Морфологиясе

Кисәкчәләр морфологик яктан төрләнмиләр, синтаксик яктан үзләре ияргән сүз белән бергә җөмлә кисәге составына керәләр. Телдә кулланылышы буенча кисәкчәләр кушымчаларга якын торалар. Кайбер хезмәтләрдә кисәкчәләрне ярдәмлек сүзләр белән кушымчалар арасында торучы тел берәмлеге буларак та билгелиләр.

Кисәкчәләрнең күпчелеге фонетик яктан вариантлаша, алар сингармонизмга һәм тартыклар ассимиляциясенә буйсыналар: гына / генә; кына / кенә; чы / че; сана / сәнә; мы / ме; ла / лә һ.б. Кайбер кисәкчәләр үзләре тагылып килгән сүзгә кушылып язылалар: әйтче, китапмы, дәфтәрме, килсәнә һ.б. Әмма, кушымчалардан аермалы буларак, кисәкчәләр бер генә сүз төркеменә беркетелмәгәннәр, бер үк кисәкчә гадәттә төрле сүз төркемнәре белән килә ала: син генә, китап кына , әйт кенә, матур гына; барыйммы, матурмы, китапмы һ.б. Дөрес, кисәкчәләр арасында аерым сүз төркеменә - фигыльләргә генә беркетелгәннәре дә бар: әйтче, килсәнә һ.б.

Шулай да, кисәкчәләрне башка ярдәмлек сүз төркемнәреннән һәм форма ясагыч кушымчалардан аерып тора торган төп билге семантик якка карый. Алда күрсәтелгәнчә, кисәкчәләр сүзләр арасындыгы грамматик мөнәсәбәтләрне белдермиләр, ә сүзләргә модаль м ә г ъ н ә т ө с м е р е

өстиләр. Шуңа күрә соңгы вакытта кисәкчәләр я р д ә м л е к сүз төркемнәре булган бәйлек һәм теркәгечләрдән аерып, м о д а л ь сүз төркеме буларак өйрәнелә башлады.

§154. Кисәкчәләрнең мәгънәләре. Гына / генә, кына / кенә кисәкчәсе төрле сүз төркемнәре белән килә, күбрәк ч и к л ә ү, а е р ы п к у ю мәгънәсен белдерә: ул гына (килде), укыды гына (сөйләмәде), бер генә (әйтте). Сыйфат һәм рәвешләрдә билгенең билгеле бер чамасын белдерә, билгене “чикли”: матур гына, аз гына, ямьле генә һ.б.

Илләр күп ул, җирләр күп ул... Ә гомерләр һәркемнең берәү генә (Р.Фәйзуллин). Тик ахырдан гына ара төзәлде, Нурый аз-маз ярдәм иткәләде (Г. Ибраһимов).Тыңладым әкрен генә искәндә бәйрәм көн җилен; Ансы да сөйли тагын: “Бәйрәм бүген, бәйрәм бүген!” (Г. Тукай). Чишмәгә төшкән сукмакның читләре үлән генә, Вәгъдәм бар сиңа, белмәсен Тик күрше-күлән генә (С.Хәким). Сиңа кайткач кына, туган ягым, Күкрәгемә шатлык сыймады (Р. Биктимеров).

Чикләү мәгънәсен белдереп, кисәкчә вазыйфасында тик теркәгече дә килә ала:

Да / дә, та / тә кисәкчәсе төрле сүз төркемнәре янында килеп мәгънәне

к ө ч ә й т ә, көчәйткеч кисәкчә мәгънәсендә кулланыла: ул да (килде), беркайчан да, үлсәм дә һ.б.

Туган җирне кайтып бер күрсәм дә, Мин үкенмәм дидем үлсәм дә... (Р. Биктимеров). Олы юлдан яуга киткән чакта Таң җиленнән томан таралды. Авыл башындагы куш наратка Атлар да бит борылып карады (М.Галиев). Үлгәндә дә йөрәк туры калыр Шигыремдәге изге антына... (М. Җәлил). Бу хәбәргә Гәрәй дә тик кала алмады, Казанын, авыруын ташлап, актык көчен җыеп, малай артыннан йөгерде (Г.Ибраһимов).

Мәгънәне көчәйтү өчен аерым очракларда хәтле теркәгече дә кулланыла: Кайтам, кайтам туган якларыма – Талларыма хәтле сагынган (С.Хәким).

Да / дә кисәкчәсе еш кына җыючы теркәгеч вазыйфасында да кулланыла, һәм ул күбрәк җөмләнең тиңдәш кисәкләрен үзара бәйли, терки:

Кайвакыт без шулай яшел чирәм өстенә түгәрәкләнеп утырабыз да, кесәдә ауный-ауный тишелеп беткән иске хатларны, карточкаларны чыгарып, татлыдан татлырак истәлекләргә чумабыз (И.Гази).

Шул ук кисәкчә тиңдәш кисәкләрдән соң кабатланып килгәндә, “аларны бәйләү белән бергә экспрессияне дә арттыра” [Татар грамматикасы, 2004: 408 ], ягъни шулай ук мәгънәне көчәйтә. Мәсәлән: Сания үзе дә, аның ире Зиннур да Клара өчен бик кулай кешеләр булып чыктылар (Ә.Еники). Астагы халык спектакльнең соңгы моментында аһ орып утырды. Хәмдия дә, көтүче Бакый да ... кызганыч иде (М.Мәһдиев).

Мисаллардан күренгәнчә, мы / ме, мыни / мени кисәкчәләре күпчелек очракта үзе ияргән сүзгә кушылып языла, бары да / дә кисәкчәсе белән килгәндә генә мыни / мени кушымчасы аерым языла.

Сорау кисәкчәләре әллә, соң кисәкчәләре белән дә килергә мөмкин. Мәсәлән: китәсезме әллә?, киләсезме әллә? һ.б.

Әллә, соң кисәкчәләре аерым языла, әллә кисәкчәсе гадәттә үзе ияргән сүздән соң килә, аерым очракларда алдан да килергә мөмкин: китәсезме әллә? Әллә китәсезме?

Чы / че, сана / сәнә, әле, инде кисәкчәләре гадәттә боерык фигыльләргә ялгана, һәм сорау, үтенү мәгънәләрен белдерә: әйтче, әйт инде, әйт әле, әйтсәнә һ.б.

Бер йөзең күрсәтсәнә, тугъсын гүзәл көннәр минем; Чәчкәләр атсын өмид бакчамда ал гөлләр минем (Г. Тукай). Әйтче нидән шулай яшь егетләр Гөл сибәләр синең алдыңа? (Н. Исәнбәт).Өйлән әле син, Нурислам, дөньясын тетрәтеп туй ясыйк әле (Т.Миңнуллин). Таң алды... Син кер инде! Тиздән кояш чыгар, кер, Әминәм, йокың калмасын! (Һ.Такташ).

Ук / үк кисәкчәсе көчәйтү һәм тизлек төсмерен белдерә: үзең үк, кайткач ук, алтыда ук һ.б.

Рамазан картның каушавы чал төк баскан битенә үк чыккан иде (Г. Ахунов). Ә иртәсен сәгать алтыда ук безнең капка төбенә пар атлар җиккән ике тарантас килеп туктады (Ә.Еники). Бүгенге кичне нилектән шулай түземсезләнеп көтүен ул теге көнне үк сөйләгән иде (Г. Бәширов).

ЯРДӘМЛЕК СҮЗ ТӨРКЕМНӘРЕН АНАЛИЗЛАУ ҮРНӘКЛӘРЕ.

БӘЙЛЕКЛӘРНЕ ТИКШЕРҮ.

1. 
   Бәйлек, бәйлек сүз, ярдәмче исем аерылып күрсәтелә.
   

3. Бәйлекнең грамматик мәгънәсе ачыклана.

ТЕРКӘГЕЧЛӘРНЕ ТИКШЕРҮ.

1. 
   Теркәгечнең төркемчәсе.
   
2. 
   Җөмләдәге функциясе.
   
3. 
   Теркәгеч, теркәгеч сүз, мөнәсәбәтле сүз аерып күрсәтелә.
   

1. 
   Мәгънә төсмере.
   
2. 
   Язылышы.
   

БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ.

БӘЙЛЕК БУЕНЧА:

1. 
   Ярдәмлек сүз төркемнәренең мөстәкыйль сүзләрдән аермасын искә төшерегез.
   

3. Бәйлекләрнең грамматик яктан төркемчәләрен атагыз, мисаллар китерегез.

4. Бәйлекләрнең грамматик мәгънәләрен (сүзләр арасында нинди мөнәсәбәтләрне белдерүен) истә калдырыгыз. Күпмәгънәле бәйлекләрнең (белән, өчен һ.б.) мәгънәләрен атап күрсәтегез.

5. Бәйлек сүзләр турында төшенчә бирегез.

6. Бәйлек ролендә йөрүче ярдәмче исемнәрне характерлагыз.

ТЕРКӘГЕЧ БУЕНЧА:

1.Теркәгечләргә ярдәмлек сүз төркеме буларак, семантик, морфологик һәм синтаксик яктан гомуми характеристика бирегез.

2. Бәйлек һәм аермасы арасындагы уртак һәм аермалы якларны күрсәтегез.

3. Тезүче теркәгечләр һәм аларның төркемчәләрен атап күрсәтегез, морфологик һәм синтаксик яктан характерлагыз.

4. Ияртүче теркәгечләр турында төшенчә бирегез, аларның составын истә калдырыгыз.

5. Мөнәсәбәтле сүзләр асылда с и н т а к с и к к а т е г о р и я дигәнне сез ничек аңлыйсыз?

КИСӘКЧӘ БУЕНЧА:

1.Модаль сүз төркеме буларак кисәкчәләргә гомуми характеристика бирегез. Кисәкчәләр нинди м ә г ъ н ә т ө с м е р л ә р е н белдерәләр?

2. Кисәкчәләрнең кушымчалар һәм ярдәмлек сүз төркемнәре (бәйлек, теркәгеч) белән охшашлыгын һәм аермасын күрсәтегез.

3. Кисәкчәләрнең мәгънә буенча төркемчәләрен, аларның составын истә калдырыгыз, мисаллар китерегез.

Ымлык.

§ 155. Гомуми төшенчә. Ымлыклар - кешеләрнең хис-тойгыларын, эчке кичерешләрен, ихтыярын белдерә торган үзенчәлекле сүз төркеме.

С е м а н т и к яктан алар чынбарлык күренешләрен, хис-тойгыларны, ихтыярны белдерәләр, әмма ымлыклар бу кичерешләрне, ихтыярны башка мөстәкыйль сүз төркемнәре кебек атап күрсәтмиләр, ә кыска юл белән белдерәләр, аларның номинатив функцияләре юк.

М о р ф о л о г и к яктан ымлыклар төрләнмиләр, бары тик кайбер ымлыкларга гына сүз ясагыч кушымчалар ялгана: уфылдау, ахылдау һ.б.

С и н т а к с и к яктан ымлыклар җөмлә кисәге була алмыйлар, үзләре генә аерым җөмлә төзиләр, яки җөмләгә өстәмә эмоциональ төсмер бирү өчен кулланылалар.

• 
  Һәйт!
  

а) я л г ы з а к ымлыклар: а, ә, э, у, йә, йа, ай, әй, уй, аһ, ах, их, уф, на, мә, ну, һа, һә, һу, һи, фу, фи, һм, чү, әһә, һай, һәйт, абау һ.б.

Шулай ук рус ымлыкларына охшатып әйтелгән о, ой, эх, оһо ымлыклары да очрый;

б) к а б а т л а н ы п килгән ымлыклар: а-а, и-и, у-у, ай-ай, уй-уй, һәй-һәй, чү-чү, на-на, көш-көш һ.б.

в) п а р л ы ымлыклар: ай-һай, ай-йай, ах-ух һ.б.

Я с а л м а ымлыклар дип башка сүз төркемнәреннән күчкән һәм кыска юл белән хис-тойгы, ихтыярны белдерә торган сүзләргә әйтәләр. Телдә бу рәвешле морфологик –синтаксик ысул белән ясалган ымлыклар шактый күп һәм составы ягыннан да алар төрле:

а) аерым мөстәкыйль сүзләрдән аерымланган ымлыклар: бәә-леш (гаҗәпләнү), тамаша (нинди дә булса эшне хупламау), каравыл! (курку), пычагым (санга сукмау). Мондый ымлыклар арасында төрле сүзтезмәләрдән күчкәннәре дә бар: кит аннан! (нык гаҗәпләнү, көтелмәгәнлек), йөзе кара булгыры (каргыш) һ.б.;

б) илаһияткә, мифик көчләргә сыгынуга бәйле ымлыклар: алла сакласын, я рабби, ай алла, шайтан алгыры һ.б.

в) исәнләшү, саубуллашу кебек этикет сүзләргә бәйле ымлыклар: исәнмесез, сау булыгыз, хушыгыз, гафу итегез һ.б.[Тулырак карагыз: Татар грамматикасы,2002:416].

§ 157. Ымлыкларның мәгънә буенча төрләре. Башлап, ымлыклар ике зур төркемгә бүленә: 1) х и с – т о й г ы, кичерешләрне белдерә торган, ягъни э м о ц и о н а л ь ымлыклар; 2) и х т ы я р н ы белдерә торган ымлыклар. Аларны күбрәк и м п е р а т и в ымлыклар дип атыйлар.

1. 
   Эмоциональ ымлыклар һәм аларның семантик төркемчәләре.
   

в) курку, шомлану, көяләнү, гаҗәпләнү, шөбһәләнүне белдерә торган ымлыклар: ах, аһ, уф, бәй, ай, ай-һай, Ай алла, абау һ.б.

д) ярсу, канәгатьсезлек, каргау, ачулану, шелтәләүне белдерә торган ымлыклар: у-у, ах, эх, һе, һы, каһәр суккыры, гөнаһ шомлыгы һ.б.

е) исәнләшү, саубуллашу, гафу үтенү, рәхмәт әйтүне һ.б. белдерә торган ымлыклар: рәхмәт, исәнме, исәнмесез, сау булыгыз, хушыгыз, рәхим итегез һ.б.

Императив ымлыкларга шулай ук кош-кортларны, хайваннарны чакыру, куу сүзләре дә керә: көш, прес, пес-пес, маһ-маһ., чәбә, на, на-на, ти-ти-ти һ.б.

БЕЛЕМЕГЕЗНЕ ТИКШЕРЕГЕЗ.

1.Ымлыкларны лекиск-семантик, морфологик һәм синтаксик яктан характерлагыз.

2. Ымлыкларның структур төрләрен һәм ясалма ымлыкларны аерып күрсәтегез, мисаллар китерегез.

3. Хис-тойгыны һәм ихтыярны белдергән ымлыкларның төрле тематик төркемчәләрен билгеләгез, мисаллар китерегез.

4. Ымлыкларның әдәби әсәрләрдә кулланылышын аңлатыгыз.

1. 
   Ымлыкның төзелеше.
   
2. 
   Мәгънә буенча төре.
   

Мәгънә төсмерләре һәм синтаксик функцияләре буенча модаль сүзләрне Д.Г.Тумашева ике төркемгә бүлеп карый:

1) сөйләмнең чынбарлыкка мөнәсәбәтен объектив рәвештә белдерә торган модаль сүзләр;

2) сөйләмнең чынбарлыкка мөнәсәбәтен сөйләүченең субъектив бәяләве аркылы белдерә торган модаль сүзләр [Тумашева, 1964: 297 ].

Беренче төркемгә: бар, юк, кирәк, тиеш, мөмкин, ярый сүзләре, ә икенче төркемгә: әлбәттә, дөрес, чыннан да, икән, билгеле, ахры, имеш, бәлки, бугай, шаять, ичмасам һ.б сүзләр керә:

Минем барлыгы биш пар күгәрченем бар иде, әниемнең агасы Госман абый тагын бер пар күгәрчен бүләк итте (Ф.Хөсни). Кояш инде баеп та өлгерде, ә кайтып ќитәргә ким дигәндә өч сәгать вакыт кирәк әле (Ә.Еники). Билгеле, бу кап-кара урманда һәр ерткыч та бар, юк түгел аю, бүре, төлке – ќиһан корткыч та бар (Г.Тукай). Мин ќир өстен артык сөйдем, бугай, Артык сөйдем аның гөлләрен, Һәрбер буйга ќиткән каен кызын Усак егетеннән көнләдем (Һ.Такташ). Сабан туена, тәгаен, кайтырбыз (Г.Бәширов).

Татар теле буенча хезмәтләрдә бу типтагы сүзләрне бәяләүгә галимнәр төрлечә якын киләләр. Мәсәлән, беренче төркемгә кергән бар, юк, кирәк, тиеш кебек сүзләр «Татар грамматикасы»нда «хәбәрлек сүзләр» атамасы белән мөстәкыйль сүзләргә кертеп каралган [Татар грамматикасы, 2002: 233 – 237], һәм бары тик сөйләүченең субъектив бәяләвенә бәйле һәм ќөмләдә күбрәк кереш сүз вазыйфасын башкара торган, дөрес, әлбәттә, мөгаен, имеш һ.б. сүзләр генә модаль сүзләр буларак тикшерелә. Дөрес, беренче төркемгә кергән сүзләрне «хәбәрлек сүзләр» дип бәяләү Г.Алпаровтан ук килә. В.Н. Хангилдин да бу типтагы сүзләрне хәбәрлек сүзләр дип тикшерә. Д.Г. Тумашева исә, алда күрсәтелгәнчә, һәр ике төр сүзләрне модаль сүзләргә кертеп карый.

Бер үк грамматик күренешне бу рәвешле төрлечә бәяләүнең объектив сәбәпләре дә бар, билгеле.

Беренчедән, модальлек, модаль сүзләр грамматик хезмәтләрдә чагыштырмача соңрак өйрәнелә башлады, һәм төрле телләрдә бу тел күренешен аңлатуда хәзергә кадәр фикер башкалыклары да бар. «Русская грамматика»да, мәсәлән, [т. I, 1980] хәбәрлек (предикатив) сүзләр һәм модаль сүзләр гомумән аерым каралмаган.

Икенчедән,бу ике төр модаль сүзләр үзләренең грамматик табигате, бигрәк тә синтаксик функцияләре белән чыннан да бер-берсеннән шактый нык аерылалар. Беренче төр модаль сүзләр – бар, юк, тиеш, кирәк һ.б. ќөмләдә күбрәк мөстәкыйль рәвештә хәбәр булып, яки кушма хәбәр составында киләләр һәм предметларның яки күреншләрнең булуын (барлыгын) яки юклыгын, кирәклеген, булырга тиешлеген һ.б. объектив рәвештә хәбәр итәләр.

Мәсәлән:

Икенче төр модаль сүзләр: әлбәттә, бәлки, бугай һ.б. исә хәбәр ителә торган күренешкә сөйләүченең субъектив мөнәсәбәтен белдерәләр, алар ќөмләдәге башка сүзләр белән мөнәсәбәткә кермиләр, ќөмлә кисәге вазыйфасын башкармыйлар, ќөмләгә тулаем модаль төсмер өстиләр, яки үзләре генә аерым ќөмлә булып киләләр: ¹

Мәсәлән:

Хәзер сөйләп торудан мәгънә юк, әлбәттә (Р.Хәмид). Бәлки, әтиемнең әтисен, минем бабамны беләсездер? (Ә.Еники). Әни моны белде, ахры (Г. Ибраһимов).

Шул ук вакытта, бу ике төркемгә кергән: тиеш, мөмкин, кирәк, дөрес, билгеле, әлбәттә, бәхәссес, бәлки, бугай, мөгаен һ.б. сүзләр һәркайсы телдә үзенчәлекле лексик-грамматик сүзләр классын тәшкил итәләр, лексик-семантик яктан һәм грамматик яктан характерланалар. Бу сүзләр синтаксик функцияләре һәм аерым морфологик билгеләре буенча (төрләнү-төрләнмәү) аерылсалар да, семантик яктан зур уртаклык күрсәтәләр – аларның һәркайсы модаль мәгънә белдереп һәм сөйләмнең чынбарлыкка мөнәсәбәтен төрле яклап характерлыйлар.

Хәбәрлек сүзләр дип модаль сүзләрдән аерылган кирәк, тиеш, мөмкин, ярый сүзләренә игътибар итсәк, семантик яктан аларны бары тик кирәклек, тиешлек, мөмкинлекне белдерә торган сүзләр дип кенә бәяли алабыз, башкача мөмкин түгел. Ә бар, юк сүзләре исә эш-хәлнең, күренешнең реальлеген яки реаль булмавын белдерәләр. Бу – шулай ук модальлеккә карый. Татар грамматикасында да бу типтагы сүзләр хәбәрлек сүзләр дип бирелсә дә, һәр очракта аларның модаль мәгънә белдерүләре билгеләп үтелә: «Кирәк, тиеш (тиешле) һәм мөмкин... болар – өч төрле модаль мәгънә белдерә торган сүзләр (Ассызык – безнеке – Ф.Х.). Кирәк сүзе (1) – зарурилык (необходимость), тиеш сүзе (2) – тиешлек (долженанвование), ә мөмкин сүзе – мөмкинлек (возможность) мәгънәләрен белдерәләр» [Татар грамматикасы, 2002: 331]

Без дә, үз чиратыбызда морфологик хезмәтләрдә инде ќитәрлек дәлилләгәнчә [Карагыз: Тумашева, 1964: 277 – 278 ], һәр ике төркемгә кергән сүзләрне модаль сүзләр дип бәяләү һәм аларның уртак һәм аермалы якларын билгеләп, ике төркемгә аерып карау методик яктан дөресрәк булыр дип саныйбыз.