«Орта ғасырдағы Азия және Африка тарихы»
жүктеу/скачать 0.66 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 16 Дәріс. Ұлы Моғол империясы. Мақсаты
| Әдебитеттер:
1. История стран Азии и Африки в средние века. В 2-х частях. Ред.кол.: Ф.М.Ацамба.,З.Г.Лапина, М.С.Майер. –М.,МГУ, 1987 2. Семенов В.Ф. История средних веков.-М.,1970. 3. Всемирная История 12-томах. Т.2-3. М.,1957. 4. Васильев Л.С. История Востока. В 2-х томах, Т-1. М., 1998. 5. История Востока В 3-х томах /ІІ-том Восток в средние века М.,РАН-1995 М.,РАН-1998. 6. История средних веков (под ред. Сказкина) М.,88 7. С.А.Тортаев. Орта ғасырлардағы Шығыс елдерінің тарихы А.1998ж. 8. История стран зарубежной Азии. Л.,1970. 9. История Индии в средние века М.,1967. 10. Неру Дж. Откритие Индии М.,1995. 11. Антонова К.А., Бонгард-Левин Г.М., История Индии М.1979. 12.Касты в Индии М.,1965. 13. Бабур З.М. Бабур-нама. А.1996. 14.Медведев Е.М. Очерки истории Индии до ХІІІ в. М.,1990. 16 Дәріс. Ұлы Моғол империясы. Мақсаты: Жоспары Бабырдың Үндістанды жаулауы. Бабырнама. Ұлы Моғолдар империясының ішкі құрылымы. Феодалдық жер иеленушіліктің дамуы. Акбар реформасы. Мәдениет. Моғол империясы саяси-әкімшілік құрылымы жағынан феодалдық деспотияға негізделген мемлекет. Сословиелік мекемелер, сайлау ұйымдары болған жоқ. Мемлекет басында – падишах – сұлтан – шексіз билікке ие болды. Моғол империясында, декан сұлтанаттарында т.б. бірқатар қалаларда ислам мемлекеттік дін, биліктің тірегі болды. Сондықтан билеушілер ең алдымен мұсылман ақсүйектерінің мүдделерін қорғады. Мұсылман ақсүйектері жоғарғы билік басында ықпалды билікке ие болды. Әмірлер мен мансабдарлардың басым көпшілігі жаулап алушылар немесе мигранттар болды немесе солардың ұрпақтары. Жаулап алушылардың Орта Азиядан, Иран, Ауғанстаннан шыққаны белгілі. Мансабдарлардың арасында жергілікті ақсүйектер, индус дінін ұстаушылар болды. Мемлекеттің түпқазығы – билеуші адамдар, маңызды мекемелердің басқарушылары болды. Салық мекемесін – диван немесе уәзір; әскери мекемені – мир-бахши; шеберханалар мен әр түрлі «қызметтерді» - мгер – саман; мұсылмандық істерді – садр – ус – судур (кази ул – куззат) басқарды. Маңызды қызметтерге сұлтан тағайындады. Провинция – жергілікті жерлер – суба, ірі қалаларды – қала басшылары – котвал басқарды. Сұлтанға әр жауапты чиновник өз штатынан қызметкерлердің кандидатурасын ұсынды, оларға ақы төленді немесе жер түрінде берілді. Ақша алумен шектелген чиновниктер – накди, ал қызметкерлердің басым көпшілігі әскербасыларды қоса джагир – жер үлестіріп алды. Джагир – мансабдарға белгілі бір жерден (деревня, бірнеше деревнялар, аймақ) қазынаға төленетін салықты жинау құқығы. Джагирді қайтарып алып отыруды немесе басқа жерлерге ауыстырды. Сұлтанның жарлығымен джагирдардың жер шаруашылығынан алынатын мемлекеттік салық көлемі белгіленді. Диван және чиновник джагирдардан табыстары мен шығындар жөнінде есеп талап етті. Оның тиісті міндеттерді белгілі бір әскер санын ұстау, қандай да әкімшілік қызметтерді атқаруды орындауын қадағалады. Іс жүзінде джагирдарлар өздерінің міндеттерін үнемі орындаған жоқ. Джагирде өз жанұясымен тұрып, өнімнің мөлшерін өзі анықтады, джагирді мұраға қалдырып отырды. Джагир батыс Еуропадағы бенефицийге ұқсас, Бенефиций немесе ленге қарағанда джагирдардың жеке меншік құқықтары шектеулі болды. Сұлтанның иелігінде іс жүзінде халисе («ерекше», «айрықша») жерлері болды, оны чиновниктер арқылы басқарды. Халиседен түскен табыс бекіністер салуға, сұлтан саарайының қажеттеріне, гарем, әскер, ат қора, жеке гвардия, мемлекеттік кархан, т.б. қызметтерді төлеуге жұмсалды. Билеушіге тиісті жерлерден түскен табыс джагир жерлерінен келетін табыстан аз болды. «Аин – и Акбари» мәліметтері бойынша 67-76 % салық көлемі джагирдарлардың қалтасына түсті. Халисе жерінен түсетін салық 24-36 %. Осы табыстың бір бөлігі ақысын ақшалай алатын мансабдарларға берілді. Джахангир кезінде халисе жерінен түсетін табыс 50 лакх рупийді құрады, салықтың 5 % ғана қамтыды. Қаржы тапшылығы бұрын қазынадағы қор есебінен жабылды. Бұл қысқару жерді есепсіз тарату нәтижесі. Сұлтанның бұл әрекетіне сарайда наразылықтар өсті. Шах – Джахан кезінде халисе жерлерінен табыс 3 крор рупий, ал джагирдарлардан түсетін табыс – 22 крор болды. Барлық кірістің 1/7 бөлігін құрады. Аурангзеттің алғашқы билік құрған жылдарында Халисе жерлердің қоры өсіп, билік құрушы үйдің табысының 1/5 құрады. Акбар кезіндегі қазына табысынан сәл ғана кем болды. Алайда көптеген джагир беру халисе жерінің қорын тауысты. Аурангзебтің шексіз соғыстары мен жазалау жорықтары көп қаржы талап етті. Сұлтанның джагирдралардың табыстарын қысқартуға ұмтылуы олардың қатты қарсылығын туғызды. Джагирлық жүйе ХІІІ-ХІҮ ғасырлардағы сияқты раджпут және басқа жергілікті феодалдық иеліктердің шартты жерлері болып табылады. ХҮІ-ХҮІІ ғғ. деректерде оларды ватандарлар немесе заминдарлар деп атады. (жер иелері). Бір бөлігі империялық иеліктен тәуелсіз болып, табысты феодалдық рента түрінде иеленді. Енді бір бөлігі делдалдық роль атқарды. Заминдарлар жергілікті индус-феодалдардың жерлері. Жерге меншіктің категорияларының бірі – мүлік жерлері. Заң жүзінде, іс жүзінде де мүлік жерлері мұраға қалдырылды. Жаңадан игерілген жерлер, сулы жерлер, деревнядағы қауым жерлері, қалалардағы үйлер тұрған жерлер – мүлікке жатты. Қандай да салық төлеуден босатылған жерлер - мұсылман мешіттері, сопылық монастырь – ханека, медресе, индус храмдары, жеке дінбасылар, абыздар, тұтас діни қауымдар иелігіндегі жерлер. Деректерде оларды сойырғал, мадад - и-мааш, мадад и харадж, инам, вазифа – йе – аима деп атады. Көлемі жағынан ұсақ және орташа жер теліктері болды. Үндістандық мұсылман өнерінде тек сәулет өнері дамып қойған жоқ, сонымен бірге кескіндемеге көңіл бөлінді. Үндістандағы мұсылман кескіндемесіндегі миниатюраның даму барысы исламдық пуриатанизмді үнділік рух біржолата жеңгендігін көрсетті. Ислам сәулетінің көне ескерткіштері қатарына Аджмердегі (Раджастхан) мешітті жатқызуға болады. Ислам сәулет өнеріне тән қабір басындағы ескерткіштер, күмбездер өзіндік ерекшеліктерге ие. Үнділік ислам сәулет өнеріне тән негізгі белгі – қоршаған табиғатпен жарасып тұратындығы. Сондықтан да бақтардағы мешіт жанында орналасқан исламға тән мұнаралар сәулет құрылысында пайдаланылды, оның құрылымы өте жақсы дамыды. Үнді сәулеті мен оның сәндік бейнелеу өнері мұсылмандық ұлыстарға ықпал жасады. Ахмадабатағы көркемдік көзқарас тұрғысынан аса елеулі сәулет ескерткіші – Джами – Мазджид мешіті (1424 ж. салынған). Үндістандағы ерте ислам сәулет өнерінің інжу – маржаны – 1514 жылы салынған Рани Сепари мешіті, сонымен қатар Ахмад – шаһ (1414 ж.) мешіті. Сасарамдағы Шет – шаһ кесенесі мейлінше әсем және жақсы салынған (1540 – 1543). Бұл – иундар құмтасынан салынған сегіз қабырғалы кесене болатын. ХҮІ-ХҮІІІ ғасырдың ортасындағы Индия мәдениеті түрлі этнолингвистикалық және конфессионалдық қауымдардың мәдениетінің жиынтығы, ерекше, жан-жақты және көпқырлы. Индия мәдениеті ең алдымен бай, көпғасырлық дәстүрге негізделді, индуизммен тығыз байланысты еді. ХІІІ – ХҮ ғғ. Орта Азия, Иран, т.б. мұсылман әлемінің елдерінен келген ислам мәдениетімен синтезі жүрді. ХҮІ-ХҮІІІ ғғ. елдің мәдениетінің дамуында парсы тілі үлкен роль атқарды. Парсы тілі – Индиядағы мұсылман елдерінде ресми тіл болды. ХІІІ ғасырдан бастап жергілікті тіл мен әдебиет туындыларына ықпал етті. Осы кезеңдегі әдебиеттегі стиль күрделі, қарапайым адамдарға түсініксіз, ерекше болуымен айқындалды. Моғол империясында парсы тілінде жазған ақындар Мулла Джами Бихуд, Мир Джалауддин Саядат өмір сүрді. Абул – Фазл Аллмаидің ағасы Файзи ең көрнекті ақындардың бірі. Аурангзебтің ағасы Дара Шукох сопылардың философиясы мен діни ізденістерімен жақсы таныс болды. Оның ықпалымен санекриттен «Бхагавадгита» т.б. шығармалар парсы тіліне аударылды. Ведалар, упанишадаларды жақсы білген, «Бес кітап» пен «Жаңа өсиет» пен таныс болған Дара Шукох, «менің дінім – Жетпіс екі халықтың діні» - деді. Көзқарастары үшін қудаланып, жазаланды. Абдул – Кадир Бедиль (1644-1720) – философ – пантеист, индуизм философиясымен жақсы таныс, соңғы көрнекті парсы тілінде жазатын ақын. Моғол кезеңінде парсы тіліндегі тарихнама одан әрі дамыды. Шежірежел – проза жанрының ерекше бір түрі. Ғалым-тарихшылардың әлеуметтік және саяси көзқарастарын білдіретін құрал болды. Абдул – Фазл – Аллами – парсы тіліндегі көрнекті тарихшы. Оның көрнекті, көлемді «Акбар-наме» - сұлтан Акбар кезіндегі 1556-1593 жылдарды толық қамтиды. Соңғы бөлімінде «Аин – и - Акбари» (Акбардың ұстанымдары) – сарай өмірі, Кархане – мемлекеттік шеберханалар мен қызметтер, армияны ұйымдастыру, Акбар реформалары, қызмет адамдарына арналған жадынамалар беріледі. Абул – Фазл тарихшы ретінде өз замандастары - Низам уд – Дин Ахмад т.б. ықпал етті. Низам уд – Дин Ахмадтың көрнекті шығармасы «Таба – кат – и Акбари» («Акбардың разрядтары»). Абдул – Кадир ибн Мулук – Шах Бадауни – көрнекті тарихшылардың бірі, өзінің «Таңдаулы тарихтарында» («Мунтахаб ат – таварих») Акбардың реформаларына қарсы шығады. ХҮІІ ғ. бірінші жартысында көптеген тарихи шығармалар жазылып, билеушілер Джахангир мен Шах – Джаханға марапаттауларға негізделеді. Эпистолярлық жанр негізінде прозалық шығармалар дамыды. Аурангзебтің қамаудағы әкесі Шах – Джахан мен ұлдарына жазған хаттары ерекше құнды. Бабырнама Бабырдың немересі Бүлбадан – бегім әкесіне арнап «Хумаюн-наме» мемуарын жазды. Джахангир – сөз өнерінің хас шебері, өнердің бағасын білетін жан-жақты билеуші. «Джахангир – наме» мемуары құнды тарихи дерек. Парсы тілінің ықпалымен хиндустани тілі, әсіресе оның әдеби түрі – урду араб графикасын қабылдап дамыды. Урду әдебиетінің маңызды орталығы ХҮ ғ. бастап Деканның қалалары болды. Мухаммад Кули Кутб – шах және Ваджихаурду тілді поэзияның көрнеті өкілдері. ХҮІ ғ. соңы – ХҮІІ ғ. басында бұл қалалар әдебиет провинцияларына айналып, Дели орталық болды. Сафруддин Мухаммад Фаиз – көптеген Маснави және Газемилердің авторы. Оның ықпалымен қалыптасқан ақындар – Мир Таки Мир, Назир Акбарабади. ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Индияның басқа – бенгали, маратхи – тілдерінде бай әдебиет қалыптасты. Бхакти идеялары ықпал етті. ХҮ – ХҮІІ ғғ. көрнекті бхакти – ақындар құтқарудың жолы құдайға сенім идеясын синкретизм идеясы үнді – мұсылман мәдени синтезінің жарқын көрінісі. ХҮІ ғ. бхакти поэзиясының көрнекті өкілі сикхтар гуруы Нанак ХҮ ғ. атақты ақын – бхакты Кабира ықпалымен жазған өлеңдері «Ади Грантх» қасиетті кітабына кірді. Бенгалиядағы ақын-бхакт, діни қайраткер Чайтанья маратхида Намдев пен Экнатх. Хинди варианттарының бірінде Тулси Даса поэмасы «Рамаяна» жазылды, әлеуметтік утопияны білдіретін «Царство Рамы» - әділеттілік патшалығын сипаттайды. «Рамаяна» поэмасының кейіпкерлері хинди тілді тұрғындардың арасында белгілі болды. Поэманың адамдардың, соның ішінде, ең төменгі топтағылардың да Құдай алдындағы теңдігін жырлауы қарапайым халыққа жақын да түсінікті еді. Аградан шыққан соқыр ақын, батыс хинди тілінде жазған – Сұрдас әлеуметтік теңдік утопиясын суреттеді. Оның «Гокуль деревнясы» - адамдардың бәрі тең, әділеттілік үстем болған патриархалдық қауымдық идеал. Діни синкретизм идеясы саяси ой-пікірде де көрініс тапты. Жоғарыда айтылған тарауларда Абул – Фазл Аллами шығармашылығында және Акбардың діни саясатында көрінісі тапты. ХҮІ-ХҮІІ ғғ. үнді архитектурасында терең із қалдырды. Құрылыстарда екі жақты ықпал: жергілікті үндіс және ортаазиялық-ирандық архитектуралық стильдердің синтезі және құрылыс ішіндегі техникалық прогресс жолымен дамыды. Архитектуралық стильдердің синтезі әсіресе Акбар кезінде тұрғызылған құрылыстарға тән. Аградағы бекініс – қамал, Фатих пур – Сикридегі құрылыстарда раджпут бекіністерінің сәулет өнері мен индус, джайна храмдарының ықпалын білдіреді. Фатихпур – Сикри 1569-1585 жж. Акбардың резиденциясы болды. Сонымен бірге мұсылман кесенелеріне тән қатал формалармен бірге, үнді архитектуралық дәстүріне тән декордың байлығы да бар. ХҮІ ғ. екінші жартысындағы сәулет өнерінің маржаны Делидегі Хумаюннің кесенесі. Иран сәулет өнерінің үлгісімен парктің ортасында орналасқан. ХҮІ ғ. екінші жартысында фонтондар мен су көздеріне бай парктер салу өнері жоғары дамыды. Моғолдар кезеңінің құрылысшылары мәрмәрді жиі қолданған. Акбардың сарайлары мен қамалдары мәрмәрдан тұрғызылған, шеберлер өңдеуге күрделі тасты шебер өңдеп, одан шілтердей нәзік туындылар жасаған. жүктеу/скачать 0.66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|