Монография / Аида Сағынтаева, Әсел Қамбатырова, Лаура Қарабасова
жүктеу/скачать 2.17 Mb. Pdf көрінісі
|
| Әділдік принципі
Әділдік принципін сақтау үшін зерттеуші өзінен: «Зерттеудің пайдасын кім көреді, ал оның ауыртпалығын кім көтеруі керек?» деп сұрауы керек (Belmont Report, 1979, 5-б.). Аталмыш принципті «бөлу кезіндегі әділдік» және «еңбекке қатысты әділдік» сынды екі аспектіде қарастыруға болады. Зерттеу әдебінің бұл принципін талдамас бұрын, оны адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынас мәнмәтінінде қысқаша қарастырайық. Өйткені әділдік принципі, ең алдымен, әлеуметтік жүйенің тұрақтылығын анықтаудың әмбе- бап өлшемі болып табылады (Сомкин, 2016). Әділдік принципінің негізін салушы – Аристотель. Оның пікірінше, әділдік принципі «теңге – тең, тең емеске – тең емес» дегенді білдіреді. Заманауи түсіндірмеде бұл принцип былайша көрсетіледі: «адамдар өзі қаты- сып отырған жағдайға байланысты» мінез-құлқымен, қасиетімен ерекшеленбесе, олардың бәріне бірдей қарау керек (Velasquez et al., 2014, 6-б.). Мәселен, ер жігіт пен қыз баласы бірдей жұмыс істеп, олардың арасында немесе атқаратын жұмысында айтарлықтай ай- ырмашылық болмаса, әділдік үшін оларға еңбекақы бірдей төленуі керек. Ал егер ер жігітке ер адам немесе еуропалық болғандықтан ғана қыз баласына қарағанда көбірек төленетін болса, онда әділет- 167 Назарбаев Университеті Жоғары білім беру мектебі сіздікпен күресуге тура келеді. Себебі қалыпты жұмыс жағдайында нәсіл мен жыныстың ешқандай артықшылығы жоқ (Velasquez et al., 2014, 6-б.). Дегенмен адамдардың арасындағы қарым-қатынастың әртүр- лілігіне қатысты негізделген өлшемдер бойынша көптеген жағдай- лар орын алады. Веласкес пен оның телавторлары атап өткендей, «театр кассасында кезекте кім бірінші тұрса, билетті бірінші сол адамның таңдауы тиіс деп ойлаймыз; үкіметтің жәрдемақыны бай азаматтарға емес, мұқтаж жандарға беруі әділетті деп са- наймыз; жазаны ешқандай тәртіп бұзбағандарға емес, қандай да бір тәртіпсіздік жасағандарға қолданған дұрыс деп ойлаймыз; сонымен қатар жоба жұмысына анағұрлым күш жұмсаған неме- се көбірек үлес қосқандар өзгелерге қарағанда жобадан көбірек пайда табатынын әділетті деп санаймыз» (Velasquez et al., 2014, 7-б.). Осылайша, әділдік принципін сақтау барысында адамдар- мен дифференциалды қарым-қатынас жасаудың түрлі өлшемдерін (мысалы, қажеттілігі, сіңірген еңбегі, қосқан үлесі және жұмсаған күш-жігері) мойындауымыз керек. «Бөлу кезіндегі әділдік» және «еңбекке қатысты әділдік» аспек- тілерін сақтау барысында зерттеуші зерттеудің пайдасын барлық қатысушыларға тең бөлуге кепілдік беруі қажет. Әділдік принципі бұзылған жағдайда әділетсіздік туындайтыны анық. Белмонт баян- дамасының авторлары атап өткендей, «әділетсіздік адамға берілуі тиіс кейбір жеңілдіктің белгісіз себептермен берілмеген жағдайда не болмаса әділетсіз түрде ауыртпалық түскен кезде орын алады» (Belmont Report, 1979, 5-б.). Әділдік принципін бұзу жайттары зерттеуге қатысушыларды іріктеу кезінде туындайды. Жоғарыда атап өткеніміздей, зерттеу әдебі «дау-дамай кезінде туған» (Levin, 1988). Белмонт баяндама- сының авторлары әділдік қағидатын талқылау барысында Таскиги қаласында (Алабама штаты, АҚШ) мерез ауруын зерттеуде өрескел бұзушылықтардың орын алғандығын атап өтеді. 1932 жылы АҚШ Денсаулық сақтау қоғамдық қызметінің (PHS) зерттеушілері зертте- уге мерезбен ауырған 400-ге жуық қара нәсілді ер адамды тіркейді, өйткені зерттеудің мақсаты аурудың әсерін бақылау болған (Salganik, 2019). Белмонт баяндамасының авторлары аталған зерттеудегі зерт- теу әдебі өрескел бұзылғандығына төмендегі мәліметтерді атап өтеді: 168 Білім беру зерттеулеріне кіріспе: теория, әдістер және тәжірибелер жүктеу/скачать 2.17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|