Морфологиясе

Исем фигыль Исем

язу – язмау язу – язу түгел

буяу – буямау буяу – буяу түгел

сайлау – сайламау сайлау – сайлау түгел

(Билгеле булганча, фигыльләрдә юклык -ма/-мә кушымчасы белән, ә исемнәрдә гадәттә түгел кисәкчәсе белән белдерелә).

Фигыльнең гомуми категорияләреннән исем фигыльгә юнәлеш формаларын алу һәм эшнең үтәлү дәрәќәләрен белдерү хас: уку ~ укыту ~ укылу ~ укышу; кию ~ киендерү; килү ~ килә башлау ~ килеп ќитү һ.б.

§ 131. Исем фигыльләрнең килеш белән төрләнү үзенчәлекләре. Исемнәр кебек, исем фигыль дә к и л е ш белән төрләнә, һәм нигездә исемгә хас с и н т а к с и к ф у н к ц и я л ә р д ә килә, әмма морфологик планда к и л е ш н е ң г р а м м а т и к м ә г ъ н ә л ә р е – субъект, объект һ.б. мөнәсәбәтләрне белдерүдә, мәсәлән, күпмедер дәрәќәдә аның фигыльлек табигате, ягъни процесс белдерү үзенчәлеге саклана.

Б а ш килештәге исем фигыль ќөмләдә түбәндәге мәгънәләрне белдерә:

а) и я булып килә: Тугры балаң булу, Русиям, Байрагы ул гомерем юлының! (Х.Туфан); Әйтеп бетерә алмаслык көчле үкенү, кызган тимер боќра белән кысып алган кебек, аның йөрәген кысып алды. (Г.Ибраһимов).

И я л е к килешендә -у/-ү кушымчалы исем фигыль гадәттә исемне ачыклап, ќөмләдә аергыч функциясендә кулланыла: Кайтуының сәбәбе бик гади булып чыкты... (Ф.Хөсни). Син килүнең файдасы шул булды: печән вакытында ќыелды (Г.Ибраһимов).

Ю н ә л е ш килешендә –у/-ү кушымчалы исем фигыль берничә төрле грамматик мәгънә белдерә:

а) кыек объект мәгънәсендә кулланыла; кыек тәмамлык булып килә: Аны нинди дә булса очрашуга әзерләнгән кеше дип күз алдына китерү мөмкин түгел (Ф.Хөсни).

ә) вакыт мәгънәсен белдерә һәм ќөмләдә хәл буларак кулланыла: Ишектән керүгә, көч хәл белән сәкегә ќитеп, иңендәге йөген әйләндереп төшерде (И.Гази).

б) сәбәп мәгънәсен белдерә: Сезне Казанда күрүемә мин чиксез шат, Габдулла әфәнде (И.Нуруллин). Сизелеп тора: Хафиз яланда Гыйльмениса белән икәүдән-икәү генә очрашуга бик тә шат (Ф.Хөсни)

Т ө ш е м килешендә туры объект мәгънәсен белдерә: Төрле яктан кайтуны кайгырта башладылар... (Г.Ибраһимов). Аннары агай пассажир белән бәхәсләшүне урынсыз тапты бугай (И.Нуруллин).

Ч ы г ы ш килешендә -у/-ү кушымчалы исем фигыль:

а) кыек объект мәгънәсен белдерә һәм тәмамлык буларак кулланыла: Камал, язуыннан шып туктап, „малай”ны баштанаяк күздән кичерде (И.Нуруллин). Ул ваз кичә хат язудан... (М.Ќәлил).

ә) сәбәп мәгънәсен белдерә: Базык гәүдәле, һәрвакыт кырда һәм машина янында булудан йөзенә бертөрле ягымлы кучкыл йөгергән (Ф.Хөсни). Кичен килсәң – ул уйларын ќыя, Оеп утыра кебек арудан (С.Хәким). Саргаялар арышлар да башаклары тук булудан (Ф.Сафин)

У р ы н – в а к ы т килешендә исем фигыль башлыча кыек объект мәгънәсен белдерә: Солдат белән бергә ил саклауда Хезмәт итә икән китабы (Г.Афзал). Менә ул чорларда табышмак иќат итешүдә чичәннәрнең роле аеруча кызыклы (Н.Исәнбәт).

Еш кына урын-вакыт килешендәге -у/-ү формасы бер яки бу сүзләре белән кулланыла һәм вакыт мәгънәсен белдерә: Бер карауда сине табармын мин, Бер карауда сине танырмын... (Х.Туфан). Бу килүдә очрата алмадым... Юк, качып котылу мөмкин булмады бу туры килүдә (Ф.Хөсни). Бер селтәүдә бәреп екты... (әкият)

-у/-ү кушымчалы исем фигыль еш кына бар сүзе белән кулланыла һәм -ган бар, -асы бар тибындагы төзелмәләр барлыкка китерә. Әмма бу төзелмәләр белдергән грамматик мәгънәләре буенча беркадәр аерылалар:

-ган бар – ү т к ә н д ә г е э ш н е белдерә,

-асы бар – к и р ә к л е к модаль төсмерен белдерә,

-у/-ү бар – күбрәк киләчәккә караган и х т и м а л л ы к мәгънәсен белдерә. Бу очракта ул күбрәк тартымлы хәлдә кулланыла.

Күрәсең, буранлап тора, иртәгә чаклы юлны бөтенләй күмеп ташлавы бар (Ф.Хөсни). Иртән кайтырсың, балам, бүреләр очрап куюы бар (әкият). Озак суза башласаң, берәрсенең килеп чыгуы бар (Ф.Хөсни).

Шул ук форма бар сүзе белән тартымсыз кулланылганда исә, гадәттә ихтималлык белдерелми, үткәндә булган яки хәзер булып яткан эш констатацияләнә: И кая ул көнки бездә шәп торулар бар иде... (Дәрдмәнд). Хәзер фән, гыйлем алга киткән бу заманда аңа төрлечә ќавап бирүләр бар (Н.Исәнбәт).

-у/-ү кушымчалы фигыль бәйлекләр белән дә кулланыла. Белән бәйлеге белән килеп, ул берничә мәгънәне белдерә:

б) кыек объект мәгънәсен белдерә: Алар мине дә ачык йөз белән каршы алдылар, кем булуым белән кызыксына, сораштыра башладылар (Ф.Хөсни)

Өчен бәйлеге белән куллынылып, -у/-ү формасы максатны белдерә. Дирекция моны хуп күрде, куышны төзәтү, торак бүлмә итеп ќайлау эшендә булышу өчен ике-өч кеше бирде (Н.Фәттах).

Болардан тыш, -у/-ү формасы аша, аркасында, буенча, кебек, шикелле һ.б. сүзләре белән дә килергә мөмкин: Ә без быел колхаз правлениесенең аяк киенмәве аркасында, тавыкларыбызны... яшь кычыткан ашатып асрадык (Ф.Хөсни). Каяндыр ишетеп калуы буенча, йөзгә, меңгә кадәр санады... (Н.Фәттах) һ.б.

§ 132. Исем фигыльнең тартым белән төрләнеше. Исемнәр кебек, исем фигыль дә тартым белән төрләнә, әмма исемнәрдән аермалы буларак, исем фигыльгә ялганган тартым кушымчалары предметның кайсы затка каравын түгел, ә фигыль белдергән эш-хәлнең б а ш к а р у ч ы с ы н, с у б ъ е к т ы н белдерә. Субъектны бу рәвешле белдерү, билгеле булганча, п е р с о н а л ь л е кк ә карый. Исем фигыльләрдә персональлек белдерүнең берничә структур төре бар:

а) субъект төшенчәсе исем фигыльгә ялганып килгән тартым кушымчасы ярдәмендә белдерелә:

Сезне Казанда күрүемә мин чиксез шат, Габдулла әфәнде (И.Нуруллин). Язылганнар орден-медальләрем, Комсомолга кайчан керүем (Ш.Мөдәррис). Дөресен әйткәндә, туган нигезеннән алай ансат кына чыгып китүенең сәбәпләреннән берсе дә шул иде (Ф.Хөсни). Елмаюың аша тагын бер кат Матурлыгын күрсәт дөньяның (Р.Әхмәтќанов);

ә) субъект төшенчәсе исем фигыль янындагы тартым кушымчасы һәм иялек килешендәге исем яки алмашлык белән белдерелергә мөмкин (III төр изафә):

б) субъект төшенчәсе баш килештәге исемнәр яки алмашлыклар ярдәмендә белдерелә (бу очракта исем фигыль янында тартым кушымчасы булырга да, булмаска да мөмкин):

Субъект бу рәвешле баш килештәге исемнәр яки алмашлыклар ярдәмендә белдерелгәндә, төрле килеш кушымчалары алган, яки бәйлекләр белән кулланылган исем фигыльләр синтетик иярчен ќөмләләр төзиләр.

-у/-ү кушымчалы исем фигыльгә ялганган тартым кушымчаларының телдә башка төрле вазифалары да бар. Мәсәлән, бу форма белдергән процессның реаль башкаручысы I зат булган очракта да, аңа III зат тартым кушымчалары ялганып килә ала. Бу очракта тартым кушымчасы субъектка ишарәләми, һәм аның нинди мәгънә белдерүе дә анык түгел:

Аның белән сөйләшүе бик рәхәт иде... (Г.Бәширов). Бер кешене ышандыруы берни түгел, ќәмәгатьчелекне ышандыруы ай-һай авыр (Г.Әпсәләмов). Рәхәт ишкәк ишүләре, Саф суны кичүләре (М.Садри). Их, су агулары, матур су алулары (җыр).

Алдарак күрсәтелгәнчә, татар телендә ясалышы исем фигыльләр белән бәйле шактый исемнәр бар. Мәсәлән: язу, уку, буяу, сорау, көтү, үлчәү, сылтау, сайлау (сайлау көне) һ.б. Мондый сүзләр фигыль билгеләрен тулысынча югалтып, исемгә күчкән, конверсияләнгән сүзләр булып санала. Боларга өстәп исем фигыльләрдән күчкән с ы й ф а т л а р н ы да күрсәтергә мөмкин. Мәсәлән: авыру (кеше), калку (урын), ярсу (йөрәк), өндәү (җөмлә), йөдәү (ат), сорау (җөмлә), уяу (кеше), яңгырау (аваз) һ.б.

Бу очрак махсус аңлатма бирүне дә сорый: хәзерге телдә исем фигыль, субстантив форма буларак, икенче исемне изафә бәйләнешенә керү аша гына ачыклый ала (II төр изафә): бару урыны, кайту вакыты, сөйләү рәвеше һ.б. Ә югарыда китерелгән мисалларда исә -у/-ү формасындагы сүзләр, сыйфатлар яки сыйфат фигыльләр кебек, исемне турыдан-туры ачыклап килгәннәр, һәм хәзерге телдә алар сыйфат сүз төркеме буларак кабул ителәләр. Тел тарихы фәнендә бу күренеш борынгы телдә исем фигыльнең күп функцияле булуы, бер үк вакытта субстантив һәм атрибутив позициядә кулланылуы белән дә аңлатыла.

Без алда -ган, -асы, -ачак, -ыр кушымчалы сыйфат фигыльләрнең иркен рәвештә исем фигыль мәгънәсендә кулланылышын билгеләп үткән идек. Мәсәлән: аның килүен күрдем, ул килгәнне күрдем, аның киләсен белдем, аның киләчәген белдем, аның килерен белә идем һ.б.

Бу сыйфат фигыльләр, заманга битараф булган –у/-ү кушымчалы исем фигыльдән аермалы буларак, контекстта үткәнгә яки киләчәккә караган эш-хәл а т а м а с ы н белдерәләр.

-у/-ү кушымчалы исем фигыльдән тыш татар телендә сирәк кенә булса да –мак/-мәк һәм –ыш/-еш кушымчалы исем фигыль дә очрый. –мак/-мәк формасына беркадәр архаиклык төсмере хас, ә -ыш/-еш формасы күбрәк сөйләм телендә очрый.

Телдә шулай ук -мак формасы нигезендә ясалган –макта, -макчы формалары да кулланыла –макта формасы архаиклашкан, ул күбрәк хәзерге заман хикәя фигыль мәгънәсендә кулланыла: Иртә белән кайнамакта бу базар...(Г.Тукай); ә -макчы кушымчалы фигыль ниятләү модальлеген белдерә: Чиләкләренә су алып тиз генә китмәкче булды (Ф.Хөсни).

Сөйләм эчендә инфинитив берничә вазифа башкара:

а) җөмләдә икенче бер фигыльгә ияреп килә һәм аны ачыклый, бу очракта ул функциональ яктан хәл фигыльләргә охшаш мәгънәдә килә, ягъни эш-хәлнең максатын белдерә: укырга бару, кайтырга җыену, әйтергә теләү, бирешмәскә тырышу.

Ирек Мәскәүгә, театр курсларына укырга китте (Ф.Садриев). Үземне бар иткән туфрак белән саубуллашырга авылга кайттым (А.Гыйләҗев). Хуш, мәктәп, үз күрдең, яшәргә көч бирдең... (С.Сөләйманова);

ә) тиеш, кирәк, мөмкин һ.б. модаль сүзләр белән килә һәм х ә б ә р ф у н к ц и я с е н д ә кулланыла: әйтергә кирәк, керергә мөмкин, килергә тиеш һ.б.

б) ө н д ә ү, ч а к ы р у, к а т г ы й т ы ю кебек модаль мәгънәләрне белдереп, җөмләдә мөстәкыйль позициядә кулланыла:

в) мөстәкыйль кулланылышта инфинитив с о р а у, и к е л ә н ү, г а җ и з л ә н ү кебек модаль мәгънәләрне дә белдерә:

-ырга формасы төрле ярдәмче фигыльләр белән килеп, төрле модаль мәгънә белдерә торган аналитик төзелмәләр ясый:

а) бул фигыле белән кулланылганда н и я т л ә ү модальлеген белдерә:

Мин, ниһаять аңыма килеп, белгәннәремне сөйләргә булдым (И.Салахов). Баллыболынга бер килүендә Фидая Каләмгөлнең хәлен белеп чыгарга булды (М.Маликова);

ә) –ырга ит аналитик формасы шулай ук н и я т л ә ү н е белдерә:

б) –ырга иде формасы көчле теләкне белдерә:

Диалекталь сөйләмдә (Казан арты сөйләше) инфинитивның –мага/-мәгә формасы кулланыла: бармага, килмәгә, күрмәгә һ.б. Тукай аны үзенең бер шигырендә дә теркәп калдырган:

а) билгеле бер к о р а л белән эшләнә торган эш-хәлне белдерә (ягъни сүз ясагыч нигез эшнең, процессның коралын белдерә): үтүклә, тырмала, китмәнлә, кадакла, сукала, ташла, тешлә һ.б.;

ә) билгеле бер м а т е р и а л белән эшләнә торган эшне белдерә: тозла, майла борчыла, агула, пыялала, коймала һ.б.;

б) эшнең н ә т и җ ә с е н белдерә: сырла, ремонтла, сирәклә, түгәрәклә, үткенлә, төркемлә, чуарла һ.б.

в) билгеле бер эчке яки тышкы о б ъ е к т к а юнәлгән эшне белдерә: уйла, көйлә, җырла, эшлә, бәялә, йок(ы)ла һ.б.

г) у р ы н г а яки в а к ы т к а мөнәсәбәтле эш-хәлләрне белдерә: кышла, җәйлә, соңла, буйла, үрлә һ.б.;

д) төрле физик органнар белән бәйле күчерелмә мәгънәдәге фигыльләр ясала: күзлә, түбәлә, борынла, бугазла, башла һ.б.

е) аерым билге белдергән сүзләрдән б ә я л ә ү характерындагы фигыльләр ясала: зурла, яманла, хурла, хөрмәтлә һ.б.

ж) аваз ияртемнәреннән фигыль ясала: чыжла, гөрлә, мияула, шартла, дула, выжла, гырла, мырла һ.б. Сыйфатларга ялганып, шул билге белән бәйле фигыльләр ясала: иркенлә, иркәлә, аксакла, ямансула һ.б.

лан/-лән кушымчасы исемнәргә, сыйфатларга ялганып фигыльләр ясый:

а) шәхеснең эмоциональ яки психик халәтенә бәйле сүзләргә ялганып, шул эшнең атамасын белдергән фигыльләр ясый: моңлан, горурлан, дулкынлан, кәефлән, рухлан, дәртлән, шатлан һ.б. - уңай мәгънәдә;

ә) сыйфатларга ялганып, шул билгегә ия булуны белдергән фигыльләр ясый: кыюлан, мескенлән, ваклан, тупаслан, ялкаулан һ.б.

б) аерым предметларга бәйле рәвештә күчерелмә мәгънәле фигыльләр ясый: куллан, атлан, канатлау, тезлән, өйлән һ.б.;

в) –лан/-лән кушымчасы белән ясалган кайбер фигыльләрнең тамыры телдә аерым сакланмаган: чәбәлән, кабалан, сырпалан, өтәлән һ.б.

а) исемнән фигыль ясый: серләш, бәхәсләш, вәгъдәләш, хәбәрләш, дошманлаш, дуслаш һ.б., колхозлаш, коллективлаш, автоматлаш кебек фигыльләр тел үсешненең соңгырак чорына карый;

ә) сыйфат һәм рәвешләрдән фигыль ясый: кискенләш, кыенлаш, ераклаш, якынлаш һ.б.

б) ымлыклардан фигыль ясы: хушлашу, сабуллашу, исәнләшү;

в) тикшеренүчеләр сатулашу, бәхәсләшү киңәшләшү, судлашу кебек очракларны да –лаш кушымчасы ярдәмендә сүз ясалышына кертеп карыйлар, чөнки монда уртаклык юнәлеше мәгънәсе сакланса да, аларның төп юнәлеш формасы (судла, киңәшлә, бәхәслә) телдә кулланылмый.

-а/-ә кушымчасы и с е м н ә р д ә н, с ы й ф а т л а р д а н, а в а з и я р т е м н ә р е н н ә н фигыль ясый:

а) исемнәрдән: аша, ата (ат-исем), сана, кана, ута (ут~чүп үлән), уйна (уен+а), төйнә (төен+ә) һ.б.;

ә) сыйфатлардан: яшә, төзә, буша кыйна (кыен+а) һ.б.;

б) аваз һәм образ ияртемнәреннән: шалтыра, ялтыра, калтыра һ.б.

Соңгы өч очракта сыйфатлардан фигыль ясалу күренеше үзенчәлекле. Асылда фигыль үзе дә киң мәгънәдә б и л г е белдерә торган сүз төркеме санала, ягъни предметны яки затны эш-хәл, процесс буенча характерлый. Сыйфатлардан фигыль ясалганда исә нигездә күрсәтелгән б и л г е г ә ия булу мәгънәсендәге фигыль ясала.

Фигыль ясалышы буенча хезмәтләрдә тагын –ыл/-ел (терел, югал), -гар/-гәр (сугар, соңгар), -ык/-ек (берек, кичек) һ.б. сирәк кулланыла торган кушымчалар китерелә. “Татар грамматикасы”ның (1998) махсус сүз ясалышы бүлегендә китерелгән кушымчалар аеруча бай һәм күптөрле. Әмма бу хезмәттә фигыль ясагычлар дип китерелгән кайбер кушымчалар бәхәсле. Шулардан, мәсәлән, күп кенә очракларда юнәлеш категориясе кушымчаларын сүз ясагычлар белән кушып, -лаш/-ләш, -ландыр/-ләндер, -лаштыр, ләштер һ.б. рәвешендә бирүне, безнең карашыбызча, һәр очракта да урынлы дип санап булмый. Әйтик, бу хезмәттә аңлату, җилләтү, зәгыйфьләтү кебек, аңлау, җилләү, зәгыйфьләнү фигыльләренең йөкләтү юнәлеше формасы -лат/-ләт кушымчасы белән ясалган фигыльләргә, бетер, пешер, батыр кебек йөкләтү юнәлеше формалары шулай ук ясалма фигыльләргә кертелгән; яшелләндерү, сәламәтләндерү, зәгыйфьләндерү яшелләндерү, ялангачландыру кебек фигыльләрне һич тә -ландыр/-ләндер кушымчасы белән ясалган дип саный алмыйбыз, чөнки биредә -дыр/-дер кушымчасы – форма ясагычлар, йөкләтү юнәлеше кушымчалары һ.б.

Кызганычка каршы, мондый бәхәсле моментлар әлеге хезмәттә шактый, һәм күп кенә очракларда иллюстрация рәвешендә китерелгән мисаллар да ясалма яңгырый: шапшакландыру, сулыландыру, бурычлану, кызылландыру һ.б. [334-338 ].