О. К. Иминов tdiu "Statistika" kafedrasi dotsenti, I f. n. M. Ya. Azimov

Mehnat bozori statistikasi o’z predmeti va usuliga ega bo’lib, statistika ijtimoiy-iqtisodiy ommaviy hodisa va jarayonlarning miqdor tomonini aniq makon va zamonda, ularning sifati bilan uzviy bog’liqlikda o’rganadi.

Mehnat statistikasining asosiy maqsadi mehnat potensialini shakllantirish zaminlarini miqdoriy ta’riflash, uning tarkibini turli belgilarga ko’ra o’rganish; ish kuchi bozorini ta’riflash; ishga yaroqli aholining ijtimoiy, kasbiy va hududiy moyilligini o’rganish, ishchi kuchiga xarajatlar darajasi, dinamikasini tahlil qilish hisoblanadi.

Mehnat statistikasining markaziy vazifalaridan biri - mehnat potensialidan foydalanish, ish vaqtidan foydalanish darajasi va mehnat potensialidan to’la foydalanilmaganlik oqibatda iqtisodiyotdagi yo’qotishlar kabi savollarni ta’riflashdir. SHu bilan birga ishchi kuchi turmush darajasini aniqlovchi ko’rsatkichlar, aholining mehnat, turmush va dam olish sharoiti darajasi va dinamikasiga statistik ta’rif berish lozim. Mehnat va mehnat munosabatlari sohasida sodir bo’layotgan hodisa va jarayonlar mehnat statistikasi predmeti bo’lsa, mehnat bozori statistika tadqiqot ob’ekti hisoblanadi.

Mehnat bozori statistikasi metodologiyasi barcha nazariy statistika usullaridan foydalanadi: absolyut va nisbiy miqdorlar, o’rtacha va variasiya ko’rsatkichlari, guruhlash va tasniflash, balans va indekslar usuli, tanlanma kuzatish usuli kabilardan.



Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Mehnat statistikasi predmetiga ta’rif bering.
   
2. 
   Bozor va mehnat bozoriga ta’rif bering.
   
3. 
   Mehnat statistikasining boshqa fanlar bilan aloqasini izohlab bering.
   
4. 
   Mehnat statistikasining bugungi kun vazifalari.
   
5. 
   Mehnat statistikasida qo’llaniladigan usullar.
   
6. 
   Mehnat statistikasi usuli va metodologiyasi orasidagi birligi va farqi.
   
7. 
   Xalqaro Mehnat Tashkiloti va uning statistik faoliyati qanday?
   
8. 
   Mehnat statistikasi qanday ko’rsatkichlar tizimidan foydalanadi?
   

1. 
   Akbarova Z. Mehnat bozori statistikasi. O’quv qo’llanma. - T.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, Toshkent, 2004.
   
2. 
   ^д рeд. С.Д.Илeнкoвoй. Микрoэкoнoмичeская статистика. Учeбник. - М., 2004 г.
   
3. 
   В.Г.Минашкин, O.ЛКoзарeзoва. Oснoвы тeoрии статистики. - М, 2004 г.
   
4. 
   Р.А.Шмoйлoва и др. Практикум no тeoрии статистики. Учeбнoй пoсoбиe. - М., 2004 г.
   
5. 
   Р.А.Шмoйлoва и др. TeopMa статистики. y4e6Hrn:. - М., 2004 г.
   
6. 
   O’zbekiston iqtisodiyotini liberallashtirish yillarida. TDIU, 2005.
   
7. 
   Башкатов Б.И., Карпухина Г.Ю. Международная статистика труда. Учебник. - М.: Дело и Сервис, 2001.
   
8. 
   Сиденко А.В., Башкатов Б.И., Матаева В.М Международная статистика. Учебник - М: Дело и Сервис, 1999.
   
9. 
   www. euireland. ie
   
10. 
    www.cec.org.uk
    
11. 
    www. eurunion. org
    
12. 
    www. europarl. ie
    

13. 
    bob. MEHNAT POTENSIALI VA MEHNAT RESURSLARI MEHNAT BOZORI STATISTIKASINING O’RGANISH OB’EKTI SIFATIDA
    

1. 
   Mehnat potensiali va mehnat resurslari haqida tushuncha
   

Ishlab chiqarish kuchining rivojlanishi, yalpi ichki mahsulot barpo etilishi jamiyat a’zolarining moddiy va madaniy talablarini qondirish asosida iqtisodiy samaradorlikni oshirish yotadi. Ishlab chiqarish vositalari va ularni harakatga keltiruvchi ish kuchi - ishlab chiqarish kuchini tashkil etadi. Samaradorlik muammosini hal etish, potensial imkoniyatlardan - ishlab chiqarish fondlaridan, mehnat resurslaridan maksimal foydalanish asosida, sifat tarkibini oshirish hisobiga davlat iqtisodiy potensialini ko’paytirish, rasional foydalanish yordamida bajariladi.

Pirovard ishlab chiqarish har so’miga qancha xarajat etilishi jamiyat uchun muhim bo’lib hisoblanadi, shuning uchun yalpi ichki mahsulot, pirovard mahsulot o’sish sur’ati, asosiy va aylanma fondlarni, ish kuchi va boshqa resurslarni o’sish surati orasidagi mutanosiblik optimal miqdorini saqlash, uzluksiz hisob olib borish, tekshirish zaruriyati kelib chiqadi.

Jamiyat hayotining muhim tomonidan biri bo’lib ish kuchini takror ishlab chiqarish hisoblanadi va shu munosabat bilan bu nafaqat iqtisodiy muammo bo’lib, balki yangi ijtimoiy munosabatlarni shakllanishiga ta’sir ko’rsatib, o’z ichiga sosiologik, demografik, ruhiy, siyosiy aspektlarni qamrab oladi. Xalq xo’jaligining rivojlanishi muhim omillardan biri bo’lib, mehnat resurslaridan samarali foydalanish, iqtisodiy mehnat faolligini oshirish hisoblanadi.

Mehnat resurslari jamiyat ishlab chiqarishning asosiy kuchi bo’lib, ishlab chiqarish vositalari, moddiy boyliklar yaratishda bevosita ishtirok etadi.

Bugungi kunda davlat mehnat resurslaridan foydalanishga ikki xil yondashish mumkin. Birinchisi, jamiyat ishlab chiqarishida iqtisodiy faoliyat bilan band bo’lganlardan to’laroq foydalanish bo’lsa, ikkinchidan iqtisodiy faoliyat bilan band bo’lishga mumkin qadar ko’proq aholi potensial mehnat resurslarini jalb etishdir.

Har qanday ishlab chiqarishni tashkil etish uchun uch element mavjud bo’lishi lozim:

• 
  mehnat predmeti;
  

• 
  ish kuchi.
  

kuchlaming moddiy buyum qismi ilgarigi jonli mehnat mahsulidir.

Inson mehnat qilish qobiliyati moddiy ne’mat yoki xizmatlar yaratishda o’ziga o’rinbosar topadi.

Ishlash qobiliyatiga ega bo’lgan shaxslar, ya’ni ishchi kuchining yig’indisi mehnat resurslarini tashkil etadi, bularga nafaqat iqtisodiy faol aholi, balki boshqa kategoriyalari ham, shu jumladan, ishdan ajralgan holda o’qiyotganlar va ayni daqiqada ishlamayotgan va ish qidirayotganlar ham kiritiladi.

Mehnat resurslari haqida ikki xil tushuncha mavjud:

• 
  potensial mehnat resurslari;
  
• 
  haqiqiy mehnat resurslari.
  

Davlatimizda mehnat resurslar yoshining quyi chegarasi 16 yosh bo’lib, yuqori chegarasi ayollar uchun 55 yoshgacha, erkaklar uchun 60 yoshgacha hisoblanadi. 16 yosh quyi chegarasi bo’lishi bilan ilgarigi, bozor munosabatlariga o’tishdan oldingi davrda, majburiy 11 yillik o’rta ta’lim sharoitida, maktabni o’quvchilar asosan 17 yoshga yaqin bitirishar edi va mehnat resurslari safiga shu yoshdan keyin qo’shilishgan. Hozirgi paytda 9 sinfgacha majburiy o’rta ta’lim bo’lib, 14 yoshni tashkil etadi, demak o’qishni xohlamaydiganlar mehnat resurslari qatoriga qo’shilishadi.

Mehnat yoshining yuqori chegarasi ham turli xil imtiyozli mehnat faoliyati bilan band bo’lganlar uchun mavjud bo’lib, bunday imtiyozli nafaqaga chiquvchilar turli xil sog’liqqa zararli mehnat sharoitida faoliyat ko’rsatayotganlar, ko’p bolali ayollar, san’at xodimlari: o’yinchilar, duxovoy instrument

cholg’uchilar va hokazolar bo’lishi mumkin.

• 
  ishlaydigan o’smirlar: ishlaydigan o’smirlar soniga turli xil omillar ta’sir ko’rsatadi, eng ko’proq ta’sir ko’rsatadigan omil ijtimoiy-iqtisodiy omildir. Bunga oila iqtisodiyoti va farovonligi ham kiradi.
  

• 
  imtiyozli pensiyaga chiqib ishlamaydiganlar soniga;
  
• 
  ishdan ajralgan holda o’qiyotganlar soniga;
  
• 
  uy-ro’zg’or ishlari bilan band bo’lganlar soniga;
  
• 
  bola tarbiyasi bilan band bo’lganlar soniga;
  
• 
  mehnat qilishni istamaydiganlar soniga va h.k.
  

2. 
   Mehnat resurslari soni o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar
   

Ish kuchi harakati aholi mexanik harakatiga qaraganda kengroq bo’lib, uning quyidagi turlari mavjud:

• 
  tarmoqlararo;
  
• 
  makonda;
  
• 
  malakaviy;
  
• 
  funksional;
  
• 
  xalqaro.
  

1. 
   Makon belgisi bo’yicha.
   

2. 
   Muddati bo’yicha:
   

• 
  doimiy;
  
• 
  vaqtincha;
  

Doimiy migrasiya belgilangan muddat oralig’ida mazkur davlatga doimiy istiqomat qilish uchun ko’chib kelganlar yoki undan ko’chib ketganlar soni bilan ta’riflanadi. Doimiy istiqomat qilish joyini o’zgartirmasdan joriy ehtiyojlarini qondirish maqsadida mazkur davlatga kirib kelganlar soni-vaqtincha migrasiyani tashkil etadi. Mavsumiy ish kuchi vaqtincha migrasiyadan alohida hisobga olinadi.Bir haftadan kam bo’lgan muddatda ishdan doimiy istiqomat qiluvchi makonda va teskarisi - mayatnik migrasiya deyiladi.

3. 
   Tashkil etilishi bo’yicha:
   

-tashkil etilmagan migrasiya;

-qonuniy;

-noqonuniy migrasiyalarga bo’lib o’rganiladi.

Yillik ajratilgan kvotalarga binoan immigrantlar soni qonuniy migrasiya deyiladi.

Noqonuniy migrasiya hujjatlar bilan vakolat berilmagan, mazkur davlat makonidan boshqa davlatlar makoniga belgilangan qoidaga rioya qilmasdan o’tish maqsadida foydalanilayotgan migrasiyadir.

Bundan tashqari, kasbiy faoliyatni noqonuniy bajarish uchun belgilangan qoidaga rioya qilmay, mazkur davlatga kirib kelish ham noqonuniy migrasiya hisoblanadi. Ularga: viza muddati tugaganlar, sayyohlik vizasi bilan mehnat faoliti





yuritayotganlar, shuningdek, noqonuniy kasbiy faoliyat yuritish, qurol-yarog’, narkotik moddalar va hokazolar bilan savdo qilish, ish kuchini noqonuniy yo’llar bilan chet ellarga yuborish bilan shug’ullanuvchilar kiradi.

4. 
   Migrasiya sabablari bo’yicha:
   

-ijtimoiy-iqtisodiy migrasiyaga bo’linadi.

Mehnat migrasiyasi iqtisodiy faol aholining ish izlab, makondaga harakati, tarmoqlararo harakatidir. Mehnat migrasiyasining ichki va tashqi malaka darajasi bo’yicha va boshqa ko’rinishlarga bo’lib o’rganish mumkin.

Qisqacha xulosalar

Ishlash qobiliyatiga ega bo’lgan shaxslar, ya’ni ishchi kuchining yig’indisi mehnat resursidir.

Mehnat yoshidagi mehnatga layoqatlilar potensial mehnat resurslariga kiradi.

Mehnat qilish yoshi, mehnat resurslariga, davlat rivojlanishiga bog’liq holda o’zgarib turadi, ya’ni mehnat resurslariga bo’lgan talab mehnat yoshining o’zgarishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Potensial mehnat resurslari davlatda mehnat qilish imkoniyatiga ega bo’lganlar qanchani tashkil etishini ko’rsatib bersa, haqiqiy mehnat resurslari shu davlat mehnat resurslari imkoniyatidan qanday

foydalanilayotganini, o’rganilayotgan davrda aholining o’z mehnat qilish imkoniyatini tadbiq qilish huquqidan foydalanilganlar tushuniladi.

Ishlab chiqarish kuchining rivojlanish asosi, yalpi ichki mahsulot dinamikasining o’sishi, jamiyat a’zolarining o’sib boruvchi moddiy va ma’naviy talablarini to’laroq qondirish asosi bo’lib iqtisodiy samaradorlik hisoblanadi. Har qanday jamiyat ishlab chiqarish kuchining asosi bo’lib mehnatkashlar, ya’ni mehnat resurslari hisoblanadi. Bozor munosabatlariga o’tish maqsadi - aholining turmush darajasini yuqori pog’onaga ko’tarish hisoblanib, bunga esa barcha resurslardan samarali foydalanish asosida erishish mumkin. Aholining turmush darajasi, mehnat qilish huquqini muhofaza etishga bog’liq bo’lib, uni nafaqat mehnat qilish huquqi borligi balki ishlashni xohlovchilarni mehnat bilan ta’minlashga imkon yaratishga yordam berishdir.

Mehnat resurslari sonining o’zgarishiga aholi sonining o’zgarishiga ta’sir etuvchi demografik va migrasion omillar ta’sir ko’rsatadi.

1. 
   Ish kuchining ijtimoiy ishlab chiqarishda tutgan o’mi.
   
2. 
   Potensial mehnat resurslari haqida tushuncha va uning mohiyati.
   
3. 
   Mehnat yoshidagi aholi chegaralari.
   
4. 
   Haqiqiy iqtisodiy mehnat resurslari haqida tushuncha.
   
5. 
   Mehnat resurslarini o’rganish muammolari.
   
6. 
   Mehnat resurslarining soniga ta’sir etuvchi omillar.
   

1. 
   Akbarova Z. Mehnat bozori statistikasi. O’quv qo’llanma. - T.: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, Toshkent, 2004.
   
2. 
   ^д рeд. С.Д.Илeнкoвoй. Микрoэкoнoмичeская статистика. Учeбник. - М., 2004 г.
   
3. 
   В.Г.Минашкин, O.ЛКoзарeзoва. OcHoBbi тeoрии статистики. - М., 2004 г.
   
4. 
   Р.А.Шмoйлoва и др. Практикум no тeoрии статистики. Учeбнoй пocoбиe. - М., 2004 г.
   
5. 
   Р.А.Шмoйлoва и др. Teoprn статистики. Учeбник. - М., 2004 г.
   
6. 
   Башкатов Б.И., Карпухина Г.Ю. Международная статистика труда. Учебник. - М.: Дело и Сервис, 2001.
   
7. 
   Сиденко А.В., Башкатов Б.И., Матаева В.М. Международная статистика. Учебник - М: Дело и Сервис, 1999.
   
8. 
   www. euireland. ie
   
9. 
   www.cec.org.uk
   
10. 
    www. eurunion. org
    
11. 
    www. europarl. ie
    

Mehnat resurslari balansini tuzishda nafaqat «Mehnat statistikasi» ma’lumotlari, balki boshqa tarmoq statistikasi ma’lumotlaridan ham foydalaniladi. Mehnat resurslari balansi, ish kuchi manbalarini ko’rsatib berish bilan bir qatorda iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha, hududlararo, faoliyat turi, mulkchilikka egalik va hokazolar bo’yicha taqsimlashni ko’rsatib beradi.

Bozor munosabatlariga o’tilishi bilan mehnat statistikasi oldiga qo’yilgan vazifalar doirasi ham kengaydi. SHuningdek, mehnat resurslari balansiga ham o’zgartirishlar kiritildi, shular qatoriga bandlilikning yangi turlari, ko’rinishlarini inobatga olish, yangi ishchi kategoriyalarini (ish beruvchilar, yollanma ishchilar, o’z-o’zicha band bo’lganlar va ishsizlik ko’rsatkichlari va h.k.) e’tiborda tutish lozim bo’lmoqda.

Hozirgi kunda tuzilayotgan mehnat resurslari balansi jadvali quyidagicha:

1. 
   jadval
   

1. 
   Mehnat resurslari - jami shu jumladan:
   
2. 
   Mehnatga layoqatli yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi 03.Iqtisodiyotda band bo’lgan qariyalar va o’smirlar
   

04.Qariyalar 05.O’smirlar

Mehnat resurslarining taqsimlanishi:

06.Iqtisodiy faol aholi - jami (07-09) shu jumladan:

07.Iqtisodiyot tarmoqlarida bandlar - hammasi ulardan:

• 
  qishloq va o’rmon xo’jaligi, ovchilik
  
• 
  baliqchilik;
  
• 
  tog’ - qazilma sanoati va karerlar izlash;
  
• 
  qayta ishlov beruvchi sanoat;
  
• 
  elektroenergiya, gaz va suv ta’minoti;
  
• 
  qurilish;
  

• 
  ulgurja va chakana savdo: mashina va motosikllar, maishiy tovarlar, shaxsiy gigiena tovarlarini ta’mirlash;
  
• 
  mehmonxona va restoranlar;
  
• 
  transport, ombor xo’jaligi va aloqa;
  
• 
  moliyaviy vositachilik;
  
• 
  qo’zg’almas mulk bilan operasiyalar, ijara va tijorat faoliyati;
  
• 
  davlatni boshqarish va mudofaa, majburiy ijtimoiy sug’urta;
  
• 
  maorif;
  
• 
  sog’liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar;
  
• 
  boshqa kommunal, ijtimoiy va shaxsiy xizmatlar;
  
• 
  xususiy uy xo’jaliklarining yollanma ishchilari ;
  
• 
  ekshududiy tashkilotlar va idoralar;
  

8. 
   Bandlar umumiy sonidan (06 qatordan) qisqartirilgan ish kuni (haftasiga qisman ish haqi bilan yoki umuman uni saqlanmagandan holda o’tkazilgan xodimlar)
   
9. 
   Ishsizlar
   
10. 
    Mehnatga layoqatli yoshdagi ishlab chiqarishdan ajralgan holda o’quvchilar (talabalar, maktab o’quvchilari; tinglovchilar va h.k.)
    
11. 
    Mehnatga layoqatli yoshdagi uy yumushlari va yosh bolalar tarbiyasi bilan bandlar. Balans (06 + 10 + 11) Balansdan tashqari: yoshi bo’yicha va qarovchisini yo’qotganligi uchun
    
12. 
    Nafaqaxo’rlar
    
13. 
    Maktab va boshqa o’quv yurtlarining mehnatga layoqatli yoshgacha bo’lgan o’quvchilari
    
14. 
    Maktabgacha yoshdagi bolalar
    
15. 
    Nafaqa olmaydigan qariyalar
    

1. 
   
   жүктеу/скачать 316.79 Kb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: