О. К. Иминов tdiu "Statistika" kafedrasi dotsenti, I f. n. M. Ya. Azimov

- ish xaqi yoki daromadning boshqa turi uchun yollanma ishni (bir soat bo’lsa ham) bajargan yoki korxona bilan rasmiy aloqani saqlab qolgan;

• 
  oilaviy korxonada haq olmay ish (bir soat bo’lsa ham) bajargan;
  
• 
  kasallik, mehnat ta’tili (homiladorlik va tug’ish hamda bolaga qarash bo’yicha ta’tillarni ham qo’shgan holda), ish tashlashlar, ob-havo shart-sharoitlari va shu kabilar tufayli ishda vaqtincha yo’q bo’lgan, ammo ular yo’qligida ularga ish haqi yozilgan - yozilmaganligi va ular bu vaqtda yangi ish izlagan - izlamaganliklaridan qat’inazar, korxona bilan rasmiy aloqani saqlab qolgan bo’ladi.
  

Ishsizlar - mamlakat milliy qonunchiligida mehnatga layoqatli yoshning quyi chegarasi sifatida qabul qilingan ma’lum yoshga etgan, ko’rib chiqilayotgan davrda:

• 
  ishga (daromadli mashg’ulotga) ega bo’lmagan;
  
• 
  darhol yoki milliy qonunchilikda belgilangan davr mobaynida ishga kirishishga tayyor bo’lgan;
  
• 
  ish izlab yurgan shaxslardir.
  

Ishsizlar toifasiga kiritishda yuqorida keltirilgan uchta mezonning hammasiga rioya qilinishi kerak. Mehnat bozorining infratuzilmasi rivojlanmagan holatlarda, dastlabki ikki mezon bilan chegaralaniladi. Ish izlayotgan va ishga tushishga tayyor bo’lgan o’quvchilar, talabalar, nafaqaxo’r va nogironlar, agar ular ishsizlar umumiy sonini aniqlashda hisobga olingan bo’lsa, imkoni boricha alohida ajratiladi.

Iqtisodiy nofaol aholi - ishchi kuchi tarkibiga, ya’ni bandlar va ishsizlar qatoriga kirmaydigan, tekshirilayotgan yoshdagi aholi. Aholining bu guruhiga: bolalar, o’quvchilar, uy bekalari, ishlamayotgan nafaqaxo’rlar va turli sabablarga ko’ra ishlamayotgan aholi kiritiladi.

Xalqaro standartlarda “iqtisodiy faol aholi” atamasi uni aniqlovchi ikki o’lchovni - bu, odatda, faol aholi, vaqtiga ko’ra davomli davrga (qoidaga ko’ra, yilga) tatbiqan va joriy faol aholi yoki aynan, ishchi kuchi, qisqa vaqt bo’lagiga (kun yoki haftaga) tatbiqan nazarda tutuvchi o’xshash tushuncha sifatida ishlatiladi.

Turli mamlakatlarda iqtisodiy faol aholi sonini aniqlashda uning tarkibida quyidagi guruhlarni hisobga olish munosabatida farqlar bor: harbiy xizmatchilar; davlat muassasalarida saqlanayotgan shaxslar (masalan, qamalganlar); rezervasiyalarda yashovchi shaxslar; birinchi bor ish izlayotgan shaxslar;





mavsumiy ishchilar va noto’liq ish vaqtida iqtisodiy faoliyat bilan band bo’lgan shaxslar. Ayrim mamlakatlarda bu guruhlarning hammasi yoki ma’lum qismi iqtisodiy faol aholi toifasiga kiritiladi, boshqa mamlakatlarda esa ular nofaol tariqasida talqin qilinadi. Ammo odatda iqtisodiy faol aholi to’g’risidagi ma’lumotlarga: talabalar, uy ishi bilan band bo’lgan ayollar; pensionerlar; to’liq o’z mablag’lari hisobiga yashovchi shaxslar; to’la boshqalarga qaram shaxslar kiritilmaydi. Qamalganlar, qoidaga ko’ra, ular iqtisodiy faoliyatda ishtirok etishlaridan qat’inazar bandlar va ishsizlar tarkibiga kiritilmaydi.

Iqtisodiy faol aholini ta’riflash maqsadida guruhlash usulidan keng foydalaniladi. Bu guruhlarni shartli tarzda ikki turga: umumdemografik va ijtimoiy - iqtisodiy turlarga ajratish mumkin.

Umumdemografik guruhlar faqat iqtisodiy faol aholigagina emas, balki butun aholiga taalluqlidir. Ularga quyidagilar kiradi:

1. 
   jins va yosh bo’yicha guruhlash;
   
2. 
   hududiy guruhlash (turar joy bo’yicha), har bir mamlakatning ma’muriy - hududiy bo’linishi asosida amalga oshiriladi;
   

g) oilaviy ahvolga ko’ra guruhlash (nikohda turganlar, bo’ydoqlar, ajralganlar, bevalar);

4. 
   oila a’zolari soni bo’yicha guruhlash;
   
5. 
   millati va ona tili bo’yicha guruhlash (har bir kishining o’z fikri asosida);
   

hisoblanadi);

z) ma’lumoti darajasiga ko’ra guruhlash (shu mamlakatda qaror topgan ta’lim tizimiga muvofiq);

i) yashash uchun zarur mablag’lar manbalari bo’yicha guruhlash (mashg’ulotlardan daromadlar; pensiyalar; nafaqalar; stipendiyalar; sarmoyadan daromadlar; foizlar; dividentlar; ijaraga berish; ayrim shaxslar boqimandalari; jamoalar boqimandalari; davlat boqimandalari).

Ijtimoiy - iqtisodiy guruhlar bevosita iqtisodiy faol aholiga taalluqli bo’lib, uning iqtisodiy faoliyatdagi o’rnini ifodalaydi. Bularga eng avvalo, sinflar va ijtimoiy guruhlar bo’yicha guruhlash kiradi, bu usul ilgarilari sobiq sosialistik mamlakatlar statistikasida qo’llanilgan. Hozirgi kunda 4-bandlik maqomining xalqaro tasnifi bazasida amalga oshiriladigan bandlikdagi holati bilan almashtirilgan.

Iqtisodiy faol aholi, bandlar va ishsizlar soni to’g’risidagi ma’lumotlar asosida iqtisodiy faollik, bandlik va ishsizlikning muvofiq keluvchi koeffisientlari alohida jins va yosh guruhlari bo’yicha ham, butun aholi uchun aniqlanadi. Bunda bandlik va ishsizlik koeffisientlarini quyidagi kategoriyalarga nisbatan hisoblab chiqish mumkin:

1. 
   aholining umumiy soniga;
   
2. 
   iqtisodiy faol aholi soniga.
   

S_band va S_{ish s} - o’rganilayotgan davrdagi bandlar va ishsizlarning o’rtacha

soni.

2. 
   Mikrodarajada band bo’lganlarni satistik o’rganish
   

Ro’yxatdagi xodimlar soniga ishga qabul qilish haqida buyruq chiqqan kundan boshlab, to ishdan bo’shatish haqida buyruq chiqquncha ro’yxatda bo’lganlar kiritiladi.

Doimiy xodimlar soniga ishga qabul qilish buyrug’ida muddati ko’rsatilmagan hodimlar kiritiladi.

Vaqtincha xodimlar soniga ikki oy muddatgacha yoki vaqtincha ishlamayotgan xodimlar o’rniga ishlashga 4 oygacha qabul qilinganlar kiritiladi.

Mavsumiy xodimlarga olti oygacha mavsumiy ish bajarish uchun qabul qilinganlar kiritildi.

Kalendar ish kuni ro’yxatdagi xodimlar soniga shu kuni haqiqiy ishlaganlar va turli xil sabablarga ko’ra ishlamaganlar kiritiladi:

• 
  xizmat safarida bo’lganlar;
  
• 
  navbatdagi va qo’shimcha ta’tilda bo’lganlar;
  

• 
  davlat va ijtimoiy majburiyatlami bajarish bilan band bo’lganlar; oilaviy sabablarga ko’ra:
  
• 
  sog’lig’i tufayli; ma’muriyat ruxsati bilan:
  
• 
  ishga chaqirish bo’yicha dam olayotganlar; o’z hisobidan ta’til:
  
• 
  korxona bo’sh turishi tufayli;
  
• 
  ikki yoshgacha bola tarbiyasi ta’tili; dekret ta’tili;
  
• 
  to’la ish haftasi bo’yicha ishlamaslik sharti bilan ishga qabul qilinganlar;
  
• 
  o’quv ta’tilini o’tayotgan sirtqi talabalar va h.k.
  

• 
  bir marotabalik ish bajarish uchunjalb etilganlar;
  
• 
  asosiy ish faoliyati boshqa korxonada qo’shimcha faoliyat ko’rsatayotganlar;
  
• 
  ish haqini saqlab qolmaslik sharti bilan boshqa korxonaga vaqtincha ishga yuborilganlar;
  
• 
  ishdan ajralgan holda o’qishga yuborilganlar (korxona hisobidan stipendiya oluvchilar).
  

, , , . ishga kelganlar + ishga kelmaganlar soni

О rtacharo yxatdagixodimlarsoni=—

kalendar kunlar

O’rtacha ro’yxatdagi xodimlar sonini hisoblashda kalendar kunlaridagi ro’yxatdagi xodimlar sonining yig’indisi (ishlamagan kunlardagi xodimlar soni bir kun oldingi kundagi ro’yxatdagi xodimlar soni hisoblanadi), kalendar kunlar yig’indisiga bo’linadi.

O’rtacha ishga kelganlar sonini hisoblashda, haqiqiy ishlagan kishi kunlar yig’indisi ish kunlariga bo’linadi.

Ishga kelgan va haqiqiy ishlaganlar orasidagi farq odatda korxonaning aybi bilan, ya’ni: xomashyo, elektr energiya bilan xullas, ish bilan ta’minlab bermasligi sababli bo’lib, u kun davomida yoki ayrim ish soatlarida bo’lishi mumkin.

Bu ko’rsatkichlarni hisoblashni quyidagi misolda ko’rib chiqamiz Avgust 1-dekadasida korxona xodimlari haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan (kishi hisobida).