Мектеп жасына дейінгі балалардың бос уақытын тиімді ұйымдастырудың педагогикалық ерекшеліктері
жүктеу/скачать 108 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі
- Диплом жұмысының құрылымы
- 1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың бос уақытын тиімді ұйымдастырудың педагогикалық негіздері
| Зерттеудiң ғылыми жаңалығы:
- Жүйелі оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың тиімділігін талдау барысында және тәрбие принциптері мен қағидаттарына сәйкес бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытудың педагогикалық шарттары анықталады; - Оқушылардың шығармашылығын жетілдіру формаларын анықтау. Қазақ мектебіндегі қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметі процесіне пайдалануға байланысты әдістемелік ұсыныстар жасалады; Жұмыстың нәтижелелерін жоғарғы оқу орнында, педогогикалық колледждерде және орта мектептердің, лицей мен гимназиялардың оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық-педогогикалық процесінде пайдалануға болады. Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Қазақ мектебіндегі бастауыш сыныптардағы қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметі ерекшеліктерінің даму мәселелеріне арналған философиялық, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық, әлеуметтік, тарихи деректер және педогогикалық еңбектердегі әдіснамалық және теориялық қағидаларды басшылыққа алуымен, зерттеу қамтамасыз етіледі. Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. 1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ БОС УАҚЫТЫН ТИІМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың бос уақытын тиімді ұйымдастырудың педагогикалық негіздері Мектепте қызмет атқара жүріп, қашықтықтан білім беруші мұғалім қандай міндеттерді шеше алады? Мұндай міндеттер өте көп. Олардың шешілуі әр мектептегі нақты жағдайларға және қашықтықтан білім беруші мұғалімнің кәсіби даярлық деңгейіне байланысты болып келеді. И.В.Дубровина өзінің «Рабочая книга школьного қашықтықтан білім беруші мұғалім» атты кітабында мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның келесідей міндеттерін бөліп көрсетеді: балалардың мектепте оқуға оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық дайындығын анықтау, кіші сыныптағы білім алушылардың мектепке бейімделуін жақсарту мақсатында мұғаліммен бірлесіп әрқайсысымен жеке жұмыс жасау бағдарламасын өңдеу; білім алушылардың дербес ерекшеліктерін ескере отырып, мұғалімдермен және ата-аналармен бірлесіп, дамыту бағдарламаларын өңдеу және жүзеге асыру; білім алушылар өміріндегі өтпелі кезеңдерді қатаң бақылауға алу; үлгермеуші және тәртіпсіз білім алушылармен диагностикалық түзету жұмыстарын жүргізу; білім алушылардың оқыту және тәрбиелеу процестерінің қалыпты өтуіне кедергі келтіретін интеллектуалды, тұлғалық және эмоционалды еріктік ерекшеліктерін диагностикалау және түзету; білім алушылардың мұғалімдермен, ата-аналармен, құрбы-құрдастарымен және өзге адамдармен тұлғааралық қарым-қатынастарының бұзылуының оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық себептерін анықтау және жою; білім алушыларды оқыту және тәрбиелеу, олардың зейіндерін, есте сақтауларын, мінез-құлқын және т.б. дамытудың оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәселелері бойынша мектеп әкімшілігіне, мұғалімдерге, ата-аналарға кеңес беру; оқыту, дамыту, өмірде өз орнын табу, өзін-өзі тәрбиелеу, ересектермен және құрбы-құрдастарымен өзара қарым-қатынас мәселелері бойынша білім алушылармен жеке және топтық кеңес беру жұмыстарын жүргізу; барлық жастағы білім алушылармен профориентациялық жұмыстар жүргізу. Осындай көлемді, әлі де болса толық емес міндеттер тізімінен мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің оңай еместігін көруге болады. Әр мектептің, әрбір балалар мекемесінің өзіндік ерекшеліктері болады, олардың қайсысы болмасын баланың дамуына ықпалын тигізеді. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі жұмысының формалары мен міндеттерінің ерекшеліктері балалар мекемелерінің типіне байланысты: орта білім беретін мектеп, арнайы орта білім беретін мектеп (математикалық, тілдік, спорттық және т.б.) мектеп-интернат және т.б. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның атқаратын қызметінің тағы бір аясын атап кетейік. Олар «Отбасылық өмірдің этикасы мен қашықтықтан білім беруші мұғалімиясы» курсын жүргізеді. Бұл пәнге пән мұғалімінен гөрі, кәсіби қашықтықтан білім беруші мұғалім жауап береді. Неге? Көпғасырлық дәстүрлерден босанған неке қазіргі кезде өте күрделі әлеуметтік институт болып табылады. Әлеуметтік экономикалық факторлардың отбасы тұрақтылығына ықпалы азайды, ерлі-зайыптылардың күнделікті өзара қарым-қатынас жасай білулері, отбасылық өмірге оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық дайындықтары сияқты этикалық-психикалық жағдайлар алдыңғы қатарға шықты. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық үйлесімділік отбасының сәтті құрылуының маңызды шарты. Отбасының құрылуына екі адам қатысады: әйел және ер адам. Болашақ отбасы бақыты көбінесе осы екеуінің тұлғаны қалай түсінулеріне байланысты. Тек қашықтықтан білім беруші мұғалім білім алушыларға жалпы тұлға жайлы толық түсінік беріп, отбасында өзін-өзі тану мен өзін-өзі тәрбиелеуді сипаттайтын негізгі түсініктердің мәнін ашып бере алады. Жас отбасының көптеген қиындықтары көбінесе ата-ана үлгісіне байланысты. Осындай нәтиже әкелетін басқа да себептер бар: балаға қарамау, отбасында баланың қамқорсыздығы немесе керісінше, балаға аса қатты көңіл бөлу немесе отбасы құрамын екі баламен шектеу және т.б. Нәтижесінде көптеген балаларда өзгелердің қажеттіліктерін ескермеу, жақындарының қамқорсыздығын сезінбеу қалыптасады, эгоистік мотивация кейін оның отбасы құрған кезінде де сақталуы мүмкін. Егер бұрын баланың талаптары әке мен анаға бағытталса, кейін ол жұбайына бағытталуы мүмкін. Бала кезінен бастап отбасының басқа да мүшелеріне қатысты өз міндеті жайлы түсінігі қалыптаспаса, ол жас ерлі-зайыптылардың отбасы құруына кедергі болады. Сондықтан, тәрбие жұмысын әр білім алушының тұлғасы мен оның отбасындағы жағдайына байланысты терең білімнің негізінде ғана құру қажет. Мектеп пен отбасында көбінесе ең негізгі тәрбиені, яғни қыздар мен ер жігітте қоршағандарға деген махаббат сезіміне тәрбиелеуде ұмытып кетеді. Өзге адамдарға қуаныш сыйлаудан ләззат алу махаббат сезімінің негізін құрайды. Өкінішке орай, махаббат қашықтықтан білім беруші мұғалімиясы тұлға қашықтықтан білім беруші мұғалімиясындағы әлі де болса өңделмеген мәселе. Білім алушыны жақсы біле тұра, қашықтықтан білім беруші мұғалім оларда махаббат сезімінің мәдениеті туралы көзқарастарын қалыптастыруы қажет. Көптеген зерттеулерде мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі атқаруы тиіс негізгі міндеттер аталып өтілген. Солардың ішінде ең жиі кездесетіндері: Қарым-қатынаста қиындықтарға ұшырайтын балаларға тікелей көмек көрсету. Жекелеген білім алушылардың оқудағы қиындықтарын анықтап, көмек көрсету. Жекелеген білім алушыларды немесе оқкшылар тобын тәрбиелеу мәселесі бойынша мұғалімдерге кеңес беру. Білім алушылар мен олардың ата-аналарына индивидуалды кеңес беру. Мектеп пәндеріне байланысты туындайтын мәселелерді шешу, тәрбие санкцияларын қолдану. Мұғалімдермен, ата-аналармен, мектеп басшысымен бірлесіп жұмыс жасау. Барлық осы міндеттерді қашықтықтан білім беруші мұғалімнің бір өзі орындай алмайды. Оған әр білім алушымен тығыз байланыстағы адамдардың көмегі міндетті түрде қажет. Қашықтықтан білім беруші мұғалім білім алушының мектептегі оқумен байланысты кез-келген қиындықтарын диагностикалайды. Мектептегі үлгерушілік немесе үлгермеушілік бала тұлғасының үйлесімді дамуындағы, оның қабілетінің қалыптасуындағы және оны еңбек әрекетіне дайындаудағы негізгі мәселе болып табылады. Білім алушылардың үлгермеушіліктерінің себептерін дер кезінде анықтап, оларды жоюдың үлкен әлеуметтік мәні бар. Оқудағы сәтсіздіктер білім алушының алдағы бүкіл өміріне кері әсерін тигізетіні белгілі. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі әрбір білім алушының дамуын оптимистік көзқараспен болжайды. Ол арнайы педогогикалық-оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық шаралар арқылы әрбір сау балаға жақсы көмектесуге болады дегенге сүйене отырып, онымен жұмыс жасаудың нақты бағдарламасын өңдейді. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық тексеру үлгермеушіліктің шынайы себептерін ашуға көмектеседі және оны жақсарту жолдарын нұсқайды. Мектепте кәсіби маман қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінің пайда болуының қысқаша тарихы осмен шектеледі. Ал бұған дейін мектепте қашықтықтан білім беруші мұғалім мамандығына қажеттілік сезінбеген еді.Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің негізгі психикалық этикалық принциптеріне сүйене отырып, мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның кәсіби өзін-өзі қалай ұсауы керек екендігін елестету оңай. Диагностикалық жұмысты жүзеге асыру кезінде тест тапсырмаларымен жұмыс жасау білім алушылар үшін танымдық іс-әрекеттің бір түрі екендігін ескеру қажет. Кейбір білім алушылармен (оны алдын ала біліп алу қажет) жұмыс жасау кезінде олардың жақындары мен достарына тіл тигізетін әдістемелерді қолданбауы қажет. Сонымен қатар, әдістеменің мазмұны білім алушының ата-анасын немесе мұғалімнің күлкілі жағымсыз етіп суреттеп тұрса, ал әдісиемені мүлдем қолдануға болмайды, әсіресе егер шынайы өмірде шынында да ұқсап тұрса. Қашықтықтан білім беруші мұғалім, әсіресе мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық зерттеу нәтижелерінің жария етілмейтіні алдын-ала айтылса, немесе ол зерттелушінің репутациясына зиян келтіретін болса, жұрттың алдында айтуына тиым салынады. Қашықтықтан білім беруші мұғалімнің кәсіби құпияны жариялауы дәрігердің құпияны жария етуінен де ауыр қылмыс. Себебі, қоғамдық пікірде ауру жиі адамның тұлғасы мен еркінен тәуелсіз бақытсыздық деп есептеледі, ал «оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық ауру» сыналушының жеке кемшіліктерімен байланысты және оған оның өзі немесе жақындары кіналы болады. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық зерттеулерден алынған құпия мәліметтерді қатысы жоқ адам білмеуі қажет. Осы ережені бұзған қашықтықтан білім беруші мұғалімты мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімтары қатарынан алып тастау қажет. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі сөзсіз білім алушының мүддесін қорғауы қажет. Біріншіден, баланың кез-келген мүддесін емес, тек оның тұлғасының нәтижелі дамуына жағдай жасайтындарын ғана қорғауы қажет, екіншіден нені және қалай қорғау керек екендігі жайлы айтпас бұрын, кез-келген жағдайда мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің ең нәтижелі формасы – мұғалімді (өзі анықтаған) білім алушының өзі анықтаған мүдделері мен проблемаларымен таныстыру, содан соң олар осы мүдделерді дамытудың педогогикалық-оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық тәсілдерін анықтау немесе түзету бойынша бірігіп жұмыс жасаулары қажет. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі өзінің қызметін жүзеге асыруы кезінде мұғалім шет қалмауы қажет. Кәсіби сауатты мұғалім кімге болмаса да, өз білім алушысын өзінің қатысуынсыз және бақылауынсыз тәрбиелеп оқытуға жол бермейді. Көптеген мәселелер мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі мұғалімге өз білім алушысының оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәселелерін шешуіне жағдай жасаған кезде ғана шешіледі. Мұғалім өзінің білім алушыларының арасында оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық жұмысты өзі жүргізуі, олардағы болып жатқан оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық құбылыстарды түсінуі қажет. Ал қашықтықтан білім беруші мұғалім соған жағдай жасауы қажет. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның кәсіби сапаларын қысқаша былай келтіруге болады: Көңілі кең және көзқарасы тәуелсіз болуы қажет. Кез-келген қарым-қатынасқа дайын болу және оларды қолдай білу. Адамдарды өзіне эмоционалды тарта білу. Қарым-қатынас кезінде өз эмоцияларын ұстай білу қабілеті. Өзін-өзі және өзгелерді тануға ұмтылу. Өз міндетін ғана атқару. Әрекеттері мен сөздеріне жауап беру. Кез-келген әрекеттің арты не болатынын болжай білу. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі жұмыс кезінде білім алушылармен қарым-қатынастың келесі принциптерін ұстануы қажет: Баладағы өзгерістерге дайын болу. Белгілі бір мақсатқа жету үшін өзінің және баланың күш салуын біріктіре білу. Баланың уайымдарын сезіне білу. Баланың пендешілігіне шыдамдылық білдіру. Баланың ішкі дүниесін атқарып салуына эмоционалды жауап қайтару. Баламен өзара әрекет ету кезінде дәйекті, жүйелі болу. Баланың өзіне-өзі сенімділігін мақұлдау және мойындау. Баланың сезімдеріне тиіп кетпеу, мұқият болу. Мектепке жаңа ғана келген қашықтықтан білім беруші мұғалімқа қандай кеңес беруге болады? Ең алдымен асықпау, жан-жағына қарау. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі жұмысының алғашқы кезеңін шартты түрде бейімделу кезеңі деуге болады: қашықтықтан білім беруші мұғалімнің мектепке, мектептің қашықтықтан білім беруші мұғалімқа бейімделуі қажет. Себебі, олар бір-бірін әлі дұрыс білмейді. Яғни қашықтықтан білім беруші мұғалім өз жұмысын мектеп әкімшілігімен танысудан, білім алушылар және олардың ата-аналарымен әңгімелесуден, сабақтарға, сабақтан тыс мерекелерге, жиналыстарға, педогогикалық кеңестерге қатысудан, іс-қағаздармен танысудан бастауы қажет. Әңгіме, жиналыстар барысында мұғалімдерді, білім алушылар мен олардың ата-аналарын мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі жұмысының міндеттері мен әдістерімен таныстыруы қажет. Мектептегі қашықтықтан білім беруші мұғалім – біз үшін жаңа құбылыс және көптеген мұғалімдер қашықтықтан білім беруші мұғалімты бірден қабылдамауы мүмкін. Сабырлық, шыдамдылық қажет. Әр адамның, әсіресе мұғалім, сынып жетекшісінің, мектеп директорының күмәндануға хұқығы бар. Олар неге бірден қашықтықтан білім беруші мұғалімқа сенуі қажет? Барлығы оның өзінің кәсіби даярлығы мен өз кәсібін жақсы меңгеруіне байланысты. Сондықтан, қашықтықтан білім беруші мұғалім жұмысын ең алдымен өзі білетін нәрседен бастауы қажет. Мысалы, егер оның кіші жастағы балалармен жұмыс істеу тәжірибесі мол болса, онда солармен жұмыс істей бастауы қажет, егер ол бұрын балалардың интеллектуалды сферасын дамыту бойынша жұмыс істеген болса, онда оған осы жұмыстан бастау қажет және т.с.с. Бірақ, барлық жағдайда да асықпау қажет. Қашықтықтан білім беруші мұғалім мектепке ұзаққа, өмір бойына жұмыс істеуге келді, сондықтан ол педогогикалық ұғымға қашықтықтан білім беруші мұғалімнің сиқыршы емес және барлығын бірден шеше алмайтынын түсіндіруі қажет. Ал, түзету, дамыту сияқты оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық процестер тіпті ұзақ уақытты талап етеді. Кез-келген оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәселелердің себебін анықтаудың өзі әр кезде әр түрлі уақытты талап етеді. Кейде бірнеше минут қана болса, кейде бірнеше айға да созылуы мүмкін. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның жауапты әрі көпжоспарлы қызметі оның кәсіби сапасы мен бліктілігіне белгілі бір талаптар қояды дедік. Мектеп және педогогикалық қашықтықтан білім беруші мұғалімиядан білімі болуы, баланы зерттеудің түрлі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық әдістерін жоғары деңгейде меңгеруі және сонымен қатар интеллектуалды өте жоғары дамыған болуы қажет. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қорытындылардың дұрыстығы – дұрыс таңдап алынған психодиагностикалық әдістердің нәтижесі ғана емес, қашықтықтан білім беруші мұғалім пен баланың өзара жақсы қарым-қатынастарының нәтижесі де. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі тек бүгінгі мектептің оқу және тәрбие жүйесіне бейімделе алған жағдайында ғана өз мүмкіндіктерін жүзеге асыра алады. Адамдар арасындағы қайшылықтарды шешу, олардың қаьелерін түзету мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің ажырамас бөлігі болғандықтан, бұл оның тұлғалық қасиеттеріне үлкен талаптар қояды. Себебі, ол берген кеңесіне, қабылдаған шешіміне әрдайым жауапты. И.Шванцардың пікірінше, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық зертте барысында, жаңа мәселені шешу кезінде ең алдымен дұрыс қарым-қатынас орантып алу қажет. Қашықтықтан білім беруші мұғалімнің беделі оның жоғары дәрежелі кәсібилігімен анықталады. Баланы оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық зерттеу тек лабораториялық сипатта болмауы қажет. Жеке қарым-қатынас орнату қашықтықтан білім беруші мұғалімтан шыдамдылықты, тапқырлықты талап етеді, әсіресе жасы кіші балалармен немесе қиын балалармен жұмыс жасау кезінде. Қашықтықтан білім беруші мұғалім оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық диагноз қоюда немесе түзету жұмыстарының формалары мен тәсілдерін ұсынуда өте мұқият болуы қажет.Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі өзіне өте қатал талаптар қоюы қажет: өзара әрекет жағдайын сезіну, өзінің мінез-құлқын басқару. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің көптүрлілігі, оның біліміне, білігі мен тұлғалық сапасына қойылатын талаптардан бір жағынан оның кәсіби мүмкіндіктерін шекте туралы сұрақ, екінші жағынан, мектептегі пратикалық жұмысқа оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық арнайы дайындығын ұйымдастыру туралы сұрақ туады. Мектепте қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметін кім атқаруы керек және оның кәсіби даярлығы қайндай болуы қажет. Бұл сұрақ бойынша көптеген көзқарастар бар. Шетел қашықтықтан білім беруші мұғалімі Л.М.Фридман оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру қызметін оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық дайындықтан өткен мектеп мұғалімі атқаруы тиіс деп есептейді. Біз нақты талаптар қоятын шетел және кеңес қашықтықтан білім беруші мұғалімтарымен келісеміз: оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру қызметіне тек арнайы оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық білімі бар маман тартылуы қажет. Венгрияда осыған қатысты қатал ереже ұстанады: «Тәрбие беру мәселелері бойынша кеңес берудегі қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметіне тек клиникалық немесе педогогикалық қашықтықтан білім беруші мұғалімия мамандығы бойынша жоғарғы оқу орнын тамамдағандар ғана тартыла алады. Чехословакиядағы аудандық педогогикалық-оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық кеңес беру орталықтарында қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметін тек кәсіби қашықтықтан білім беруші мұғалім атқара алады, себебі, психодиагностиканы практикада қолдану көп жағдайда адам тұлғасын ғылыми тануға мақсатты бағытталған процесс ретінде жүреді. Бұл салада тек сәйкес ғылыми дайындықтан өткен маман ғана жұмыс істей алады» (В.Черног, 83). Мұғалім-консултанттар университеттің педогогикалық факультетінің сырттай бөлімінде арнайы екіжылдық бағдарлама бойынша дайындалады. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық кеңес беру, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық диагностика, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық түзету сияқты жұмыстың күрделі түрлерінен дайындығы жоқ, тәжірибесіз адамдарды жұмысқа тарту, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру қызметі идеясының беделін түсруі мүмкін. Сондықтан, кадрларды даярлау және іріктеуде асығыстық жасамау қажет, әр қашықтықтан білім беруші мұғалімқа жоғарғы кәсіби деңгейде болуды қамтамасыз ету қажет. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімігаг университеттің қашықтықтан білім беруші мұғалімяи факультетінде арнайы оқу жоспарының негізінде дайындықтан өту талап етіледі. Бұл оқу жоспарына барлық қашықтықтан білім беруші мұғалімтарға оқылатын пәндерден бөлек, арнайы оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық және педогогикалық пәндер кіруі қажет. Теориялық білімдерден бөлек, қашықтықтан білім беруші мұғалім дайындығына кәсіби біліктерді қалыптастыру кіруі қажет. Яғни, әр жастағы және жыныстағы адамдармен қарым-қатынас, педогогикалық мәселелерді шешу, тұлғаның дамуын болжау, тұлғаның жалпы келбетін суреттей алу және т.с.с. Біздің жоғарғы оқу орындарының негізгі мақсаты – балалар мен педогогтарда, ата-аналарда кездесетін проблемаларды шешуге ғылыми әдістерді қолданатын қашықтықтан білім беруші мұғалімтарды даярлау. Осыдан, студенттерге мектепте қолданылатын теория мен практиканың арасындағы байланысты ашып көрсету оқудағы басты талап. Студенттерге әр түрлі саладағы қашықтықтан білім беруші мұғалімия негіздерінен кең және терең берілуде, себебі, бітіруші түлектер жақсы мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімтары болмас бұрын, білікті қашықтықтан білім беруші мұғалімтар болуы қажет. Бүгінгі таңда мемлекетіміздің білім беру салалары қашықтықтан білім беруші мұғалім кадрларға жоғары қажеттілікті сезінуде. Балалар қашықтықтан білім беруші мұғалімі мамандығы орта мектептерге, балалар үйлеріне, ата-аналарынан айырылған балалар интернаттарына енгізілді. Қашықтықтан білім беруші мұғалімтарға бала бақшалары, колледждер және басқа да оқу-тәрбие мекемелері әлі де болса зәру. Қорыта келгенде, педогог баланы оқытады, одан кез-келген пән бойынша білімді, өзін-өзі дұрыс ұстау ережелерін сақтауды талап етеді, оны бағалайды. Қашықтықтан білім беруші мұғалім баладан ештеңе талап етпеуі қажет, талап ете алмайды да, ал баланы түсініп, көмектесуге тырысады. Қашықтықтан білім беруші мұғалімнің балаға еш ренжісі болмауы қажет. Егер баламен дұрыс қарым-қатынас жасай алмаса, ол тек өзіне ғана ренжуі тиіс. Барлық талаптар тек өзіне, өзінің кәсіби даярлығында. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің негізгі бағыттары мен мақсаттарын анықтау бойынша әртүрлі көзқарастар бар.Солардың ішінде ең кең тарағаны қашықтықтан білім беруші мұғалім, білім алушының, мұғалімнің, ата-ананың сұранысы бойынша жұмыс жасауы қажет.Ондағы мақсаты оларда туындаған түрлі проблемалар бойынша нақты көмек көрсету. Осы бағыттың негізгі бағыт ретінде таңдап алынуы қашықтықтан білім беруші мұғалімнің мектептегі экспериментальды жұмысының анализіне немесе практик-қашықтықтан білім беруші мұғалімнің тәжірибесін талдап қорытуға негізделеді. Және аталған бағыт, сөзсіз өте маңызды, бірақ жалғыз емес. Қашықтықтан білім беруші мұғалімқа кездесетін негізгі оқу мәселелері оқуға ынтаның болмауымен, жеке білім алушылардың үлгерімдерінің төмендеуімен, қабілетінің жоғары болуына қарамастан нашар оқуларымен байланысты болып келеді. Білім алушылардың өзі қашықтықтан білім беруші мұғалімқа жиі білік пен дағдыны меңгеруге, есте сақтау қабілетін дамытуға, уақытты үнемдеп пайдаланудың интеллектуалды және мотивациялық ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік беретін кәсіби құралдарды меңгеруі тиіс. Оқудағы мәселелерден бөлек мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі білім алушылардың тұлғалық мәселелерімен де айналысады: мазасыздық, мінез-құлқындағы қиындықтар, басқа адамдармен өзара қарым-қатынастары, т.б. Қашықтықтан білім беруші мұғалім білім алушылар мен мұғалімдер, бала мен ата-ана арасындағы қайшылықтардың алдын алуға және жоюға мүмкіндік туғызады, мектеп пен отбасы арасындағы өзара әрекетті қалыпқа келтәруге көмектеседі. Өте жиі бала мінез-құлқының әр түрлі бұзылыстарының негізінде ересектермен және құрбы-құрдастарымен келіспеушілік жатады. Өзара қарым-қатынас, араласу мәселесінің жасөспірімдік кезеңде және жоғарғы сыныптарда өте өткір және маңызының өте жоғары болуы кездейсоқ емес. Білім алушылар қашықтықтан білім беруші мұғалімқа жиі құрбы-құрдастарымен араласудағы, мұғалімдер және ата-аналарымен өзара қарым-қатынасындағы қиыншылықтарды жеңуге, тұлғалық қасиеттерін дамытуға, өзін-өзі тәрбиелеу бағдарламаларын құруға, т.б. көмектесуін сұрап келеді дедік, яғни кеңес алуға келеді. Сонымен қатар, қашықтықтан білім беруші мұғалім білім алушылардың кәсіп таңдау мәселелерімен айналысады. Ол қызығушылығының жоқтығынан, қабілетінің жетіспеушілік-терінен, оқудағы үлгермеушіліктен кәсіп таңдауға қиналып жүрген білім алушыларға кеңес береді. Енді мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі жұмысының негізгі түрлеріне толығырақ тоқталайық.Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның нақты іс-әрекеті мен жұмыс жасау әдістері мектеп қызметіндегі мәселелерді шешуде қандай да бір теориялық бағытпен қатаң бағдарламаға негізделмеуі керек. Қашықтықтан білім беруші мұғалім өз жұмысында еркін болуы керек. Дегенмен, біз оны қалаймыз ба, қаламаймыз ба, соған есеп беруі керек, білім алушылармен жүргізілетін кез-келген жұмыс ғылыми түсініктерге, ең алдымен баланың психикалық дамуының қайнар көздері мен шарттарын қашықтықтан білім беруші мұғалімнің түсінуіне негізделеді. Сондықтан, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру қызметінің тұтас концепциясын қалыптастыруға әрекет ете отырып, біз мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі іс-әрекетінің негізгі түрлерінің мазмұны туралы өз түсінігімізді білдіре кетуіміз қажет деп есептейміз. Бұл түсінік бойынша қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінің негізгі мақсаты – білім алушылардың психикалық және тұлғалық дамуына максималды көмек көрсетуді қамтамасыз етеді. Қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінің негізгі мақсаты, кеңес қашықтықтан білім беруші мұғалімдердің ғылыми ой жемістерінен шығады, онда белгілі бір жағдайда барлық дені сау балалар дамуға қабілетті делінеді. Сондықтан, оқытушының өз білім алушыларының сәтсіздіктерін олардың ақыл-ойлары дамуының төмен болуымен түсіндірулері негізсіз, себебі оның өзі оқумен анықталады және оның ұйымдастырылу ерекшелігіне тәуелді болады. Мектептегі білім берудің мәні түрлі білім және қызмет саласында әрбір баланың қабілеттерін дамытуында. Айтылғандарды негізге ала отырып, біз мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі іс-әрекетінің басты бағытын анықтаймыз, ол – білім алушылардың психикалық және тұлғалық дамуын қамтамасыз ету. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі бұл іс-әрекетті екі деңгейге сәйкес – актуальды және перспективті жүзеге асырады. Бірінші деңгейде білім алушыларды оқыту мен тәрбиелеудегі қиындықтар мен олардың мінез-құлықтарындағы ауытқулармен, сонымен қатар қарым-қатынастағы және тұлғаның қалыптасуындағы кемшіліктермен байланысты жағымсыз мәселелер шешімін табады. Екінші деңгейде мектептің барлық білім алушыларының дамуы, әр баланың индивидуалдығының қалыптасуымен байланысты мәселелер шешіледі. Мәселенің сипатына байланысты қашықтықтан білім беруші мұғалім жеке білім алушымен, сыныппен, топпен, мұғаліммен, ата-анамен жұмыс жасайды. Осы негізде АҚШ-та мектептегі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызметтің екі варианты ажыратылады: «тікелей» қызмет, «жанама» қызмет. «Тікелей» қызмет, сұраныс жұмыс ,оқытушы → қашықтықтан білім беруші мұғалім → бала ← «Жанама» қызмет, сұраныс жұмыс,қашықтықтан білім беруші мұғалім → оқытушы → бала «Тікелей» қызмет – қашықтықтан білім беруші мұғалім білім алушының өзімен жұмыс жүргізеді. Бұл дәстүрлі және кеңінен таралған әдіс болып табылады, ол когнитивті және мінез-құлықтық «емдеудің» кейбір формалары мен кеңес беру, тест жүргізуден тұратын қашықтықтан білім беруші мұғалім пен баланың арасындағы қарым-қатынас. «Жанама» қызмет – қашықтықтан білім беруші мұғалімнің ата-ана және оқытушылармен, яғни «қиын» балалармен жұмыс жасайтындардың барлығымен жұмыс жасауы. Жұмыстың негізгі формалары. Кеңес беру, тренинг. «Тікелей» және «жанама» қызметтің ортақ мақсаты – мәселелерді түзету. «Жанама» қызметтің қосымша мақсаты – осыларға ұқсас мәселелерді болашақта шешу және алдын алу үшін басқа мамандардың білім мен біліктерін арттыру. «Жанама» қызмет «тікелей» қызметке қарағанда, білім алушылардың көп санына қызмет етуге қабілетті. Дегенмен, американ қашықтықтан білім беруші мұғалімдердің айтуы бойынша екеуін де қолдану керек: кейбір жағдайлар дәл қашықтықтан білім беруші мұғалімнің өзінің назары мен білігін қажет етеді. Сондықтан, қашықтықтан білім беруші мұғалімтар кез-келген жағдайда керегін және сенімдісін қолдана білу үшін қызметтің екі вариантында да компетентті болуы керек. «Тікелей» және «жанама» қызметтер оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық жұмыстың келесі түрлерімен қамтамасыз етіледі: профилактика (алдын алу), диагностика, коррекция, кеңес беру. Бұлардың барлығы өзара байланысты және қашықтықтан білім беруші мұғалімнің практикалық жұмысында бұзылмайтын бірлестікте болады. Біз оларды бір-бірінен әдіснамалық қамтамасыздандыру және мазмұнының ерекшелігін анықтау үшін ажыратамыз. Мәселені шешудің перспективті деңгейінде мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның жұмысының негізгі екі түрі – психопрофилактика, актуальды деңгейде – психокоррекция. Психодиагностика сияқты жұмыстың түрі кез-келген деңгейдегі мәселені шешуде қажетті.Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның психодиагностикалық жұмысының мазмұндық сипатын нақтырақ қарастырайық. Неліктен жұмыстың осы түрінен бастаймыз? Біріншіден, қазіргі уақытта мектептердегі білім алушылардың көпшілігінде нақты шешімді талап ететін оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәселелер бар, осыған байланысты диагностика қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінде басты орынға ие. Екіншіден, айтқанымыздай мектептегі қашықтықтан білім беруші мұғалім жұмысының барлық түрлерінде психодиагностика бар: психодиагностика мәліметтерінің негізінде жеке оқулармен түзету және дамыту жұмыстары жүргізіледі. Психодиагностика психопрофилактикалық жұмыс шеңберінде психикалық және тұлғалық дамудың барысына бақылау жүргізуге мүмкіндік береді. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру қызметіндегі диагностиканың түзету және дамытумен үзілмес байланысын айта отырып, біз диагностикалық-коррекциялық, диагностикалық дамытушы жұмысты мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің тұтас бағыты ретінде қарастырамыз. Диагностикалық-коррекциялық бағыттар. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі жұмысының компетенттілігі мен міндетіне кіретіндер: баланың психикалық даму ерекшеліктерін анықтау, белгілі жаңа оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық құрылымдардың қалыптасуын анықтау, білім, білік, дағдылар мен тұлғалық және тұлғааралық құрылымдардың даму деңгейінің жас кезеңдік бағыт-бағдарларға, қоғам талаптарына сәйкес келуін анықтау. Яғни, психодиагностика жеке білім алушыларды оқыту және тәрбиелеудегі қиындықтардың, мәселелердің оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық себептерін анықтау бойынша, олардың қызығушылықтарының, қабілеттерінің даму ерекшеліктерін анықтау бойынша қашықтықтан білім беруші мұғалім жұмысының негізгі әрекеті ретінде мектепте басты назарда болып отыр және оның өзіне тән ерекшелігі бар. К.М.Гуревичтің анықтауы бойынша психодиагностиканың міндеті – баланың өзіне және онымен жұмыс жасайтындар үшін баланың индивидуалды психикалық ерекшеліктері жөнінде пайдалы ақпарат беру. Мектептегі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызмет жүйесінде психодиагностика өзіне тән ерекшеліктерге ие. Кеңестік және шет ел қашықтықтан білім беруші мұғалімдердің зерттеулері қатарында ғылыми-зерттеушілік психодиагностика мен ғылыми-практикалық психодиагностиканы ажырату қажеттігі көрсетілген (Г.Витулак, 1986 ж.). Ғылыми-практикалық психодиагностика қоғамдық практиканың түрлі тапсырыстарынан бағыт бағдар алады, біздің жағдайымызда жан-жақты және гармониялық, үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыруға бағытталған. И.Шванцардың айтуы бойынша түрлі балалар мекемелерінде практикалық мәселелермен айналысатын қашықтықтан білім беруші мұғалімтардың негізгі міндеті, кез-келген оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәліметтерді жинақтау емес, зерттеуді туғызып отырған сұраққа жауап іздеу, жауапты анықтау. Соңғысы зерттеу мақсаты үшін нәтижелерді жинауға қарағанда қиындау (1975 ж. 65-бет). Қашықтықтан білім беруші мұғалім-зерттеушілер, яғни ғылыми қызметкерлер мен мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімдердің диагностикалық жұмыстарындағы міндеттерін ажырату керек. Басқаша айтқанда, біріншісінің міндеті – психикалық дамудың белгілі заңдылықтарын анықтау, екіншісінің – нақты сұраққа жауап беру, белгілі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық құбылыстың себебін анықтау. Себептерді диагностикалау мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі үшін мақсат емес, ол әрқашан басты міндетке бағыныдырылған, яғни баланың қандай да бір қабілеттерін дамыту бойынша және дамуындағы бұзылыстар мен қиындықтарды жеңу бойынша кепілдемелерді өңдеу.Г.Витцлак айтқандай, мектепте психодиагностика педогогикалық мәселелер мен тығыз байланыста болуы керек, оның мәні осында. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру қызметінің жүйесіндегі диагностиканың ерекшелігін ескере отырып, Г.Витцлак пен Ю.Л.Сиэрд және т.б. оны оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық-педогогикалық диагностика ретінде анықтайды және оның негізгі міндеттері: біріншіден, балалардың психикалық даму динамикасын бақылау, күшті және әлсіз білім алушылар үшін дамуға жағдай және оптимальды мүмкіндіктер жасау мақсатында дамуды түзету сонымен қатар ерекше қабілеттердіанықтайтын білім алушы дамуының дұрыс бағытын анықтау; екіншіден, олардың дамытушы функцияларын күшейту үшін кепілдемелерді өңдеу мақсатымен оқыту және тәрбиелеудің түрлі жүйелерінің дамытушы эффектісін салыстырмалы талдау. К.М.Гуревич мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметіндегі психодиагностиканың ерекшелігін былай түсіндіреді: «Біз оны оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық және психофизиологиялық белгілер бойынша адамдарды ранжирлеу және топтастыру әдісі туралы пән ретіндегі дүстүрлі түсінікте қабылдай алмаймыз». Диагностика теориялық және практикалық зерттеулерде қолданыла ма, оның мақсаты топ немесе жеке адам туралы оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қорытынды жасау үшін материал беру деген тұжырыммен келісе алмаймыз. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның алдында тұрған міндет, нақты баланың күрделі білімді, әлеуметтік қатынастарды, басқа адамдарды және өзін-өзі танып-білуі мен қабылдауын, нақты білім алушының түсініктері мен қатынасының тұтас жүйесінің қалыптасуын, оның индивидуалдылығының қалыптасуын зерттеу. Н.М.Забродин адам тұлғасындағы жалпылық пен әдеттілікті ғана емес, тұтастық пен бірегейлікті ғылыми практикалық таңдауға мүмкіндік беретін бағыт пен тәсілді өңдеу қажет деді. Бұл әсіресе бала жөнінде сөз болғанда маңызды. Л.С.Выготский баланың тұлғасын оның қоршаған ортамен өзара әрекеттестігімен тұтас зерттеу, барлық зерттеу жұмыстарының негізінде болу керек деді. Кез-келген даму дәл қазіргі уақытта өткенгі дамумен негізделіп, болашақ даму перспективасын иемденеді. Л.С.Выготский жазды: «Мәні бойынша оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық құбылыс туралы мұндай түсінік өткенде де, болашақта да диалектикалық талапты – құбылысты үнемі қозғалыста деп қабылдау құбылыстардан олардың тенденцияларын, болашағын ашу, қазіргі уақытпен детерминацияланғанын ашу дегенді білдіреді». Дәл осындай ойды С.Л.Рубенштейн де айтты: «Қазіргі уақыттағы бар болмыс - өткендегі дамудың, ішкі алғышарттар мен өткенгі даму барысында қалыптасатын, ортамен өзара әрекеттесу процесінде адамның болашақта дамуы мен ішкі жағдайын анықтайтын шарттардың өнімі болып табылады». Осылайша, тұлғалық сипатта немесе қандай да бір психикалық функцияны баланың тұтас дамуынан тыс зерттеудің мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі үшін мәні жоқ. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімдердің жұмыстарының тәжірибелерін жалпылап қорыту және мәселені ғылыми талдау негізінде біз мынадай қорытындыға келдік: мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметіндегі диагностика туралы және бөлек түзету туралы сөз болуы мүмкін емес. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінде диагностикалық түзетуші және диагностикалық тәрбиелеуші бағыттар болуы керек, олар мәні бойынша жұмыстың біртұтас бағыты. Д.Б.Эльконин балаларды іріктеуге емес, анықталатын ауытқуларды түзету мақсатымен олардың психикалық дамуының өту процесін бақылауға бағытталған арнайы диагностика қажет деп көрсетті. Ол дамудағы мүмкін болатын ауытқуларды түзету ертерек басталу үшін, даму процесін бақылау ерекше жүргізілуі керек екендігін ескертті. Сонымен бірге, мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі тек диагноз қойып және тұлғаның қандай да бір жағының келешек дамуының, білім алушы қабілеттерінің дамуының бағдарламасын өңдеп қана қоймайды, білім алушыға берілген кепілдеменің орындалуын қадағалайды және елеулі деңгейде түзету, тәрбиелеу жұмысын жүзеге асырады. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның диагностикалық-коррекциялық жұмыс бағыты – күрделілердің бірі, ол мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның арнайы дайындығын талап етеді. И.Шванцардың айтуынша тест – адамдармен жұмыс жасауда оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық жұмыстың этикалық принциптерін ұстанатын және арнайы оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық квалификациясы бар адамның қолында болғанда ғана, жағымды нәтижеге жеткізетін құрал болып табылады. Диагностикада оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәселелерді ажырата білу қажет: сұрақты дұрыс қою, ата-анадан, мұғалімнен, білім алушылардан қажетті ақпарат алу, осы ақпаратты талдап, практикалық бағыттағы ғана емес, нақты, тұтас жағдайда талдауға бағытталған қорытынды жасау. Л.С.Выготскийдің айтуынша, зерттеуші мәліметтерді, белгілерді, симптомдарды негізге ала отырып, осы бақыланып отырылған белгілердің негізінде жатқан даму процесінің сипаты мен ерекшеліктерін анықтап зерттеу керек. Осылайша, дамудың диагностикасында зерттеушінің міндеті симптомдарды анықтап, жүйелеу, сонымен қатар құбылыстарды сыртқы белгілері бойынша топтастыру ғана емес, осы сыртқы мәліметтерді өңдеудің көмегімен даму процесінің ішкі мәніне ену қажет дегенді айтты. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның практикалық жұмысының бастамасы, бірінші сатысы–оған мұғалімдерден, ата-аналардан немесе білім алушылардан түскен сұраныстарын қарастыру. Мектеп басшылары мен мұғалімдері қашықтықтан білім беруші мұғалімтан жеке білім алушылардың үлгіре алмаушылығы мен тәртіпсіздіктерінің себебін анықтауда, «қиын» сыныптармен жұмыс бағдарламаларын жасауда, ең алдымен жасөспірімдермен жұмыс жасауда, бірінші сыныпқа балаларды қабылдауда, мектепке, оқуға даярлық деңгейін анықтауда көмек сұрайды. Олар жағдайы нашар отбасылардан шыққан балалармен жұмыс жасау, әдіс-тәсілдерді таңдауда, кейбір балалардың ата-аналарымен дау-жанжалды, қатынасын жеңе білуде, мектеп пен отбасы арасындағы өзара әрекеттестікті жақсартуда, білім алушылардың жауапкершілік, оқу және іс-әрекет мотивациясын, қызығушылығын, қоғамдық белсенділігін дамытуда көмекті қажет етеді. Жас, жаңадан бастаушы мұғалімдер мұғалімге қажетті тұлғалық сапаларды қалыптастыруда, кәсіби білім мен дағдыларды иемденуде, оған қашықтықтан білім беруші мұғалімнің көмектескенін қалайды. Білім алушылар қашықтықтан білім беруші мұғалімтан мынадай сұрақтарға жауап алғылары келед: оқу білігі мен дағдыларын қалай меңгеруге болады, құрбыларымен, мұғалімдермен және ата-аналарымен қарым-қатынастағы қиындықтарды жеңуге болады, өзін-өзі тәрбиелеудің бағдарламасын қалай құру керек, т.б. Кез-келген сұраныс, мейлі формальды немесе формальды емес болса да, қашықтықтан білім беруші мұғалім үшін білім алушыда қандай да бір мәселенің туып отырғандығының сигналы. Көп жағдайда шағымданулар анықемес сипатта. Сұраныстың нақтысын, мәселенің мазмұнын анықтау үшін сұраныс жасаған адаммен әңгіме жүргізу керек. Әңгіме – қосымша мәнге ие, ол білім алушы туралы алғашқы ақпарат алуға, оларды жинақтауға көмектеседі. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі, шарты түрде айтқанда, нақты бір білім алушы немесе білім алушылар тобы, олардың мінез-құлықтары мен қарым-қатынастары, оқуда білім алулары оны қызықтырса немесе күмән туғызса, және ол даму, түзету мақсатымен олардың себептерін анықтау қажеттігін сезінсе, өзіне-өзі тапсырыс немесе сұраныс жасайды. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәселені анықтау. Практикадан туындайтын талаптар мен сұраныстарды қашықтықтан білім беруші мұғалімтар оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәселеге айналдырады. Мәселе білім алушы жөнінде барлық мәліметтерді қарастырып, зерттеу негізінде қалыптасады. Ақпарат жинау әдетте, сабақ уақытында баланы бақылау, сонымен қатар үзіліс кезінде, сыныптан тыс шаралар кезінде бақылау, мұғалімдері, ата-аналары, құрбыларымен әңгімелесу негізінде жүзеге асады. Қашықтықтан білім беруші мұғалім міндетті түрде білім алушының «жеке жұмысына» жүгінеді, онда оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық зерттеулердің барлық нәтижелері, сұраныс жасау жағдайлары, диагностикалық, коррекциялық немесе дамытушы жұмыстардың нәтижелері мен жүргізілу процестері тіркеледі. Қашықтықтан білім беруші мұғалімта баланың даму тарихы туралы мәліметтің болғаны маңызды, ол келешек зерттеулерге негіз болады. Бала дамуының әрбір жаңа кезеңін өткен кезеңнің логикалық қажеттілігінен туындайды деп түсіну керек. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәселенің құрылуы әрбір жас кезеңіне тән негізгі жаңа индивидуалды құрылымдарды талдауға негізделуі керек.Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық мәселе анық болғаннан кейін білім алушының оқуы, тәрбиеленуі мен дамуындағы бұзылыстардың себептері жөнінде білім алушының мүмкіндіктері мен қызығушылықтарының бағыты жөнінде қашықтықтан білім беруші мұғалім болжам жасайды. Сонымен қатар, зерттеу барысында икемді тактика қажет екенін ескеру керек. Қашықтықтан білім беруші мұғалім жаңа мәліметтердің, қосымша ақпараттардың негізінде, қажет болған жағдайда болжамдарды өзгертіп, жаңаболжамдар құрып отыруы қажет. Зерттеу әдісін таңдау. Зерттеу әдісін дұрыс таңдау – күрделі этап немесе кезеңдердің бірі. Мектеп психодиагностикасының ерекшелігі осы жерден анық көрінеді. Диагностикалық-коррекциялық, яғни түзетуші, диагностикалық дамытушы жұмыстардың әдістері туралы мәселе көптеген келіспеушіліктер туғызып отыр, бұл мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның жұмысына кедергі келтіреді, өйткені мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның жұмысы нәтижелі бола алады, егер қашықтықтан білім беруші мұғалім қажетті және сенімді психодиагностикалық әдіс-тәсілдермен қамтамасыз етілген болса. Н.Н.Обозов үлкен тәжірибенің негізінде адамдармен жұмыс жасауда диагностиканы практикалық қолдануының қажеттігі, әдістерді, олардың қолданылуын, алынған нәтижелерді өңдеуді бағалауға мәжбүр етеді дегенді анықтады.Әдетте, ғылыми практикалық психодиагностика үшін маңыздысы зерттеудің мәселесі мен жылдамдығы. Қашықтықтан білім беруші мұғалімияда индивидуалды ерекшеліктер диагностикасында екі негізгі бағыт бар екендігі белгілі. Статистикалық заңдылықтарды анықтауға, өлшеу мүмкіндіктеріне, қайталану идеясына негізделген сандық бағыт және индивидқа бағытталған сапалық бағыт. Қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінде ең маңызыдысы осы бағыттардың бірлігі, бірақ маңыздысы- алынған мәліметтердің сапалық сипаты. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімдердің жұмыс тәжірибелерінің дәлелдеуі бойынша, сол стандартты, сенімді әдістерді қолдану, әдетте, нақты сұраққа жауап алуға мүмкіндік бермейді. Қашықтықтан білім беруші мұғалімқа ең маңыздысы, жұмыс нәтижелі болу үшін алуан түрлі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық әдістер арсеналына ие болуы және оларды икемді қолдана білуі керек. К.Роджерстің көзқарасы бойынша қандай да бір бағыт «ең жақсы», «бір ғана дұрысы» бола алмайды. Бұл біздің ғылым мен практиканы тежейді. Әдістердің алуан түрлі болуы қашықтықтан білім береді. Б.В.Зейгорник осындай ойын білдіреді, клиникада эксперименттік оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық зерттеулердің құрылуы әдеттегі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық эксперимент-терден алуан түрлілігімен, қолданылатын әдістердің соның көптігімен ерекшеленеді. Бұл қорытындыны ол психикалық дамуында ауытқулары бар балаларды зерттеуге қатысты жасады, бірақ бұл қандайда бір психикалық құбылыстардың түпкі себептерін кленикалық жағдайда анықтауы тиіс мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның жұмысына да қатысты. Тесттерді қолданудың процедурасы мен нәтижесінің абсонлютизациясы тұлғаны бір жақты бағалауға әкеледі, себебі мұндай жағдайда сол тесттінің көмегімен анықталмайтын, тұлғаның көптеген басқа да қасиеттері ескерілмейді. Негізгі дискуссиялар мен талас-тартыстар тесттерді қолдану мәселесі төңерегінде болады. Көптеген көзқарастар айтылады. Қазіргі кезде мемелекетімізде психодиагностика әдістері аз өңделген, ал оларға деген практиканың сұранысы үлкен: диагностикалық әдістерсіз практик қашықтықтан білім беруші мұғалімнің жұмысы әлсіз. Тесттік әдістердің кемшіліктеріне қарамастан, олардың бірнеше артықшылықтары да бар: мәні бойынша жақсы тест қашықтықтан білім беруші мұғалімия мен аралас ғылымдарда жинақталған бай кленикалық тәжірибелерді жинақтаған және қашықтықтан білім беруші мұғалімнің қолына нақты құрал береді. Кез-келген мәліметтерді тұлғаның жалпы құрылымынан шыға отырып қарастырыу керек болғандықтан, алынған мәліметтердің сипаты, оның өңделуі елеулі деңгейде тұлғаның онтогенезде қалыптасуының заңдылықтары мен оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық жағдайларды, тұлға мәнін түсінуді анықтайтын психодиагностиканың негізінде жатқан тұлға теориясына тәуелді. Тесттіде қолдану, қолданбаудан мәселе көрінбейді, мәселе олардың қандай мақсатта қолданылатынында. Тестті білім алушыларды іріктеу үшін қолдану – ол басқа жұмыс, ал осы әдісті қолдану жеке ауытқулардың себептерін немесе кемшіліктерді анықтап, түзету арқылы баланың дамуына көмектесу үшін бағытталса – бұл басқаша жағдай. Дегенмен, классикалық қашықтықтан білім беруші мұғалімияда өңделіп жасалған әдістер практик қашықтықтан білім беруші мұғалімнің, мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның жұмысында қолданылған кезде ерекше модификацияны қажет етеді, себебі олар нақты адамды шынайы жағдайда өмір сүруші тұтастық ретінде зерттеу үшін жасалған. Сонымен қатар, бұл әдістер өте көлемді, процедураның жүргізілуі және материалдың өңделуі өте ұзақ, сондықтан түрлі балаларға қатысты көптеген мәселелермен ұшырасатын мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімның жұмысында олар қолайлы емес. Осыған байланысты Б.Г.Ананьевтің айтуы бойынша диагностикалық әдістер эффективті және жалпылама тез қолданылатын эксперименттік әдістер модификациясына ауысуы керек. А. Е. Личконың пікірі бойынша, тұлғаны зерттеуге арналған шетелдік тесттерді бейімдеуде оны аударып және популацияның әлеуметтік мәдени ерекшелігін көрсететін тесттің белгілі бір бөлігінің ауыстырып қана қою жеткіліксіз.Белгілі бір популация үшін бейімделіп отырған тестті сенімділігі мен валидтілігіне жаңадан жан-жақт ы тексеріс керек. Кез-келген стандартты әдістердің кемшіліктері тест нәтижесінде нақты және сенімді диагноз қоюдың жеңіл болып көрінуі. Тәжрибесіз қашықтықтан білім беруші мұғалім алған мәліметтері стандартталған әдістің “кілтімен” салыстыру диагноз береді деп ойлайды. Бұл дұрыс емес. Л.Френкжазды: Стандартталған процедура тұлғаның индивидуалдылығын толық ашады деп сенуге болмайды. Ол, сонымен қатар тұлғаның динамикалық процестеріне енуге көмектеспейді. Сондықтан тесттік әдістерді өте жақсы білу түпкілікті эксперименттік шешім қабылдауға хұқық бермейді, терең оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық талдау, олардың динамикасында өңдеу қажет етіледі. Әсіресе, мұны мектеп психолыгының жұмысында ескеру керек. Бұл айтылғандардың барлығы стандартталған әдістерден қашу оларды мүлдем қолданбау керек дегенді білдірмейді. Оларды қолдануға болады және қолдану керек, бірақ олардың мүмкіндіктерін және орындылығын кәсіби бағалай отырып қолдану керек. Түрлі әдістемелік тәсілдерді қолдана отырып мектеп, қашықтықтан білім беруші мұғалімі шешуші факторды оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық бағалау және анықтау үшін қажетті деңгейде адамның индивидуалды ерекшеліктері туралы мәлімет ала алады. Кейбір жағдайда қашықтықтан білім беруші мұғалім бала туралы өте аз уақыттың ішінде оперативті ақпарат алуы керек болады. Осыдан ұзақ уақытты талап ететін көлемді әдістер мен байланысты емес эксперт-диагностиканы жүзеге асыруға мүмкіндік беретін әдістерге деген қажеттілік туындайды. Экспрес әдістер көбіне пайымдауларын, іс-әрекет өнімдерін тапсырманы орындау әдістерін сапалы талдау тапсырманы орындау әдістерін сапалы талдауға негізделген. Қандай да бір оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық құбылыстың себебін анықтау үшін қашықтықтан білім беруші мұғалім сәйкес түрде бақылаудың нәтижелерін және өзінің алған әсерлері мен соның негізінде жасалған қортындысын объективті әдістер мен тесттерді қолдану нәтижесінде алынған мәліметтерді байланыстыра білуі керек. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі кез-келген зерттеуді жүргізе отырып бақылампаз болуы керек. Ғылыми ілімінің бастауы-лабараториялық мәліметтерді жинақтауда емес, нақты бақылау мен шығармашылық ойлауда. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық диагноз.Қашықтықтан білім беруші мұғалімнің психодиагностикалық жұмысының маңызды кезеңі – білім алушы тұлғасының қалыптасуы немесе психикалық дамудың зерттеліп отырған компоненттерінің негізгі сипаты туралы қорытынды жасау, басқаша айтқанда оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық диагноз қою Л.С.Выпотскийдің анықтауы бойынша бұл ең негізгі, өзекті кезең. Диагноз тек оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық зерттеулер нәтижесі бойынша қойылмайды, міндетті түрде зерттеудің нәтижелері мен анықталған ерекшеліктердің өмірлік жағдайда көрініс табуларымен байланысуы керек. Диагноз қоюда баланың жақын даму аймағын ескере отырып, алынған мәліметтерді жасына байланысты талдау қажет. Диагноз қоюда елеулі қиындықтар қашықтықтан білім беруші мұғалімнің өзінің кәсіби компоненттерінің шегі туралы нақты түсінігінің жетіспеуіне байланысты. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық диагноз мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның кәсіби биіктілігіне сәйкес және оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық көмек немесе педогогикалық – оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық түзету жұмысы жүзеге асатындай деңгейге қойылуы керек. Диагноздың қойылуы міндетті түрде болжамнан да тұруы керек. Болжам барлық жүргізілген зерттеулер кезеңдерінің негізінде баланың келешек дамуының жолы мен сипатын айта білу белгілі. Болжам екі бағытта болады: егер баламен қажетті жұмыс өз уақытында жүргізілсе және өз уақытында жүргізілсе. Білім алушының тұлғалық және психикалық дамуының диагнозы мен болжамы туралы айтпас бұрын оны кімге және қандай формада айту керектігі туралы нақты ойлану керек. Тағыда бір маңызды кезеңді ескеру қажет: ата-ана, білім алушы, мұғалімді диагнозбен таныстырған кезде, оны ең алдымен оларға түсінікті тілге аударылуы, ғылыми терминологиядан тазартылуы керек, олай болмаған жағдайда диагноз түсініксіз болып, қашықтықтан білім беруші мұғалімнің еңбегі текке кетеді. Практикалық ұсыныстар.Соңғы кезең – ұсыныстар, білім алушылырмен жүргізілетін түзету жұмысының бағдарламасын жасау қабілеттер мен басқа да оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық құрылымдардың даму жоспарын құру. Мектептегі психодиагностика баланың тұлғалық және психикалық даму міндеттерімен ажырамас бірлікте қарастырылуы қажет. Даму және түзету бағдарламасы педогогикалық және оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық бөліктерден тұрады. Даму мен түзетудің оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық бөлігін мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі жоспарлап, жүзеге асырады. Педогогикалық бөлігі мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі, класс жетекшісі, ата-аналар, мектеп директорының бірлесуі негізінде құралады. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның беретін ұсыныстары ата-ана, білім алушы және мұғалімдер үшін түсінікті болу керек. Қашықтықтан білім беруші мұғалімнің білім алушының психикалық және тұлғалық дамуын зерттеуі түрлі формада жүзеге асады: оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық кеңес беру, әңгіме, оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық зерттеу (оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық диагноз қою) барлық жағдайда да бір мақсат көзделеді – алынған фактілер негізінде нақты ұсыныстар беру. К.Роджерстің айтуы бойынша, мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімның жұмысы шынайы өмір жағдайында және зерттеудің эксперименттік емес формасында психикалық феномендерді зерттеуге бағытталған. Кепілдеме мазмұны оны шешу аймағының күрделілігіне тәуелді түпкі нәтиже мен ұсыныстардың толық жүзеге асуындағы жауапкершілік қашықтықтан білім беруші мұғалімқа жүктеледі. Білім алушылармен жұмыс жасайтын ата-аналар мен мұғалімдерге берілетін ұсыныстар тұлғаның оның сапалары мен қасиеттері бірлігінде тұтас түсіну контекстінде ғана беруге болады. Тұлғаның негізгі оның мотивациялық сферасы болып табылатынын ескерген жөн. Кез келген психикалық сапалардың құрылымы мен сипаты адам тұлғасының бағыттылығына, басқа да қасиеттерге және олардың адам мінез құлығының жалпы жүйесіндегі функциясына тәуелді. Кез келген қасиет баланың жас кезіндегі психикалық ерекшелігіне және тұлға құрылымындағы байланыстарға тәуелді басқа мазмұнға ие болады. Осыны түсіну баланың дамуы мен оның оқу мен мінез құлығын өмір жағдайына әсіресе оқу мен тәрбиеге тәуелді болжауға мүмкіндік береді. Сонымен, мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімның жұмысындағы диагностикалық-корекциялық бағыт жетекші орындардың бірінде. Қашықтықтан білім беруші мұғалім үнемі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық себептерді анықтау және іздеу үстінде болады. Мектептегі қашықтықтан білім беруші мұғалімияқ қызметті үнемі мәселелерді шешу процесі деуге болады. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қорытынды жасаудың дұрыстығы сәтті таңдалған және валидті психодиогностикалық әдістердің қызметті ғана емес, сенім мен симпатия туғызуға қаблетті, өзмінез-құлығын бағалай алатын, тапқыр қашықтықтан білім беруші мұғалімнің баламен сәтті өзара қарым-қатынасының нәтижесі. Мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі жұмысының нәтижелігі ең алдымен оның кәсіби квалификациясының деңгейіне, алуан түрлі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық әдістерді білуіне, интелектуалды және тұлғалық дамуына байланысты. Осылардың барлығы қоыслып алынған диагностикалық мәліметтерді сауатты өңдеуге, осы мәліметтерді талдаудың негізінде психикалық процестер туралы баланың келешек дамуы үшін қажетті жағдайлар турал қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Қазірге кезде мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімтары қиын жағдайда, себебі жұмыстың әдістемелік құрал жабдықтары жоқтың қасы. Мектепте қашықтықтан білім беруші мұғалім қызметінің қажеттелігі үшін өңделген диагностикалық әдістер өте аз. Әдетте, қашықтықтан білім беруші мұғалім жеке баламен нақты жұмыс үшін арналмаған арнайы зерттеулер үшін өңделген классикелық әтістермен жұмыс жасауға мәжбүр болады. Арнайы жасалған түзетуші және датытушы бағдарламалар әлі де аз. Сондықтан мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі қызметінің басты мәселесі оның ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етілу. Психопрофилактикалық жұмыс.Психопрофилактикалық жұмыс – мектеп қашықтықтан білім беруші мұғалімі жұмысының аз өңделген түрі. Оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық профилактиканың міндеттері. Психопрофилактика мәселесі мазмұнды тұрда кеңес әдебиеттерінде келтірілген. Ол кең көлемде тұжырымдалады: психопрофилактика мектептегі оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастыруда дидактикалық қызметтің негізгі мәселелерінің шешім табуын қамтамасыз етеді, мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміна – баланың психикалық денсаулығына қатысты мәселелерді шешуге көмектеседі. Осындай жағдайларда мектеп қашықтықтан білім беруші мұғаліміның жұмысы проактивті және реактивті сипатта болады. Психопрофилактикда үш деңгейді бөліп көрсетуге болады: жүктеу/скачать 108 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|