорындар-дың ағымдағы шоттары және салымдары бойынша;
  
• 
  басқа банктерден уақытша пайдалануға алынған несиелік ресурстары үшін;
  

• 
  шетел валютасын және бағалы қағаздарды қайта бағалаудан;
  
• 
  басқа тұлғалар көрсеткен әр түрлі қызмет көрсетулерден;
  
• 
  банктің есеп айырысу-кассалык операциялары қызмет көрсет-уі бойынша баска да қызметтеріне төлемдер;
  
• 
  банктің есеп айырысу-кассалық операциялары қызмет көрсет-уі бойынша қызметтеріне комиссиялық ақы;
  
• 
  клиент операциялары бойынша нақты пошталық және теле-графтық шығындар;
  
• 
  шетел валютасын, бағалы қағаздарды сату-сатып алу жоғал-тулары;
  
• 
  банк активтерін сату кезіндегі жоғалтулар;
  
• 
  банк активтерін сатудан шеккен шығындары;
  
• 
  басқа тұлғалардың шығындарының орнын жабу шығындары;
  
• 
  есепті кезеңде анықталған өткен кезең шығындары (кеткен қатені табу нәтижесінде), соның ішінде:
  

• 
  өткен жылдары клиенттерден артығымен алынған, қайтарыл-ған сыйақы мен комиссиялық ақылар;
  
• 
  өткен жылдар операциялары бойынша алдын ала есептелі-нген сыйақы мен комиссиялық ақылар;
  

• 
  әр түрлі қосымша төлемдерді қоса алғандағы банк қызмет-керлерінің еңбекақысы;
  
• 
  жыл сайынғы және қосымша демалысты (пайдаланылмаған демалыс айына өтемақы) заңға сәйкес төлеу;
  
• 
  банк жұмысшыларына оның қайта құрылуы, жұмысшылар санын кысқартуына байланысты босатылатын қызметкерле-ріне төленетін төлемдері;
  
• 
  қызметкерлерге заңға сәйкес берілетін оқу мақсатында бо-сату төлемдері;
  
• 
  кадрларды даярлау;
  
• 
  белгіленген нормалар шегіндегі іссапар шығындарының ор­нын жабу;
  
• 
  банк штабында тіркелмеген жұмысшылардың келісілген аза-маттық-құкьіқтык сипаттағы мәмілелері бойынша орындаған жұмыстары үшін (егер жұмысшымен есеп айырысуды тікелей банк өзі жүзеге асырса);
  
• 
  мәжбүрлі бос жүрген уақытына ақы төлеу;
  

• 
  негізгі қорлар бойынша амортизациялық аударымдар, мате-риалдық емес активтердің тозуы, негізгі қорлардың жалға берілген бөлек объектілері бойынша амортизациялық ауда­рымдар (негізгі қорлардың материалдык емес активтерді жоспарлы қолдану мерзіміне байланысты), егер мәміле шарт-тарына сәйкес амортизациялық аударымдарды жалға беруші жүзеге асыратын болса, онда негізгі қорлардың жеке объектілерінің жалына есептелген сома жалға берушіге тиесілі;
  
• 
  қызмет ғимараттарының, құрал-жабдықтың барлық жөндеу түріне кеткен шығындарды қосқандағы банк құрал-сайман-дарының істен шығуы;
  
• 
  жылуға, жарыққа, өрттен қорғау және күзетті қамтамасыз ету төлемдері;
  
• 
  активтердің жіктелуіне және банктің баланстық емес мінде-ттемелеріне сәйкес мәжбүрлі шығындар құру;
  

• 
  бланкілерді дайындау, сатып алу және аударып жіберу шығындары, соның ішінде магниттік ленталардың қатаң есептілік бланкілері, есептеу техникаларына шығысталатын материалдар, қағаздар, қораптау материалдары;
  
• 
  құжаттарды және құндылықтарды тасымалдау және сақтау үшін қолданылатын сөмкелерді, қаптарды сатып алу, жөндеу және жаңарту шығындары;
  
• 
  ақша қаражаттарын, құндылықтарды, банк құжаттарын тасымалдау және сақтаумен, сонымен қатар басқа да банктің негізгі қызметін жүзеге асыруға байланысты шығындары;
  
• 
  жүмысшылар жинауды үйымдастыру бойынша көтерме шығындары;
  
• 
  кепілдік жөндеу жүмыстарын жүргізу және банктің жарғы-лық қызметін жүзеге асыру үшін қолданылатын негізгі қорларға қызмет көрсетулер, байланыс қызметтеріне және есептеу орталықтарының қызметтеріне ақы төлеу;
  
• 
  жарнамаға кететін;
  
• 
  өндірістік қызмет пен кеңсе пошталық-телеграфтық, опера-циялық, іссапар шығындары;
  
• 
  кеңес беру, ақпараттык және аудиторлық қызметтерге ақы төлеу;
  

• 
  шетел банктерін, ұйымдарын қоса алғандағы басқа банктер мен ұйымдарды ресми қабылдауды жүргізу шығындары;
  
• 
  банк штабында тіркелмеген аудармашылар қызметіне ақы төлеу;
  
• 
  мәдени, ойын-сауық іс шараларға бару және жұмыс бабына байланысты болған:
  

• 
  қызмет автокөлігін ұстау шығындары және қызмет бабына байланысты іссапарларға өз көлігін пайдаланғаны үшін өтемақылық төлемдер;
  
• 
  акцияларды, облигацияларды және басқа да бағалы қағаздарды шығарумен және орналастырумен байланысты шығындар (бағалы қағаздардың бланкілерін сатып алу, баспаханалық шығындар, бағалы қағаздарды орналастырғаны үшін басқа банктерге комиссиялық сыйақы төлеу, т.б.);
  
• 
  салықтардан, алымдардан және қолданыстағы заңға сәйкес бекітілген басқа да міндетті төлемдер;
  
• 
  тауар, қор, валюта биржалар қызметінің қүнынан, брокерлік, дилерлік, маркетингтік қызметтерді, кеден баждарын қоса есептег/енде;
  
• 
  мүлікті, несиелерді және басқа да сақтандыру төлемдерін сақтандыру, егер сақтандыру төлемдері сақтандыру мерзімі аяқталғаннан кейін міндетті түрде қайтарылуға жатпаса;
  
• 
  айыппұлдар, өсімпұлдар, түрақсыздық айыбы және басқа да төленуі тиісті экономикалық санкциялар;
  
• 
  күтілмеген жағдайлардан туындаған басқа да күтілмеген шығындар.
  

Банктің таза пайдасы табыстар мен шығыстар арасындағы айырма ретінде анықталады және акционерлердің жалпы жин-алысының шешімі бойынша үлестірілуге жатады.

Банк шығындарының маңызды үлесін есеп айырысу, ағымдағы, корреспонденттік шоттар және кәсіпорындар мен азаматтардың мерзімдік салымдары бойынша есептелген пайыздар қүрайды,

Салық салу мақсаты үшін нормаға келтірілген шығыстардың (өкілдік, банк қызметімен байланысты іссапар шығындары, жарнама шығындары, оқыту мекемелерімен келісім бойынша қызметкерлерді оқыту шығындары) асып кеткен бөлігі банк жүмсауында қалған табысқа жатқызылады немесе арнайы қорлар арқылы жабы лады.

Соңғы қаржылық нәтиже - пайда немесе шығын - есепті кезең аралығында банк алған шығыстар мен табыстарды салыстыру арқылы аныкталады. Осыған байланысты табыстардың азаюы салық салынатын табыстың, орталықтандырылған қорларға және резерв-терге аударымдардың төмендеуіне, дивидендтердің азаюына негіз болатынын ескере отырып, олардың толықтығын, дұрыстығын, мерзімділігін және бухгалтерлік есепте көрініс табуын тексеру қажет. Керісінше, есептегі қателіктер салдарынан және басқа да себептермен табысты асырып көрсету кері нәтиже туындатады, қайтарылуы өте қиынға түсетін табыстан негізсіз төлемдер жүр-гізуге алып келеді.

Банктің табыстары мен шығыстары есептіліктің, сақтық және сәйкестіліктің негізгі халықаралық принциптерін негізге ала отырып таны лады.

Әдетте есепті кезең аралығында танылған табыстар мен шығыс-тардың барлық баптары таза пайданы немесе шығынды анықтауда қолданылады. Осылармен бірге таза пайданы (шығынды) анықтау-ға төтенше баптар және есепті бағалардағы өзгерістер нәтижелері қолданылады. Осындай екі жағдай бар: маңызды қателерді түзету және есептеу саясатындағы өзгерістер нәтижелері.

Іс жүзінде есепті кезеңдегі таза табысты немесе шығынды анықтауда қолданылатын барлық кіріс және шығыс баптары банк-тің күнделікті қызметі барысында пайда болады. Сондықтан тек кейбір жағдайларда ғана шаруашылық қызмет немесе операция төтенше баптың пайда болуына әкеледі.

Төтенше баптар - кәсіпорынның күнделікті қызметінен айқын ерекшеленетін шаруашылық қызмет немесе операциялардың жүзеге асуы нэтижесінде пайда болатын табыстар немесе шығындар, сондықтан олар жиі және ылғи да пайда болады деп күтілмейді.

Шаруашылық қызмет немесе операциялардың төтенше баптар-дың пайда болуына негіз болатын жағдайлары активтердің экспроприациясы немесе жер сілкінісі, басқа да дүлей апаттар.

Төтенше баптардың сипатын және сомасын ашу табыстар және шығындар есебі құрамында немесе қаржылық есеп ескертулерінде жасалған кезде табыстар және шығындар есебінде жасалынуы мүмкін.

Үзілген операциялар нәтижелері әдетте күнделікті қызметтен түсетін пайдаға немесе шығынға енгізіледі. Алайда кейбір жағдайларда үзу шаруашылық қызметінің немесе қалыпты емес операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде пайда болса және олар-дың үнемі қайталанып отырылуы қарастырылмаса, үзу нәтижесінде пайда болған табыс немесе шығын төтенше баптар ретінде қарастырылады.

Экономикалық қызметке тән белгісіздік салдарынан қаржылық есептің бірнеше баптары нақты өлшене алмайды. Бұл жағдайда соңғы мәліметтерді қоса есептегендегі пікірталастарды енгізетін бағалау үдерісі жүргізіледі. Мысалы, үмітсіз қарыздар, тауарлы-материалдық қалдықтардың ескіруі, пайдалы қызмет ету мерзімі немесе амортизацияланылатын активтердің экономикалық пайдасын түтынудың күтілетін үлгісінің бағасы талап етілуі мүмкін. Тиімді бағаларды пайдалану қаржылық есептерді құрудың маңызды бөлігі болып табылады және олардың нақтылығының дәрежесін төмен-детпейді.

Әр түрлі кезендердегі қаржылық есептердің сәйкестілігін қамта-масыз ету мақсатында, есептік бағалардағы өзгерістердің бүрын кәдуілігі кәсіпкерліктен түскен табыс немесе шығындар есебіне қосылған бағаларға әсері таза пайда немесе шығын құрамына енгізіледі.

Қаржылық есептерді толтыру кезінде қате математикалық дұ-рыс есептемеулер нәтижесінде, есеп саясатын қолдануда, фактілерді дұрыс талқыламау, жалған мәліметтер алу немесе абайсыздық нәтижесінде туындауы мүмкін. Түзетулер, соның ішінде кезекті кезеңдегі әдетте ағымдағы жылдағы таза табыс немесе шығынды анықтауға негізделеді.

Болашақ кезеңдерге қатысты маңызды қатенің түзетілуі сома-лары есеп беруде бөлінбеген пайданың бастапқа сальдосын түзету жолымен жүргізіледі.

Кезекті кезеңнің салыстырмалы мәліметтерін қоса есептегендегі қаржылық есеп беруде маңызы зор қателер сол қате жіберілген есепті кезенде түзетілгендей етіп ұсынылады. Сондықтан әр үсынылған есепті кезеңге жататын түзету сомасы оның таза табысын немесе шығынын қамтиды. Ұсынылған кезендердің ең алғашқысының бөлінбеген пайдасының алғашқы сальдосы қаржы-лық есеп берудегі салыстырмалы мәліметтерге енгізілген кезеңнің алдындағы кезеңге жататын түзету сомаларына түзетіледі. Өткен жылдардағы қаржылық мәліметтерді баяндау сияқты кезекті кезең-дерге көрсетілген кез келген басқа мәліметтер де басылымдарға қайта шығарылады.

Табысқа кірістірілген қаражатты алу мүмкіндігіне қатысты белгісіздік туындаған жағдайда, алынбаған немесе алынуы мүмкін емес сома алғашқы мәліметтерді түзету ретінде танылады.

Банк өз активтерін жіктейді және соларға қарсы Қазақстан Республикасының Үлттық банкісі анықтаған шарттарына сәйкес қажетті мәжбүрлі шығындарды анықтайды. Мәжбүрлі шығындарды құру банктің шығысы ретінде танылады.

Егер шығынға қосылған соманы банктің төлемеуіне немесе пайдаланбауына қатысты сенімділік пайда болса, онда олар басында мойындалған шығындарды түзету ретінде танылады.

Алғашында есептен шығарылған активтердің сомасын қайтару осы есептен шығару жүзеге асырылған баптардың орнын толтырады.

Банк пайдасын макрореттеу оны төмендету үшін қызмет етеді және баланстық пайда мен таза пайдаға қатысты болып келеді. Сонымен қатар жиынтық сомаларына толығымен тәуелді болатын және солармен қатар өсіп отыратын міндетті төлемдер түрі бар. Яғни табыс өскен жағдайда, оған осы үрдіспен өсуіне жол бермей, сәйкесінше шығыстар да өседі. Жәрдемақыға, жарнамаға, амор-тизацияға, резервтерге, негізгі қүралдарды, техниканы және құрал-жабдықтарды сатып алу шығындарының шектен тыс көп болуы банктің таза табысын азайтады.

Микрореттеу мақсаты баланстық және әр уақытта максималдау кезіндегі салық салынатын табыстың азаюы болып табылады. Баланстық табыстың көбеюі таза имидждік ауыртпалықты көтереді: банк балансын баспаға шығару, баспаға шыққан банктердің кезекті рейтингіде алатын орнының жоғарылау мүмкіндігі - банктің нақтылы жағдайымен тікелей байланысты және оның болашақтағы даму мүмкіндіктерін анықтайтын, экономикалық маңызы зор және өмір сүруін қамтамасыз етуші мәселе.

Табысты макрореттеу әдістері: несие бойынша пайыздарды төмендету, депозиттер бойынша пайыздарды есептеу жолымен қызметкерлердің еңбекақысын төлеу, несиелеу әдісі бойынша құрал-жабдықтарды және басқа да негізгі кұралдарды сатып алу және т.б. Сонымен қатар пайданы микрореттеу көп дәрежеде табысты банк операцияларын кеңейтіп және шығынды операция-ларын қысқарту жолымен жүзеге асырылады. Оның үстіне әр кезендерде бұл операциялар әр түрлі болып келеді. Осылайша, соңғы жылдары Қазақстан Республикасында банктер валюталық операциялар, банкаралық несиелеу, корреспонденток қатынастар айырбастау орындары, бағалы қағаздар бойынша, жеке тұлғаларға қызмет көрсету бойынша жүмыстарды алғашында ұлғайтып, кейіннен қысқартты. Табыстар бөлімінде осындай үлғайту-қысқарту «толқындары» банктердің филиалды дамуының, құрылыс және жаңа бөлімшелер ашу саясаты мысалында байқалады.

Табыстар, пайдалар, шығыстар және шығындар шоттарының ерекшеліктері - олардың қаржылық-шаруашылық қызметтің нәти-желері жайында есеп беру шоттары болып табылатындығында. Оларды уақытша шоттар деп атайды, себебі, мәліметтерді тек ағымдағы кезең үшін ғана жинақтауға қолданылады. Әдетте бір жыл болып келетін әр есепті кезеңнің соңында олардың қалдықтары келесі кезеңге ауыстырылады немесе жабылады. Бөлінбеген табыс туралы есеп берудегі бұл кезең аралық көшіру жабылатын өткізбелер көмегімен жүзеге асады; олар әдетте екі мақсатта қызмет етеді: таза табысты немесе шығынды бөлінбеген пайдаға аудару, келесі есепті кезенді бастау үшін әр уақытша шоттардан нөлдік мөлшерлеме тағайындау. Осылайша, бұл шоттар келесі жылға мәліметтерді уақытша жинақтау қызметтерін атқаруға дайын болады.

Бухгалтерлік баланс шоттары (активтер, міндеттемелер, мен-шікті капитал) кезең аралығында жабылмайды, сондықтан оларды тұрақты шоттар деп атайды. Демек, бір есепті кезеңнің ақша қаражаты шотындағы ақырғы сальдо кезекті кезенде де осы шоттың ақырғы сальдосы болуы шарт. Түрақты шоттағы нөлдік сальдо тек көрсетілген объект (мысалға, қүрал-жабдық) бұдан былай кәсіпорын меншігінде болмаған жағдайда (немесе толығымен амортизацияланған) орын алады. Баланстың эр шоты бойынша жыл соңындағы қалдық Бас кітапқа кезекті кезеңнің бастапкьі қалдығы ретінде аударылып жазылады.

Шотты жабу - оның қалдығын келесі. шотта өткізбе жолымен ауыстырып жазуды білдіреді. Мысалға, кредиттік сальдосы бар шот (табыс шоты сияқты) қалдыққа тең сомаға дебеттеліп және осы қалдық аударылып жазылатын сомаға кредиттеліп жазылады. Жабылу үдерісінде кредиттік сальдо келесі шотқа кредиті бойынша, ал дебеттік - дебеті бойынша аударылады. Жабылатын өткізбелерге есепті кезеңнің соңғы күні қойылып, журналға кәдуілгі «Дебет=Кредит» пішімінде кірістіріледі және дереу Бас кітапқа тіркеледі.

Табыстар және шығыстар шоттарын жабу үдерісінде арнайы «Салыққа дейінгі табыс» деп аталатын 4999 біріктірілген шоты қолданылады. Қаржылық-шаруашылық қызмет нәтижелері жайында есептің барлық шоттары - табыстар, пайдалар, шыгыстар және шығындар осы шотқа жабы лады. Кредит және дебеті бойынша қорытынды сомалардың арасындағы айырма кейіннен «Бөлінбеген табыс (шығын)» шотына аударылатын таза табыс немесе шығын сомасы болып табылады.

Жабылу үдерісі аяқталғаннан кейін қаржылық-шаруашылық қызмет нәтижелері жайында есептің барлық шоттары нөлдік саль-доға ие болады. Содан кейін олар жаңа есепті кезенде табыстар мен шығыстарды бейнелеуге дайын болады. Баланстьщ барлық шоттарында келесі жылдың бастапқы қалдығы ретінде аударылатын ақырғы қалдық болады.

Осылайша, табыс шоттары жабылған кезде келесідей коррес-понденциялар қүрастырылады:

- Дт 4050 «Банктің корреспонденток есепшоттары бойынша
сыйақы алумен байланысты кірістер»

Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

- Дт 4100 «Банктің Қазақстан Республикасының ¥лттық
банкінде орналастырылған салымдары бойынша сыйақы
алумен байланысты кірістер»

Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»;

- Дт 4200 «Бағалы кағаздар бойынша сыйақы алуға байла­
нысты кірістер»

Кт 4999 «Салыкка дейінгі кірістер»;

- Дт 4250 «Басқа банктерде орналастырылған салымдар бо­
йынша сыйақы алуға байланысты кірістер»

Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»;

- Дт 4300 «Басқа банктерге берілген қарыздар бойынша
сыйақы алуға байланысты кірістер»

Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»;

- Дт 4350 «Банктің филиалдарымен есеп айырысуы бойынша
кірістер»

Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»;

- Дт 4400 «Клиенттерге берілген карыздар бойынша сыйақы
алуға байланысты кірістер»

Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»;

- Дт 4450 «Өзге бағалы кағаздар бойынша сыйақы алуға бай­
ланысты кірістер»

Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»;

• 
  Дт 4510 «Бағалы қағаздарды сатып алу-сату бойынша кірістер» Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»;
  
• 
  Дт 4500 «Дилинг операциялары бойынша кірістер» Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»;
  
• 
  Дт 4600 «Комиссиялық кірістер» Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»;
  
• 
  Дт 4800 «Өзге операциялық кірістер» Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»;
  
• 
  Дт 4850 «Сатудан кірістер»
  

• 
  Дт 4900 «Тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл) » Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»;
  
• 
  Дт 4920 «Өзге кірістер»
  

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5020 «Корреспонденток есепшоттар бойынша сыйакы тө-леуге байланысты шығыстар»;

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5050 «Басқа банктерден алынған қарыздар бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар»;

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5090 «Сыйақы төлеуге байланысты басқа шығыстар»;

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5110 «Овернайт қарыздары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар»;

- Дт 4999 «Салықка дейінгі кірістер»

Кт 5120 «Басқа банктердің салымдары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар»;

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5150 «Банктің филиалдармен есеп айырысуы бойынша шығыстар»;

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5200 «Клиенттердің талаптары бойынша сыйақы төлеуге байланысты шығыстар»;

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5300 «Бағалы қағаздар бойынша сыйақы төлеуге байла­нысты шығыстар»;

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5400 «Реттелген борыш бойынша сыйақы төлеуге бай­ланысты шығыстар»;

- Дт 4999 «Салықка дейінгі кірістер»

Кт 5450 «Қамтамасыз етуге ақша бөлу»;

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістерң

Кт 5500 «Дилинг операциялары бойынша шығыстар»;

• 
  Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер» Кт 5600 «Комиссиялық шығыстар»;
  
• 
  Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»
  

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5740 «Жалпы шараушылык шығыстары»;

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5760 «Салықтар, алымдар және табыс салығын қоспа-ғанда бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер»;

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5780 «Амортизациялық аударымдар»;

- Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 5800 «Өзге операциялық шығыстар»;

• 
  Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер» Кт 5850 «Сату шығыстары»;
  
• 
  Дт 4999 «Салыкқа дейінгі кірістер»
  

• 
  Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер» Кт 5920 «Өзге шығыстар»;
  
• 
  Дт 5940 «Төтенше шығыстар»
  

Осылайша, «Салыққа дейінгі кірістер» 4999 шоты бюджетке салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төленгенге дейін банк табыстарының сомасын есептеуге арналған. Дебет бойынша шығыстардың баланстық шоттары жбылған кездегі банк шығыстарының сомалары және «Бөлінбеген таза кіріс (өтел-меген шығындар)» 3599 баланстық шотына есептен шығарылған сомалар жүргізіледі.

4999 шоттың дебеті бойынша қалдық өз алдына шығыстардың табыстардан асып кетуі нәтижесінде алынған шығынды көрсетеді, кері жағдайда 4999 шоттың кредиті бойынша табыс тұрақталады.

Шығын шеккен жағдайда келесі корреспонденция құрасты-рылады:

Дт 3599 «Бөлінбеген таза кіріс (өтелмеген шығындар)»

Кт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер».

Пайда алынған жағдайда келесі бухгалтерлік жазу жүзеге асырылады:

Дт 4999 «Салыққа дейінгі кірістер»

Кт 3599 «Бөлінбеген таза кіріс (өтелмеген шығындар)».

Алынған қаржылық нәтиже дивидендтерді төлеуге жұмсалуы, резервтік корларға аударылуы немесе қайта инвестициялануы, яғни банк қызметін кеңейтуге қолданылуы мүмкін.