­Аза­мат­тық­сот­тық­іс­тер­ді­да­йын­дау­мен­

Заң психологиясы
180
гі лі мөл шер де қа уіп төн ді руі де ық ти мал, ол іс ті объек тив ті түр-
де қа рауға ке дер гі кел ті руі мүм кін. Сон дық тан дә лел дер дің (аны-
ғы рақ айт қан да, сот тал қы ла уын да дә лел бо лып та бы луы мүм кін 
ма те ри ал дар дың) то лық қан ды лы ғы на, қа тыс ты ғы на, орын ды лы-
ғы на судья ның көз жет кі зіп ал ға ны аб зал. Іс ті сот тал қы ла уына 
да йын дау ба ры сы ның өзін де-ақ судья бол жам ды дә лел дер дің кү-
шін жә не дәйек ті лі гін анық тайды. Ол іс ті ше шу үшін дә лел дер дің 
жет кі лік ті лі гін анық тау мақ са тын да са рап та ма та ға йын дай ды. 
Со ны мен қо са судья сот оты ры сы ба ры сын да жа ңа дә лел дер дің 
туын дауы жә не бұ рын ұсы ныл ған ма те ри ал дар дың те ріс ке шы ға-
ры луы мүм кін ді гін ес ке руі қа жет. Осы орай да ол 1) анық та ла тын 
де рек тер шең бе рін, 2) зерт те ле тін дә лел дер ая сын, 3) үдеріс ке 
қа ты суы қа жет тұл ға лар ті зі мін ай қын дап алуы ке рек. Жо ға ры-
да атал ған мін дет тер дің орын да луы судья ның сот тал қы ла уына 
іс ті да йын дауға бай ла ныс ты іс-әре кет те рі нің құ ры лы мын тү зе ді. 
Әр бір мін дет тің ше шім та буы бел гі лі бір іс-әре кет жүйе сін іс ке 
асы ру ды та лап ете ді. Тұ тас тай күй де ол ке ле сі эле ме нт тер ге ар қа 
сүйейді: та лап ары зын зерт теу – та лап кер ге сауал қою – жа уап-
кер ге сауал қою – сы бай лас тар ға сауал қою – үшін ші тұл ға лар ға 
сауал қою – ұсы ныл ған ма те ри ал дар ға тал дау жа сау.
Іс ті сот тал қы ла уына да йын даудың ма ңыз ды тұ сы – іс бо йын-
ша үдеріс ке қа тыс ты тұл ға лар мен бай ла ныс ор на ту, олар ды бір-
ле се жұ мыс іс теуге тар ту, орын ал ған тұл ғаара лық қақ ты ғыс тар-
дың си па тын анық тау, же ке ле ген тұл ға лар дың по зи циясын жә не 
олар ға тән пси хо ло гия лық бө гет тер ді ай қын дау. Осы адам дар мен 
қа рым-қа ты нас ке зін де судья олар дың мі нез-құлық тық ерек ше-
лік те рін анық тап, олар мен әрі қа рай әре кет те су дің так ти ка сын 
ой лас ты ра ды.
Заң да процессуал дық іс-әре кет тер есе бін де та лап кер мен жа-
уап кер ге сауал қою қа рас ты рыл ған, алай да сауал қою үдерісінің 
өзі заң жү зін де қа да ға лан байды. Сауал қою судья ның қа жет ақ па-
рат қа қол жет кі зуі үшін жүр гі зі ле ді. Судья сауал дар ды та лап ары-
зы мен оған тір кел ген құ жат тар шең бе рін де қояды. Көп жағ дайда 
та лап арыз да ры то лым сыз, бір жақ ты жә не заң тұр ғы сы нан дәйек-
сіз бо лып ке ле ді. Сон дық тан та лап кер ге сауал қою дың ал ғаш қы 

9. Азаматтық құқық психологиясы
181
ке зе ңін де та лап тың де рек тік ба за сы мен та лап кер дің осы іс бо-
йын ша по зи циясы ай қын да ла ды. Жа уап кер ге сауал қою ке зін де 
та лап ары зы на қа тыс ты де рек тер я то лық тай, я олар дың бел гі лі 
бір бө лі гі рас та ла ды не ме се олар ды мүл де бас қа де рек тер жоқ-
қа шы ға ра ды. Қар сы та лап ары зы бе ріл ген жағ дайда ал ғаш қы та-
лап кер ден екін ші іс бо йын ша жа уап кер ре тін де жа уап алы на ды.
Ал ғаш қы сауал қою ба ры сын да судья ұсы ныл ған құ жат тар-
дың жет кі лік ті лі гі мен дәйек ті лі гі, сон дай-ақ же тіс пейт ін құ жат-
тар ды алу мә се ле ле рін ше ше ді. Осы орай да та лап кер та лап та ры 
мен жа уап кер на ра зы лық та ры ай қын да ла ды, дау сыз де рек тер мен 
күр меуі қиын мә се ле лер анық та ла ды. Сауал қою не гі зін де судья 
өз ге процессуал дық іс-әре кет тер жүйе сін қол ға алу қа жет ті лі гін 
ай қын дайды.
Пси хо ло гия лық тұр ғы да та рап тар ға сауал қою олар дың конст-
рук тив тік өза ра қа ты на сын ұйым дас ты ру ға, судья мен тиіс ті дә ре-
же де гі әре кет тес ті гін ұйым дас ты ру ға бай ла ныс ты. Осы рет те та-
рап тар дың судья әре кет те рін, оның тұл ға лық қа сиет те рін – құ зы-
рет ті лік, объек тив ті лік, реф лек сиф тік қа бі лет те рін, өмір лік жағ-
дай лар ды тү сі ніп білуін , қа рым-қа ты нас жа сау қа бі ле тін, бас қа 
да ерек ше лік те рін қа таң ба ға лайт ын ды ғын жа ды да ұс та ған жөн.
Судья имид жін де (бей не сін де) оны мен бір ле се әре кет ете тін 
тұл ға лар дың на ра зы лы ғын ту ды ра тын қыр лар бол мауы тиіс. Тіп-
ті судья әлеу мет тік тұр ғы да тіл та бы су қа бі ле ті не ие бо луы ке рек, 
ол өзі нің әлеу мет тік-рөл дік мәр те бе сін сақ тай оты рып, адам дар-
дың түр лі әре кет тік қыр ла ры ның ашылуына игі әсер етіп, олар-
ды ба ғыт тауы тиіс. Пси хо ло гия лық бай ла ныс тың ор науы, тіп ті, 
се нім ді қа рым-қа ты нас тың орын алуы жал пы қа рым-қа ты нас тың 
шек тен шығуын біл дір мей ді. Со ны мен бір ге судья қа рым-қа ты-
нас қа лып ты лы ғын өз гер те алуы ке рек, мы са лы, сауал қоюды 
хат та ма жүр гіз бей-ақ ер кін әң гі ме ле су тү рін де өт кі зу ге бо ла ды, 
осы орай да, ол қа рас ты ры ла тын іс тің заң ды ше гі нен шы ғуы да 
мүм кін. «Зер де лі судья қа шан да әсер ету дің тиіс ті мә не рін, ың ға-
йын , тә сі лін та уып , осы ке зең де-ақ іс бо йын ша қа жет ті ақ па рат-
қа қол жет кі зе ала ды. Ажы ра су ісі бо йын ша та лап кер әйел өзі нің 
сот қа ажы ра су үшін емес, іш кі лік ке са лы на бас та ған ерін – жа-

Заң психологиясы
182
уап кер ді сәл «қор қы ту» үшін арыз дан ға нын айтады; ал қол хат сыз 
бе ріл ген қа рыз ды та лап ету ісі бо йын ша жа уап кер өзі нің ке лі сім 
бо йын ша қа рыз ал ған ды ғын мо йын дай ды; үйді бо са ту ды та лап 
ету ісі бо йын ша жа уап кер та лап кер кел тір ген бір қа тар жа ғым сыз 
әре кет тер ді шы ны мен жа са ған ды ғын өзі мо йын дай ды».
Сауал қою нә ти же ле рі «ұсы ныл ған жаз ба ша тү сі нік те ме лер» 
тү рін де бе кі ті ле ді. Бұл іс тің рет тәр ті бі нің сақ талуына мүм кін дік 
бе ре ді.
Та рап тар дың қа ра ма-қар сы на ра зы лық та рын анық тау үшін 
олар дан бір мез гіл де қа тар (қиы лыс қан) жа уап алы нуы мүм кін. 
Осы орай да, кө рі ніс тап қан тұл ғаара лық қай шы лық тар тиіс ті жол-
мен рет теу ді қа жет ете ді. Бар лық жағ дайда судья іс-әре ке ті не гі-
зі нен та рап тар дың шиеле ніс кен қақ ты ғы сын ше шу ге, түр лі проб-
ле ма лық жағ дай дан шы ғу дың жол да рын із дес ті ру ге ба ғыт та ла ды.
Іс ті сот тал қы ла уына да йын дау үдерісін де кө бі не се құ қық тың 
іс ке асуына ке дер гі кел ті ре тін тұл ға лар ға заң шең бе рін де ық пал 
жа сау қа жет ті гі туын дай ды. Мұн дай жағ дай лар да заң нор ма ла-
рын, олар дың сақ тал мауы сал да рын мұ қият қа рап, тиіс ті дә лел-
дер ді та бу жол да рын із дес ті ру ке рек, іс ке про ку рор дың қа тыс уын
та ға йын дап, сот қа жұ мыс ұжы мын ша қы ру қа жет. Мо раль дық-
эти ка лық си пат та ғы пайым дар мен қар сы әре кет ету ші тұл ға ның 
уәж де ме лік аясы на ық пал жа са ған да орын ды. Осы рет те судья 
мұ қият ой лас ты рыл ған так ти ка не гі зін де әре кет етіп, мейір бан-
ды қал пын сақ тай оты рып, әлеу мет тік жа уап кер ші лі гін көр се те 
біл ге ні жөн. Та рап қа қай сы бір мүд де ле рін ға на қор ғау ар қы лы 
«кел бе тін сақ тап қа лып», ше гі ніс жа саудың мүм кін ді гін тү сін ді ру 
ке рек. Бар ша құ қық қа қай шы, пай да кү нем, өзім шіл пи ғыл дар ға 
та бан ды түр де тойтарыс бе рі луі тиіс, мұн дай пи ғыл да ғы суб ъект 
өз ниеті нің іс ке ас пайт ын ды ғын түй сі нуі қа жет.
Судья лар жә не ең ал ды мен, сот оты ры сы на тө ра ға лық ету-
ші сот ісін жүр гі зу дің процессуал дық нор ма ла ры мен қо са сот 
үдерісі нің мә де ниетін де ұйым дас ты ра ды, жал пы ға ор тақ стан дарт-
тар ға сәй кес әлеу мет тік-рөл дік іс-әре кет тер ді қам та ма сыз ете ді.
Сот үдерісі нің мә де ниеті – құ қық тық са на қа лып тас уын ың, 
құ қық қол да ну шы ор ган дар ды құр мет теуге ба ғыт тал ған тәр бие-

9. Азаматтық құқық психологиясы
183
леу фак то ры. Пси хо ло гия лық тұр ғы да сот оты ры сы ның ғұ рып-
тық сал та нат ты ауаны, әлеу мет тік мән-ма ғы на сы зор. Та ри хи қа-
лып тас қан процессуал дық рә сім – әлеу мет тік дәс түр ге тән әлеу-
мет тік-пси хо ло гия лық әсер ге ие.
Үдеріс ке қа ты су шы лар мен зал да отыр ған дар дың бар лы ғы 
сот кір ген де тік тұ ра ды жә не оның айт қан да рын мүл тік сіз орын-
дайды, сот қа өті ніш біл дір ген де тік тұ рып, сұ рақ тар ға жа уап
қайтара ды. Сот эти ке ті нің қа таң қа да ға ла нуы сот қа қа ты су шы-
лар дың эмо циялық кү йіне әсер етіп, сот ісін жүр гі зу дің мо раль-
дық-пси хо ло гия лық ахуа лын қа лып тас ты ра ды, тәр тіп сіз дік ке 
жол бер мейді.
Аза мат тық үдеріс ке қа ты су шы лар дың құ қық та ры мен мін дет-
те рін тү сін ді ру процессуал дық-рә сім дік тәр тіп бо лып та бы ла ды. 
Сот эти ке ті нің дәс түр мен қа лып тас қан та лап та ры сот ісін жүр-
гі зу ге қа ты су шы лар дың сырт қы іс-әре кет қа лы бын анық тайды 
– судья ның өз ге тұл ға лар ға қа тыс ты сөй леуі, про ку рор мен ад во-
кат тың судьяға, куә гер ге, са рап шы ға қа ра та сөй леуі. Жағ дай дың 
эс те ти ка лық қа лы бы да ма ңыз ды рөл ат қа ра ды. А.Ф. Ко ни «сот 
тек жа за лау ор ны ға на емес, ол мек теп бол ған дық тан, сот ғұр пы-
ның нор ма ла рын орын дау да тал ғам, шек теу, мә нер бо луы тиіс», 
– де ген бо ла тын. 
Судья сот ісін жүр гі зу ге қа ты су шы лар дың бар лы ғы на бір дей 
қа рауы тиіс. Мы са лы, про ку рор ға құр мет пен қа рап, ал ад во кат 
пен жа уап кер ге нем құ рай лы лық та ны ту ға бол майды. Сот са быр-
лы, се нім ді кел бе тін сақ тауы ке рек. Судья сөз де рін де дө ре кі лік ке, 
мә де ниет сіз сөз ора лым дар ға жол бе ріл меуі тиіс. Үзі ліс уа қыт ын-
да судья ның үдеріс ке қа ты су шы лар дың еш қай сы сы мен қа рым-
қа ты нас жа са уына жә не сот оты ры сы ке зін де қа ты су шы лар ға 
бей рес ми сөй ле уіне бол майды.
Сот үс тірт көз қа рас тың, кез дей соқ туын да ған кө ңіл-күй дің же-
те гін де кет пеуі ке рек. Сұ рақ қою ке зін де гі дауыс ыр ға ғы ның өзі 
жа уап маз мұ ны на әсер ете тін ді гі мә лім. Судья ның аса бай қа ла бер-
мейт ін әдеп сіз ді гі әсер шіл куә гер дің жа уап бе ру ден қаш қақ та уына 
алып ке луі мүм кін. Ашу шаң, әсер шіл адам дар сот оты ры сын да 
тұйық та лып қа ла тын ды ғы бел гі лі. Те жеуші үдеріс тер дің бол жам-

Заң психологиясы
184
ды ге не ра ли за циясы олар дың ес те сақ тау қа бі ле ті нің күрт тө мен-
де уіне, ал жал ған көз қа рас тар дың бел сен ді лік та ныт уына алып ке-
луі мүм кін. Судья ның сырт қы түр-тұр па ты да аса ма ңыз ды.
Үдеріс ке қа ты су шы лар дың бейа дек ват ты (орын сыз) іс-әре-
кет те рі – іс ті объек тив ті әрі жан-жақ ты қа рауға ке дер гі жа сайт ын 
бір ден-бір фак тор. Мұн дай бейа дек ват ты лық эмо циялық күй зе-
ліс, тұл ға лық құ бы лыс, ау тизм, не га ти визм, өзім шіл дік, қай сы бір 
мі нез дің ба сым дық та ны туы, өз ге де пси хо ло гия лық ке дер гі лер-
дің сал да ры бо лып та бы луы мүм кін. Осы орай да, пси хо ло гия лық 
ке дер гі де ге ні міз – суб ъек ті нің бейа дек ват ты пас сив ті гі нің пси хи-
ка лық ахуалы, түр лі ке рі нұс қау лар дың те же гіш әсе рі – ком му ни-
ка тив тік бө гет тер (қа рым-қа ты нас жа саудан қор қу), ма ғы на лық, 
эмо ционал дық жә не әртүр лі үдеріс ке қа тыс ты қиын дық тар.
Ой лау дың қа лып тас қан шаб лон ға, сте реотип ке бейім ді лі гі – 
судья ның өз ба сы на тән пси хо ло гия лық ке дер гі сі бо луы да ық-
ти мал.

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: