­Пси­хо­ло­гия­лық­диаг­нос­ти­ка­са­ла­сы­ның­

Заң психологиясы
190
гі лі. Ке ле шек ті бол жаушы әулие лер ді кө ріп кел дер ді ірік теп, да-
йын дауда Кө не Мы сыр елін де де осы тә різ ді сы нақ тар бо лып тұр-
ған. Үміт кер лер дің сырт тұл ға сы мен ин тел лек тін ба ға лаумен қо-
са, осы рет те тіс жар май тың дай бі лу, тіл де се бі лу, от, өлім қаупі, 
үрей жағ дайла рын да ғы се зім те геурін ді лі гі та ра зы ға тү се тін. 
Ежел гі Гре кияда әйгі лі ма те ма тик ға лым Пи фа гор (б.з.д. VI ғ.) 
өзі ір ге сін қа ла ған мек теп ке шә кі рт тер ді мұ қият ірік теп алу ісі не 
аса ықы лас біл дір ген бо ла тын. Ол осы орай да мек теп ке қа был-
да на тын жас тар дың зият кер лік әлеуе тін ба ға лау үшін ма те ма ти-
ка лық есеп тер ді пай да лан ды. Ежел гі Қы тай да б.з.д. 2200 жыл-
дар дың өзін де үкі мет ше неуні гі лауазы мы на та ға йын да ла тын 
үміт кер лер дің қа бі ле тін тек се ру дің едәуір же тіл ген жүйесі қол да-
ныл ған. Осы ған ұқ сас де рек тер ді Кө не Үн діс тан, ор та ға сыр лық 
Вьет нам ел де рі нің та ри хы нан да кез дес ті ре міз.
ХІХ ғасырдың ал ғаш қы ши ре гін де не міс фи зи гі әрі пси хо ло гы 
Г.Т. Фих нер (1801-1887 ж.) адам ның жа рық ты, түс ті, ды быс ты, 
иіс ті сезуін зерт теу ба ры сын да өл шеу тә сіл де рін қол да ныс қа ен-
гіз ді. Пси хо ло гияда ғы зерт теу әдіс те рі нің на ғыз ғы лы ми тұр ғы да 
тұ жы рым да ла бас тауы осы із де ніс тер мен са бақ тас. Сырт қы әсер 
сал да ры нан се зу дің әр ал уан шек те рі бо ла тын ды ғын анық тайды. 
Осы рет те ол се зу дің елеу сіз кө рі не тін ара лық ше гін бел гі лей ал-
ды. Осы ның нә ти же сін де Фих нер өз зерт те уін де гі пси хи ка лық 
құ бы лыс тар дың квант тан уына жол аш ты. Зерт теу ны са нын да-
ғы үде ріс ті си пат тайт ын мән дер дің квант тал ған қа та ры на ға лым 
бел гі лі бір сан дық қа тар ды та ға йын дай ды. Осы сан дық (сим-
вол дық) қа тар оның зерт те ле тін үде ріс тің ай қын си пат алуын
абст рак цияла ну дең ге йін де зер де леуге мүм кін дік бер ді. Мұн дай 
сан дық қа тар «шка ла» ата уына ие бол ды. Осы дан ке йін шка ла-
лау қа ғи да сын не гіз ге ала оты рып, түр лі пси хи ка лық үде ріс тер ді, 
тұл ға ның қа сиет те рі мен ерек ше лік те рін зерт теу де қол да ны ла тын 
көп те ген тес ті леу әдіс те рі қа лып тас ты
6
. 
Пси хо ди аг нос ти ка ның ке йін гі да му жо лы аса да рын ды не міс 
пси хо ло гы В. Вундт ың (1832-1920 ж.) есі мі мен ты ғыз бай ла ныс-
ты. Ол 1879 ж. әлем де гі тұң ғыш экс пе ри мен тал ды пси хо ло гия-
лық зерт ха на ны ашып, он да се зу заң ды лық та ры, адам ның түр лі 

10. Заң психологиясындағы тұлғаны зерттеу әдістері
191
ті тір кен дір гіш тер ге жа уап бе ру мер зі мі, ас со циа тив тік бай ла ныс-
тар, на зар зерт теу ны сан да ры на ай нал ды. 
ХХ ғасырдың ал ғаш қы жыл да рын да адам қа бі ле тін зерт теу 
мә се ле сі өзек ті мән ге ие бо лып, осы ған орай олар дың өзін дік 
айыр ма шы лық та ры зерт те ле бас тайды. Пси хо ло гияда ста тис ти-
ка лық әдіс тер ді ал ғаш қол дан ған ағыл шын оқы мыс ты сы Ф. Галь-
тон (1822-1911 ж.) осы ба ғыт та ғы жұ мыс қа кі ріс ті. 1884-1885 ж. 
тұ қым қуа лау шы лық қа сиетін зерт тей жү ріп, ол ма те ма ти ка лық 
ста тис ти ка әдіс те рі не гі зін де ин ди ви ду ал ды айыр ма шы лық тар-
ды анық тап, жа қын туыс адам дар дың ағ за ла ры ның фи зи оло-
гиялық мүм кін ші лік те рін, олар дың сен со мо тор лық қыз ме тін, он 
же ті көр сет кіш бо йын ша пси хи ка лық қа сиет те рін өл шей ді. Осы 
рет те ол сен сор лық ажы ра ту ды тес ті леудің кө ме гі мен адам ның 
зият кер лік да муы мен да рын ды лық дең гейі ту ра лы мә лі мет тер ді 
анық тау ға бо ла ды деп есеп те ді. Галь тон: «Сырт қы құ бы лыс тар 
ту ра лы ақ па рат біз ге тек се зім мү ше ле рі ар қы лы ке ліп тү се ді, се-
зу мү ше ле рі айы рым бел гі лер ді дәл ажы рат қан са йын ин тел лект 
пен ақыл-ой дың қыз мет ете тін аясы ке ңейе түс пек», – дей ді. Ға-
лым пси хо ло гияда кор ре ля ция әді сін пай да ла ну ды ұсы на оты рып, 
ба ға лау шка ла ла рын, сау ал на ма ны, ер кін ас со циация тех ни ка сын 
тұң ғыш рет қол да ныс қа ен гіз ді. 
Пси хо ло гия лық тес ті леу жүйесі нің құ рылуына аме ри калық 
ға лым Дж. М. Кет телл (1860-1944) елеу лі үлес қос ты. Ол «ақыл-
ой тес ті» ат ты тер мин ді ғы лы ми айна лым ға қос ты. Ол адам ның 
зият кер лік да му дең ге йін , оның пси хо мо то ри ка сын, сен сор лық 
функ цияла рын өл шейт ін тес ті лер жиын ты ғын ой лап тап қан бо-
ла тын. Оның тес ті ле рі нің кө ме гі мен бұл шы қет күш-қуаты, қоз-
ға лыс жыл дам ды ғы, зе йін кө ле мі, жа ды жә не бір қа тар пси хо-
фи зиоло гиялық функ ция лар өл ше не бас та ды. Сон дай-ақ мек теп 
оқу шы ла ры ның ес те сақ тауы мен ақыл-ой қа бі ле тін өл шеумен 
не міс пси хо ло гы Г. Эб бин гауз да (1850-1909 ж.) айна лыс ты.
Пси хо ло гия лық тес ті леудің бұ дан бы лай ғы да му та ри хы жа-
ды ны, шар шап-қа жу ды, ой дың бө лін уін өл шеуге ар нал ған қа-
ра пайым ариф ме ти ка лық опе ра ция тү рін де гі тес ті лер ді ой лап 
тап қан не міс пси хо ло гы Э. Кре пе лин, ин тел лек ті ні, ба ла ақыл-

Заң психологиясы
192
ойы ның дам уын зерт теу ді әрі қа рай жал ғас тыр ған фран цуз пси-
хо ло гы А. Би не (1857-1911 ж.) жә не бас қа та ны мал ға лым дар дың 
есім де рі мен ты ғыз бай ла ныс ты.
Екін ші дү ниежү зі лік со ғыс бас та лы сы мен, АҚШ-та жа ңа сар-
баз дар дың жап пай әс кер ге алы на бас та уына бай ла ныс ты, олар-
дың ин тел лект дең ге йіне қа рай түр лі жа сақ тар ға жа рам ды лы-
ғын ба ға лау қа жет ті лі гі туын да ды. Осы мақ сат та әс кер қа та ры-
на ша қы рыл ған дар ды топ тас ты ра зерт теу ге ар нал ған тес ті лер 
құ рас ты рыл ды. Әс ке ри «Альфа» жә не «Бе та» тес ті ле рі осы лай 
пай да бол ды. Ин тел лект тес ті ле рі мен қо са, же тіс тік тер ді ба ға-
лайт ын тес ті лер, ал уан түр лі сау ал на ма-тес ті лер де жа са ла бас-
та ды. Со лар дың ішін де, әсі ре се ке ңі нен та ны мал бол ған да ры –
Г. Айзенк тің тұл ға лық сау ал на ма сы, Р.Б. Кет телл дің 16-фак тор-
лық тұл ға лық сау ал на ма сы, Дж. Мак кин ли мен С. Ха туей дің мин-
не со та лық көп фак тор лы тұл ға лық сау ал на ма сы (MMPI). Ке йін
бұ лар біз де гі әлеу мет тік-мә де ни жағ дайға орай бейім де ліп, Сот 
психологиялық сараптама жүр гі зу де ға на емес, со ны мен бір ге құ-
қық тық ор ган дар ға қыз мет ке қа был дау да да сәт ті пай да ла ныл ды.
Пси хо ло гия лық диаг нос ти ка са ла сын да Ре сей де де бір қа-
тар елеу лі жұ мыс тар жүр гі зіл ді. 1910 ж. Г.И. Рос со ли мо (1860-
1928 ж.) тұл ға ның пси хи ка лық үде ріс те рі мен қа сиет те рін ба ға-
лай оты рып, сан дық ба ға лау әдіс те ме сін ой лап тап ты, со ны мен 
қо са ин ди вид тің пси хо ло гия лық бейі нін өл шеудің гра фи ка лық 
жүйе сін жа са ды. 1928 ж. А.П. Бол ту нов мек теп оқу шы ла ры ның 
ақыл-ойы ның дам уын зерт теу үшін өл шеу шка ла сын пай да ла ну-
ды ұсын ды. Бұ дан өз ге де ға лым дар дың есім де рін атау ға бо ла ды:
кә сі би жа рам ды лық ты диаг нос ти ка лау мә се ле ле рін зерт те ген 
И.Н. Шпиль рейн (1891-1937), адам пси хо мо то ри ка сын зерт теу мен 
айна лыс қан Н.А. Бернш тейн (1896-1966), сен со мо тор лық реак ция 
заң ды лық та рын қа рас тыр ған С.Г. Гел лерш тейн (1896-1967) жә не 
т.б. Алай да 30-жыл да ры түр лі тес ті лік әдіс те ме ле рін қол да на оты-
рып пси хо ло гия лық зерт теу ма ңыз ды лы ғы ның то лым ды ба ға лан-
ба уына бай ла ныс ты Ре сей де бұл са ла да ғы зерт теу лер тоқ та тыл-
ды, ал оны жү зе ге асыр ған ға лым дар жа зық сыз жа за лан ды. Осы 
орай да, отан дық ға лым, ХХ ға сыр дың әйгі лі пе да гог-пси хо ло гы

10. Заң психологиясындағы тұлғаны зерттеу әдістері
193
Ж. Ай мауытұлы ның пси хо ло гия ғы лы мы на қа тыс ты шық қан ең-
бек те рі нің («Пси хо ло гия», «Жан жүйесі мен өнер таң дау») ма-
ңы зы ора сан зор. Мы са лы, «Жан жүйесі мен өнер таң дау» (1926) 
деп ата ла тын ғы лы ми ең бе гін де Ж. Ай мауытұлы адам қа бі ле ті нің 
та би ға тын зерт теу үшін пси хо тех ни ка ның не гі зін са лу шы Гу го 
Мюнс тер берг тің те ле фон шы қыз дар мен трам вай жүр гі зу ші лер дің 
қа бі лет те рін анық тау да ар наулы ас пап тар ды жә не өзі ой лап тап қан 
күр де лі ас пап тар ды пай да ла на ды. Кә сіп тік бағ дар бе ру мақ са ты-
мен Анг лия, Гер ма ния, Шот лан дия, Аме ри ка ның әйгі лі уни вер сит-
е тте рін де жа сал ған тә жі ри бе лер, түр лі ба қы лау әдіс те рі, сұ рақ на ма 
(тест), пси хо ло гия ғы лы мын да ғы ма те ма ти ка мүм кін дік те рін ең 
ал ғаш қы бо лып көр сет кен де Жү сіп бек Ай мауытұлы бол ды. 
Тест тер ми ні «сы нақ», «тек се ру», «кри те рий» де ген ма ғы на-
ны біл ді ре ді. Пси хо ло гияда тест ре тін де стан дарт қа тү сі ріл ген 
пси хо ди аг нос ти ка лық әдіс те ме лер қол да ны ла ды. Олар дың кө ме-
гі мен тұл ға ның зерт те ле тін қа сиет те рі нің ай рық ша кө рі ніс бе ру 
дең гейі нің сал ғас тыр ма лы сан дық жә не са па лық си пат та ма сын 
жа сауға бо ла ды. Тес ті лер ді пай да ла на оты рып, адам дар ара сын-
да ғы пси хо ло гия лық си пат та ғы айы рым бел гі лер ді не ме се бел гі лі 
бір ин ди вид те гі же ке ле ген реак циялар дың түр лі жағ дай лар да ғы 
құ бы лы сын өл шеуге бо ла ды. 
Кез кел ген тес тті жа сау жә не пай да ла ну тө мен де көр се тіл ген 
не гіз гі та лап тар ға сай ке луі тиіс:
– се нім ді лік. Өл шеу ке зін де орын ала тын дө ре кі қа те лік тер ге, 
сон дай-ақ мә лі мет жи нау мен олар ды өл шеуде орын ала тын 
ал уан түр лі кез дей соқ не ме се жүйелі кем ші лік тер ге жол бе-
ріл меуі тиіс;
– ва лид тік (не ме се ба ра бар лық), яғ ни тес ті нің өз ба ға лау ны-
са нын да ғы пси хи ка лық са па ны тиіс ті мөл шер де өл шеуі;
– стан дарт тау. Тес ті леу ба ға мы ның сы зық тық не ме се сы-
зық тық емес үл гі де қайта құ ры луы, яғ ни тес ті леу нә ти же-
сі мен же ңіл де тіл ген түр де та ныс ты ру мақ са тын да ал ғаш қы 
ба ға лар ды жа ңа, туын ды ба ға лар мен ал мас ты ру. 
– прак ти ка лық қо лай лы лы ғы. Пай да ла ну да мей лін ше же ңіл, тиім-
ді әрі үнем ді бо луы жә не түр лі жағ дай лар да түр лі қыз мет те ке ңі-
нен қол да ну ға тә жі ри бе лік жа ғы нан ма ңыз ды бо луы шарт.

Заң психологиясы
194
Заң гер Сот психологиялық сараптама ак ті сін де кел ті ріл ген 
тес ті леу нә ти же ле рі не ба ға бер ген де ма ман ның тес ті лер ді пай-
да ла нуы үшін бір қа тар рә сім дік шарт тар ды қа таң қа да ға лауы қа-
жет екен ді гін ес те сақ тауы тиіс. Тес ті леу сы на лу шы үшін уа қыт, 
тек се ру ахуалы, сы на лу шы ның же ке ха лі, пси хо лог тың оны мен 
қа рым-қа ты на сы, тек се ру жүр гі зу ші нің сұ рақ ты сау ат ты қоя бі-
луі сын ды шарт тар ды ес ке ре оты рып, ол үшін қо лай лы жағ дайда 
жүр гі зі луі ке рек.
Осы мін дет ті та лап тар дың ес ке ріл меуі пси хо лог ма ман ның 
ғы лы ми құ зі рет ті лі гі нің жет кі лік сіз ді гін біл ді ріп, ол жа са ған қо-
ры тын ды ның сот та ра пы нан те ріс ба ға лан уына алып ке ле ді.

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: