Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова

63 
алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Ол ұйымдық жүйелердің 
социотехникалық типімен және олардың сыртқы ортадағы-
лармен өзара іс-әрекет формаларының көптігімен шартталған. 
Бас-қару теориясында ортаның осы қызметтің жүзеге асуына 
ең ықпал ететін үш интегралды өлшемі бар екені туралы ұғым 
қалыптасты. Бұл – шешім қабылдау ортасының айқынсыздығы, 
күрделілігі және серпінділігі (динамикалылығы). 
Басты өлшемайқынсыздық – басқаруда баламаны таңдау 
үшін релевантты ақпараттың жеткіліксіздігі. Бұл – туындайтын 
мәселелерге мазмұны бойынша негізделген шешім шығару үшін 
қажетті ақпарат. Айқынсыздықтың туындауының көптеген се-
бептері бар. Олардың негізгілері: ақпарат тапшылығы және 
оның артық болуы.
Шешім қабылдау ортасының күрделілігі – ескерілуі, өзара 
тығыз байланысы мен өзара тәуелділігі ескерілуге тиіс фактор-
ларының көп түрлілігі. 
Шешім қабылдау ортасының серпінділігі деп ішкі және 
сыртқы – ұйымдық факторлардың өзгеру дәрежесін айтады, 
сондықтан кез келген басқару шешімі диагностикалық та, прог-
ностикалық та болуға тиіс.
Осы интегралдық үш өлшем синхронды әсер етеді, бұл 
шешім қабылдау қызметінің жүзеге асуын күрделендіреді. Бі-
рақ осымен бірге бұл өлшемдер әрбір нақты жағдайда әртүрлі 
дәрежеде айқындала отырып, осы қызметтің жүзеге асу шарт-
тарының сабақтастықтағы толық көрінісін береді. 
Осы жалпы өлшемдермен қатар тағы да бір маңызды, 
ерекше өлшем: ортаның дау-жанжалдық дәрежесі бар. Басқару 
шешімдері сондықтан да бірқатар өзіндік ерекшеліктерге ие, 
солардың маңыздысы – компромистік. 
Басқаруда шешім қабылдау процесінің 
нормативтік құрылымы 
 
Басқару теориясында шешімдер жасаудың нормативтік про-
цесін сипаттаудың бірқатар тәсілдері бар. 
Процессуалдық инвариант – шешім қабылдау кезеңдерінің 
жалпы тізбектілігі. Мәселелік жағдайды анықтау – содан ше-

64 
шім қабылдау қызметін жүзеге асыру арқылы шығуды білдіре-
ді. Бұл – жағдайды айқындау (диагностика), оның аймақтарын 
іс-әрекеттің басқа жақтарымен өзара байланысын анықтау,
оның мазмұнының, басты қарама-қайшылықтарының сипат-
тамасы және сондағы болжау шешімдерінің мақсаттарын
қою. 
Мәселелік жағдай мазмұнын талдау. Мұнда үш аспект бар: 
1. Жағдайдың айқынсыздығын және бақылау үшін жеткілік-
тілігін азайту мақсатында ақпараттық талдау. 
2. Мәселе туындататын «шектеуші факторларды» анықтау. 
3. Нұсқалардың біреуін таңдау негізіне жатқызылатын ше-
шім көрсеткіштерін тұжырымдау. 
Баламалы тұжырымдау – мәселелік жағдайдан жаңа мүмкін 
шығуларды іздеу мен генерациялау. 
Тұжырымдалған көрсеткіштер жүйесі бойынша және іс-әре-
кеттің негізгі мақсаттарына сәйкес баламалы бағалау «баламалы 
салмақтау» кезеңі деп аталады.
Баламалы таңдау – басқару шешімінің нормативтік процесс 
құрылымындағы негізгі кезең, өйткені онда басты қадам жаса-
лады, шешім қабылдау жүзеге асырылады. Оның тиімді шешім-
дер қабылдау теориясында тұжырымдалған басты нормативтік 
принциптерді баламалы үлкен интегралдық «тиімділікпен» таң-
дау болып табылады. 
Қабылданған шешімді жүзеге асыру. Бұл іс-әрекеттің ерек-
шелік сипаты – қабылданатын және жүзеге асырылатын шешім-
дердің дәл келмеуі. 
Басқару шешімдерінің типологиясы 
және оларға қойылатын нормативтік талаптар 
 
Басқару шешімдерінде жалпы қасиет бар – бұл полиморфизм 
(басқару шешімдерін қабылдау процесін жүзеге асырудың 
әртүрлі кластарының, түрлерінің, типтері мен формаларының 
көптігі). Шешім қабылдау қызметі таңдау процесінің полимор-
физмінің арқасында ғана мүмкін болып шығады.
«Ұйымдастырушылық шешім» ұғымы басқарушылық ше-
шімдердің бүкіл жүйесін сипаттау үшін шешуші мәнге ие. Оның 

65 
жинақтаушы сипаты бар және өзімен жетекшінің қызметтік 
мәртебесіне байланысты нормативтік-сілтемелік шешімдердің 
бүкіл кешенін анықтайды. Жетекші қабылдауға мәжбүр болатын 
нормативтік емес шешімдердің орасан көптігі өте зор, бірақ 
жанама түрде болса да оның іс-әрекетінің тиімділігіне және бү-
кіл ұйымның әлеуметтік-психологиялық сипаттамасына ықпал 
етеді. 
Г. Саймон ұйымдастырушылық шешімдерді екі негізгі 
санатқа бағдарламаланған және бағдарламаланбаған деп бөлуді 
ұсынды. Бұл екі «таза» тип қазіргі кезде континуумның по-
люстері ретінде қарастырылады, ал басқару тәжірибесінде 
көбінесе құрама шешімдер кездеседі [39]. 
Нормативтік шешімдер сондай-ақ оларды түрлерге бөлу 
белгісі бойынша, басқарудың қандай қызметін жүзеге асыру- 
ға байланысты екендігіне қарай жіктеледі, яғни мақсаттық, бол-
жамдық, жоспарлық, мотивациялық, бақылаулық, ұйымдас- 
тырушылық, түзетулік, өндірістік-технологиялық қызметтер- 
ге байланысты. Мұндай бөлу нақты түрде басқаруды таңдау 
процестерінің негізгі санаттарының анықтамасы болып табы- 
лады. 
Таңдау процестерінде басқару шешімдері бастапқы дерексіз 
жағдайы бойынша құрылымданған және құрылымданбаған 
(«жақсы анықталған» және «нашар анықталған») болып бөлі-
неді. Олар үш негізгі белгі бойынша айырмаланады: субъект 
шешім үшін қажетті ақпаратқа ие.
Осы жүктемеге байланысты басқару шешімдері детерми-
нистік және ықтималдық болып бөлінеді. Біріншілері құры-
лымданған жағдайларда орын алады. Оларды нормативтік про-
цедураларға дайындау кезінде қолдану және тәуекел элемент-
терін олардың процесінен барынша алып тастауға ұмтылу тән 
болады. Екіншілері «жұмсақ», жасаудың нормативтік емес про-
цедураларын және интуитивтік құралдарды қолданумен си-
патталады, олар тәуекелді шешімнің қажетті өлшемі ретінде 
қарастырады. 
Психологиялық шешімге негізделетін жіктеме шешімдердің 
үш типінен тұрады: интуитивтік, пікірлерге негізделген және 
инновациялық. 

66 
Инновациялық белгілері бойынша шешім қабылдау түр-
лерінің жіктемесі: майда тірлікті, селективтік, бейімделушілік, 
инновациялық. 
Мазмұндық белгісі бойынша тыйым салу, рұқсат ету және 
сындарлы шешімдер болады. 
Басқару шешімдері формаларының ең қорытушы типоло-
гиясы – оларды екі санатқа бөлу, яғни жекелей және алқалық. 
Басқару шешімдері стратегияның алқалық шешімдерінде 
қолданылуына байланысты да жіктеледі: мажоритарлы (қара-
пайым көпшілік стратегиясы); консенсус және «байламды таң-
дау» стратегиялары. 
Қорытындысында бұл жіктемелердің барлығы бірін-бірі 
өзара толықтырады. Басқару шешімдерінің қарастырылған бар-
лық типтеріне «жақсы шешім белгілері» деп есептелетін бір-
қатар нормативтік талаптар қойылады. Олардың әлдеқайда 
әмбебаптарын тізіп шығамыз. 
Шешімнің тиімділігі. Егер қабылданған балама барынша 
мүмкін болатындардың ең негізгісі болса, онда басқару іс-
әрекетінің тиімділігі жоғарылауы мүмкін. 
Шешімдердің негізделуі, уақытылығы, жүзеге асырылуы 
(орындалуы), нақтылығы мен реттелуі, қаттылық пен икемді-
ліктің сабақтастығы шешім қабылдауда «шектеу факторы» 
принципінің сақталуында. 
Шешім қабылдау процесі басқару теориясындағы орталық 
пункт болып табылады, шешім қабылдау әдістері – оның ең 
жетілген, ресмиленген тарауы. Қазіргі кезде ол математикалық 
аппаратта, жүйелік талдауда, операциялар теориясы мен басқа 
да нормативтік пәндерде орнығатын арнайы бағытта рәсімделеді. 

жүктеу/скачать 1.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: