Жапарали Осмонкуловдун чыгармачылыгы

Азыркы таланттуу жаш авторлордун бири Жапарали Осмонкуловдун «Күн кызарып батканда» аттуу китебинен орун алган отуз алты ырдан бүткөн аңгеменин ар бирине токтолуп, чамалап-чактап, ой-жүгүртсөңүз, кейипкерлердин ички ажарына, рух баданине астейдил үңүлсөңүз, сюжет куруу, фабула өнүктүрүү, композицияны чыңалыңкы-чыйралтып, айтыла турган идеяны, адам сынын-сыпатын шөкөттөөнү эмнеден баштап, кандай толготуп, кандай чечмелеп, каерде чекит коюу ыкмаларына, чеберчилигине-бир сөз менен айтканда толук кандуу көркөм перзент жаратуу методуна жакшылап көңүл бөлсөңүз, автордун биз белгилеп жаткан оригиналдуу касиет-сапатын кыйналбай эле байкайсыз. Айталы, «Жар», «Учук», «Жашоо үмүтү», «Күн кызарып батканда», «Периште болуп келди», «-Бир кулач жип», «Күнөөсүз күнөөлүү», «Кылмышка тете жаза», «Төгүнгө чыккан лакап», «Жалпак тумшук жөжө», «Кыз булак», «Гүлзар», «Байкашка», «Котормочу», «Айланкөчөк», «Жандуу дөңгөч», «Чыйырчык» ж. б.

Аталган жаратмалардын ичинен автордун «Жар» аңгемеси өзгөчө көңүл бурууга татыктуу. Анын экспозициясын эрте менен сүт тартып отурушкан жаш келиндердин театр сахнасында ойнолуп жаткан трагикомедиялык мазмундагы спектаклдын кызыктуу бир драмалык эпизоддун көрүнүшүн элестеткен диалогдорду түзөт. Алардын сүйлөшүүлөрү адамдын ички ой толгоолорун, динамикалуу кыймыл-аракетин, сезимдердин курч күрөшүн көз алдыга таасын келтирет. Ушул жерде эле чыгарманын негизги өзөгү эсептелген башкы эки каармандын ким экендиги, алардын дүйнөгө, кишилерге мамилелери, бири-бирине тартылышкан сүйүү кумарлары ачык айкындалат. Дал ошол келиндердин бири-алар сөз кылып жаткан жаш жигиттин, турмуштан жолу болбогон пендезаданын махабаты…

Сюжет менен композициянын андан аркы өнүгүшү чукулунан ыкчамдайт да, эртеси таңында жанагы жолсуз, бактысыз Каримди актай сүйлөгөн Гүлбара жубайы экөө кер-мур айтышып турганын көрөбүз. Келиндин ички монологунда берилген баага караганда анын эри жугумсуз, сыр түшүнүүгө, киши баркын-кадырын баалоого жөндөмсүз неме. Аялы «Сарайды качан бүтүрөсүң?» деп сураса: «Жанагы немеңди чакырып, бүтүрүп ал. Бир шише вино берсең, бардыгы жайында болот?» деп корс эте копол коңкулдайт да, дырдыңдап, тракторун тырылдаткан бойдон жүрүп кетет.

Көңүлү чөгүп, зээни кейиген келин кайрадан жаны жабыркап, жүрөгү зилдейт. Бирок көп өтпөй, романтикалуу жаркын маанайга тунат. Асмандан издегени жерден табылгандай, аруу сүйгөн алп жигити короого кирип келет. Сарай да заматта курулуп бүтөт. Ашыктар кучакташып, жытташып, өбүшүп кумар жазат. Ушундай лирикалуу жагдайдагы алардын эң чоң утушу-ошо кезге дейре жүрөк өйүп, арсар келген алардын эң башкы маселеси чечилет: экөө ошол эле түнү пайитин таап, биротоло Көлгө качып кетүүгө макулдашат. Бул эпизод- аңгеменин поэтикасында экинчи тоналдуулук, экинчи кайрык.

Үчүнчүсү-Карим, жолго камыныш үчүн өзү жалгыз жашаган үйүнө баратса айыл кеңешинин төрагасы аны бүтпөй жаткан ишине чакырат. Бүтүргөн соң, баш тартканына карабай, баягыдай эле кыстап, ичкиликке мас кылат. Мындай жорук айыл боюнча адатка айланганы экспозицияда эле айтылган. Айыл эли бүт бойдон кара жумушун, курулушун жалгыз бой ошол Каримге бекер жасатып, акысы үчүн аракка сугарууну өнөкөт кылган. Төраганын үйүндөгү «үлпөттү» баяндалып жаткан окуянын-Каримдин тагдыр таржымалынын кульминациясы десек болчудай. Анткени, андан наркы төртүнчү поэтикалуу кайрык каарманды жардан учууга дуушарлантат. Ошентип, асыл үмүт-максаттар, мүдөөлөр заматта кыйрайт, ойрондолот. Болгону ушул.

Көйкөлгөн эгин талаасын аралап, күн нуруна чагылышкан табият кооздугуна, көз тайгылта кулпурган кечки пейзажга таңыркап, суктана бараткан жаш уландын жан дүйнөсүндө өтүп жаткан психологиялык өзгөрүүлөрдү, романтика иши менен галюцинациянын өтмө катар жуурулушуп кетишин, акырында анын трагедияга кабылышын автор чыныгы реалист-сүрөткерче өтө ынанымдуу, логикалуу жана көркөмдөштүрүп бере алган…

Ушундай эле кайгылуу өмүрдү баштан кечирип жаткан социалдык-психологиялык көркөм типтерди-уул-келинден, балдарынан кордолгон кары-картаңды же атасын, энесин издеген бөбөктөрдү, алардын аздек арманын жазуучу башка чыгармаларында да ийине жеткире иштей алган.

Жазуучунун ангемелерин окуганда сүрөт боекторунун коюулугуна, ачыктыгына, Рух гүлзарларынын көп түстүүлүгүнө, орошон ойдун молдугуна күбө болосуң. А бул касиет руханий камылганын, тубаса сүрөткерлик шык-жөндөмдүн ийкемдүүлүгүнө, идея жараткыч жана аны образдуу, бейнелүү сыпаттоо байланышкан. Чабытчыл ыргак же лирикалык жорго жүрүш менен эпикалык арымдын бараандын айкалышкан синтезин жаратууга шыктуу автор. Ж. Осмонкуловдун аңгемелер топтому адам турпатындагы аткарган эки параметрди-ички, тышкы белгилерди шайкеш, эриш-аркак сүрөттөй алгандыгы менен айрымаланат. Жаш автордун китебиндеги мындай өзгөчөлүктүн негизи анын жан дүйнөсүнүн жандуулугунда, лирикалуулугунда, кара сөзчүнүн акындык айбатында окшобойбу. Ошон үчүн ал адамдагы ички-тышкы кулк-мүнөз белгилерди, психологиялык толгонууларды, табият көрүнүштөрүн бирдей эле даражада сүрөткердик рухий угумдун, эстетикалык аң-сезимдин көркөм ойлоосунун торко элегинен сызылдата өткөрүп, кайта эле адамдын өзүнө күчтүү таасир эткидей образдарды, элестерди түзө алган.

Жөндөмдүү калемгер Ж. Осмонкуловдун дагы бир сүрөткерлик өзгөчөлүгү: ал кандайдыр бир идеяны кыялый ойдон жаратып, аңгеме жазган күндө да, аны көркөмдүктүн мыйзам ченемдеринин, эстетикалык критерийлеринин талабына ылайык кенемтесин келиштире реалдуу турмуш факторлору, себеп-натыйжалары менен жүйөөлөп турат. Эң негизгиси — аны өзү терең түшүнүп, талдоого алат, байкалбаган кичинекей турмуштук фактыдан идеалдык чоң идея чыгарат, жандуу образ жаратат. Адатта анын аңгемелеринде бир же эки-үчтөн ашпаган кейипкерлер катышып, окуя өз нугунда реалдуу жана ынанымдуу агылат.

Мындай касиет Жапарали Осмонкуловдун ширелүү жазылган жалпы аңгемелер жыйнагына мүнөздүү. Ошондуктан жаш автор карлыгачына айтчу сөзүбүздү ушуну менен токтотобуз да ага арымдуу да, байсалдуу да чыгармачылык сапар каалап коелу…

«Кыргыз Туусу», 1-июнь, 1995-жыл

Бактыгүл Чотурова

Жапарали жактырган Распутин
Кыргыз прозасынын 90-жылдарынын толкуну менен келген жазуучу жаштардын арасында Жапарали Осмонкуловдун калеми тилинин жактыгы, образдарынын ишенимдүүлүгү, ойдун тереңдиги жана турмуштагыдай жөнөкөйлүгү менен айрымаланат. Анын аңгемелери биз менен катар жашап жаткан түркүн көрүнүштөрдү, окуяларды көркөм кабыл алуу менен, анын интерпретациялоого кылдат мамиле кылган автордуку экендиги дароо байкалат. Кандай теманы көздөсө дагы ошол аркылуу бир идеяны алып чыгып, көркөм сөз каражаттарын орду менен пайдалана алат. Прозанын кичи жанры болгон аңгеме жазууну ал талант көрөңгөсү менен чебер өздөштүргөн деп ачык айтууга арзыйт. Ж. Осмонкуловдун «Күн кызарып батканда» аттуу аңгемелер жыйнагын барактаган ышкыбоз окурман таланттуу жазуучудан билим менен чыгармачылык интуициянын айкалышын байкайт. Автордук позиция, композициялык курулуш, кейипкерлердин образдары бир учурда бир дем менен сүрөттөлүп, эркин, жатык тил менен ишенимдүү кабылдайт. Учурунда сынчы К. Матиев «36 аңгемең 36 ыр» деген бааны ыйгарган. Жапарали Ош областынын Кара-Кулжа районундагы Сары-Камыш айылынын кулуну. Айылдын чаңын ызгыткан жылаңаяк кара тоголок баланы жазуучу болуп чыгат деп эч кимдин түшүнө да кирген эмес. Ал эмес кийин мектепти бүтүп Ош мамлекеттик педагогикалык институтун аяктагандан кийинки жолу деле мугалимдикти улап кетти эле. Бирок көкүрөктүн ары жагын дардизар кылган калемгерликтин ташпиши анын купуя тартып жүргөнүн эч ким билчү эмес. Акыры ал сыр да сыртка чыкты. Адабияттын босогосун өз курдуулардан «Күн кызарып батканда» китебинин символикалуу атындай, отуздан оогондо кеч аттаса да, калемдештердин катарында ысымы тааныш. Кызарып баткан күндүн эртеңки таңы таттуу атат эмеспи, ийгиликтин эрте-кечи жок. Али алдыда көп максаттар, жакшылык иштер күтөт. Күтүү менен жашаган жашоонун бир рахаты дешет. Арадан канча жылдар өгөй өтсө дагы, атынын башын адабият айдыңына бурганына өзү ыраазы. Биротоло чыгармачылыкка баш-оту менен киришти да «Дастан», «Эл дүйнөсү» көркөм адабий журналдарды чыгарып жүрдү. Базар экономикасынын барасында айланган кыйын күндөрдүн кээсине жеңилсе, кээсин жеңип жүрүп китебин чыгарып, окурмандардын колуна жеткирди. Адам көңүлүндө көптөгөн үмүт акыры максатка айланып жеңип чыгат окшобойбу. Биз бүгүн касиеттүү калемин пир туткан жазуучу Жапарали Осмонкулов менен ат жалында маегибизди окурмандарга сунуш кылып турабыз.

– Жапарали, чыгармачылыкка кеч келгениңе өкүнбөйсүңбү?

— Эч качан. Кеп кеч келгенде эмес, кеп кандай жазганда.

— Аңгемечилердин көбү адегенде ыр жазып башташчу эле?

— Жок мен ыр токуй албайм. Эрнис Турсунов деген белгилүү акын мени ыр жазгын дейт, эмнеге антет билбейм. Бирок мен поэзияны өтө сыйлайм. Ыр көкүрөктөн чыгыш керек. Ал турсун кээ бир таанымал эле адамдардын «зериккенде ыр жазам» дегенин угуп жаным чыгат кээде. Ыр зериккенде жаза турган иш эмес. Көөдөн көкүрөктөн өнүп чыгыш керек. Ал өлгөнчө калбай турган касиет болуш керек деп сезем.

— Жазып жүрүп жазбай калгандарчы?

— Эң туура эмес. Ал кумар да, кесип да эмес. Өнөр, шык-өлүп бараткан минуталарда да чыгат.

— Алгачкы китебиңен кийин алты жыл өтүптүр, кийинки чыга турган китебиң канча болуп калды?

— Бир романым чыкпай турат. Маселе ушул- көкөй кести каражат. Илгерки заман болгондо эмдигиче чыгат эле. Китебиң чыгып турса чыны стимул болот экен да чынын айтканда.

— Башкалардан өзгөчө аңгемелериңдин кейипкерлери орус калкынан болушу не себеп?

— Валентин Распутиндин таасиринен го.

— Распутинди сүйүп окуучу белең?

— Албетте, студент кезде «Эсен болуп, эстей жүр» повести менен Чыңгыз Айтматовдун «Бетме бетин» салыштырып, курстук иш жазып, эң жакшы баага татыган. Ошондо заманыбыздын улуу жазуучусунун көркөм дүйнөсүн сүйүп окуган кезим бар. Мен бирок көп деле китеп окубайм, тандап окуйм. Балачакта көп окучу элем. Узакбай Абдукаимовдун «Майданын» эмдигиче кайталап окугум келет. Анын баш каарманынын бири Берметти кызымын атына коюп алгам. Л. Толстойдун «Согуш жана тынчтыгын» кандай гана көтөрүп жүрүп окучу элем. Ушулар мага өз таасирин берген экен деп коем.

Манерасы, стили да башка Кеңеш Жусуповду орошон талант деп билем. Аны түшүнүш үчүн өзү болуш керек. Ошондой эле категорияда, линияда жүргөн Рамис Рыскуловду да түшүнүүгө болот.

— Кийинкилерден деле күчтүү жазгандар көп чыгып атпайбы, кимдерди окуйсуң дагы?

— Эми элде шайтандын кичинеси күчтүү болот дейт эмеспи. Улам кийинки жаштардан күчтүүлөр чыгаарына бөркүмдөй ишенем. Бирок Айтматовдон кийин кыргыз прозасы андай деңгээлде чыга албай жатат. Балким каржынын айынан «чээнде» жатабы ким билет. Султанды (Раевди) мактай берип чарчадык. Тойчубай (Субанбеков) жакшы иштеп жатат. Мелис Макенбаевди да ушинтип айткым келет.

— Азыр эмненин үстүндө иштеп жатасың ?

— Тиргиликтин.

— Эмне үчүн? Анда жогоруда өз пикириңе кайра каршы сүйлөп калгансың го?

— Минтип айтканымдын себеби, чыгармачыл адамдар азыр Пушкиндей ээн эркин ойлонуп иштей албайт эмеспи. Биринчи эле тиричилик буттан-колдон алат. Анан кантип айта албайсың. Анткени, мен чынында ошол тиргиликти да жеңип, чыгармачылыгын да таштабай чымырканып иштеп жаткандардыкы эрдик деп ойлойм. Келечек акыры алардын атын атабай койбойт. Жакшылыктардын баары алдыда. Жарык жашоонун өзү тойдой күүлдөп турганы эле канча.

— Келечекте кандай ой-кыялдарың бар, жашыруун болбосо окурмандар менен чогуу билгибиз келет?

— Албетте, көп максаттар бар. 1937-жылдардын окуяларынан алынган «Канкор желдет» повестимди «Эркин Тоо» гезити өткөн жылы сандан-санга жарыялады.

— Жапарали, «Жар», «Учук», «Күн кызарып батканда», «Кылмышка тете жаза» аңгемелериңде аялзатынын образы турмуштагыдай жогорку көркөм деңгээлде ачылгандай өзгөчө сезилет…

— Түшүндүм. Башынан эле мен аялзатына сыйынып келем. Дүйнөнүн тиреги-ЭНЕ. Бүт дүйнө аялды эркектин жарымы дейт. Мен антип айтпайм. Аял-эркектин жандоочусу, сактоочусу, үйдүн куту. Ошондуктан мен аны тирүүлүктүн бүтүн нерсеси катары санайм.

— Жаңы романыңда да ушул оюң камтылганбы?

— Ооба десем да болот. Негизги окуя колхоздоштуруу, Улуу Ата Мекендик согуш, сталиндик режимден баштап бүгүнкү күнгө чейинки турмуштан алынган.

— Романың эмне деп аталат?

— Атын сурабачы, кое элекмин. Качан чыкканда билинер.

— Рахмат, тилегиңе жеткен жазуучу бол.
«Кыргыз Туусу», 6-8-апрель, 1999-жыл


Ибраим Абдувалиев,

И. Арабаев атындагы КМПУнун филология факультетинин деканы,

профессор
Жазуучуга гана эмес, жалпы адабиятка камкордук
Колубузда жазуучу Жапарали Осмонкуловдун «Күн кызарып батканда»(Бишкек: «Тянь-Шань»Ассоциациясы, 1993-ж) китеби. Жазуучунун тырмак алды бул китеби азыркы кыргыз адабий дүйнөсүнүн чен-өлчөмдөрү менен караганда кандай баага татып, жаш жазуучуга кандай сабак калтырды деген суроо туулат. Азыркы жалпы эле социалдык-экономикалык жагдайды, анын ичинде адабият жаатындагы жагдайды эске алганда чын эле бул суроо орунсуз көрүнөт. Анткени, азыр чыгарманын кандай-аңдайын тескегенди коюп, эрдик жасап аны жарыкка чыгарып алганы автордун чоң жеңиши болуп турган кез. Бул жагынан жазуучу колунан келгенин жасады. Эми калганы анын өзүнүн эмес жалпы адабий чөйрөнүн иши. Ушундан улам азыркы адабий процесстин өзү кандай экени ойлондурат.

Жапарали Осмонкуловдун «Күн кызарып батканда» аттуу китеби астейдил көңүл бурууга татыктуу. Китеп «Жар» деген аңгеме менен башталат. Бул аңгеме бүгүнкү күндө бүтүндөй элдин башына мүшкүл болуп түшкөн арактын азабын, адамзатка, анын ичинде улутка, үй-бүлөгө, жеке тагдырга залакасы тийип жатканы каарман Каримдин мисалында окурмандын оюна салат. «Суусап турам. Болсо алып чык. Суранба. Жалынба! Ичпегин деп өтүнбө! Мунсуз мага жашоо кызыксыз. Бул сапар мага акылдуусунба. Анын кереги жок. »(7-бет). Мына, Каримдин, кемелине келип турган кыргыз жигитинин үнү. Эзелтен кыргыз баласы үчүн эң кымбат эр намысын, эч эркке баш ийбеген жаш курактын кумарын, адамзат айтып түгөтө албай келаткан керемет сүйүүнү этибар албай, бүткүл жашоодогу кызыкчылыгына айланган алкаголду күсөө. Жаратылышка өзүн кожоюн, болбосо жок деле дегенде өзүн ага тең күч туйган бүгүнкү адамзат коомунан бөлүнүп, өзүн бир жутум ачуу сууга көз каранды кылып отурган кыргыз жаштарынын өкүлүн автор мына ушундайча берет. Ушул «Жар» жана «Кылмышка тете жаза» аңгемелери менен бүткүл элге, адамзатка алкогол коркунучун эскертет.

Автор коомдун түп тамырынан бери өзгөрүшү адамдын жан дүйнөсүндө да күтүүсүз бурулуштарды жасаганын, ак-пейилдүү адеп-ахлак, ата-эне менен адамдын ысык ымаласы тансык болуп баратканын «Учук», «Жашоо үмүтү», «Васька», «Күнөөсүз күнөөлүү» деген аңгемелеринде көрсөтөт. Ал эми «Күн кызарып батканда» аңгемесиндеги небере Жаркындын чоң эне издешин, жогорку көркөмдүктө сүрөттөгөн «Периште болуп келди» аңгемесиндеги Темирбектин апасына күйөө издеп жарыя бериши, (жарыя берүүнүн өзү соңку мезгилдерге таандык көрүнүш), атасынын кайтып келиши автордун чыгармаларынан орун тапкан жаңы деталдар… Демек, автор сүрөткер катары өзү жашап жаткан коомдун, адамдардын жан дүйнөсүнүн өзгөрүүлөрүн сергектик менен өз чыгармаларында чагылдырган.

Жазуучунун китебиндеги балдар дүйнөсүнүн аруулугун, баеолугун чагылдырган чакан аңгемелери өзгөчө назарды талап кылат. Бул аңгемелер чакандыгы, балдарга тарбия-таалимдүүлүгү менен баалуу, балдардын ой-кыялы, жан дүйнөсү табигый мүнөзүн сактап калган.

Автордун чыгармаларында бүгүн бүткүл дүйнөлүк мааниге ээ болгон адам менен жаратылыштын карым-катнашынын маселелерин, табиятка кам көрүү көйгөйүн көтөргөн жагдайлар бир топ. Мындай көрүнүш көбүнчө балдарга арналган аңгемелеринин дээрлик бардыгына мүнөздүү.

«Күн кызарып батканда» китебин окуган адам автордун тил байлыгына, сөз каражаттарын колдонууда эркиндигин баамдабай кое албайт. Автордун түштүк кыргыздарга гана таандык сөздөрдү кымынбай-кысынбай орду менен колдоно билгендиги чыгармаларына өзүнчө боек берип турат.

Корутундулап келсек, Ж. Осмонкулов кыргыз адабиятына өзүнчө дүйнө көрүмү, сергек туюму, ийкемдүү тили менен келип кошулган жазуучу. Демек, анын жашоо маңызын, мезгил демин, дүйнөнүн тамыр кагышындагы орчун көйгөйлөрүн туя билген чыгармалары Кыргыз Респуликасынын Өкмөтүнүн Жаштар сыйлыгына татыктуу. Мындай колдоо заманыбыздын таланттуу жазуучусу Жапарали Осмонкуловго гана эмес, деги эле кыргыз адабиятына карата камкордук болуп саналмак.

«Эркинтоо», 8-ноябрь, 2000-жыл

Н. Бөдөшова

«Жакшылык арттырчы, адам»
Жазуучу жана журналист Жапарали Осмонкулов 90-жылдардагы топ жаштардын арасынан өз үнү менен өзгөчөлөнүп турган жазуучу. Анын 1993-жылы чыккан «Күн кызарып батканда» тырмак алды жыйнагы жөнүндө узун сабак сөз кылса болот. Китептеги «Жар», «Учук», «Күн кызарып батканда», «Күнөөсүз күнөөлүү», «Кыз булак», «Байкашка», «Досчул бала», «Кылмышка тете жаза» сыяктуу аңгемелери китептин көркүн чыгарып турат.

Жапарали Осмонкулов жалаң эле кыргыз темасын, кыргыз турмушун сүрөттөп жаза билбестен, башка улуттардын да турмушуна кирип, таасын чагылдыргысы келгени байкалат. Анын бул аракети кайсыдыр бир деңгээлде дурус чыкканын танууга болбойт. «Кылмышка тете жаза» аңгемесинде Лопухов аттуу карыган абышканын арак ичип алып коңшу-колоңдоруна тынчтык бербей келе жатканы (өмүр бою) баяндалат. Акыры өзүнүн шүмшүктүгүнөн коңшусу Дудиндин аялы Наташанын колунан өлүм тапты. … Жедеп жадатып бүтүргөн бул көркоо абышкадан балдарын сактап калууга далбастады аял. Коргонду. Акыры, таамай чабылган балтанын уңгусу чалдын башына ойноду.

Ооба десең, келип-келип ар бир нерсенин кыры болот эмеспи. Зөөкүрлүктүн да, чыдамдын да-баарынын. Адамдын татаал жан дүйнөсүн аңтарган бул чакан чыгармада мына ушунун баары таасын ачылып берилген. Ал эми «Васька» аттуу чыгармасы баягы эле батир издеп өз жеринде мусаапыр кейпин кийген жаш жубайлардын проблемасы менен башталат. Анан алар гүлзарда дөбөтүн серүүндөтүп жүргөн Анна Михайловнага жолугушат. Аня жеңе алгач жаштар менен жакшылап сүйлөшүп, анан алардын жакында балалуу болоорлугун боолгойт да Васькасы (ити) бөтөн кишилерди жакшы көрбөсүн аларга айтат. Ушул жерден Анна Михайловна менен анын орто саар инженер жубайы бул түштүк республикага кантип келип калышканы жөнүндө сөз башталат. Шаар башчысынын кабинетинде болуп өткөн окуяда мыкты дарыгер Жамал Айдаровага үй берилбей, өз мекенинде жан багалбай келген интеллигент сөрөй жаңы бүткөн үйгө кирет. Мына ушул жерде болуп атпайбы биздин элдин муундан-муунга өтүп келе жаткан өксүгү да, арманы да. Башпаанек кылганга үй-жай табылбай алигиче эле «Аня жеңелеп» эшикти коомай кагып томсоруп турган Кыргызбайдын алигиче чекеси жылыбай келет. Ал эми Аня жеңебиз адамга эмес, күлтүйгөн кара дөбөткө бүт жакшылыгын ыроолоп… Бирок, иттин иши-акыры келип иттик кылуу да. Ошентип, алпештеп баккан ити жара тартпадыбы, ээсин!

Жыйнактагы 36 аңгеменин 24ү балдар үчүн жазылган. Мындай белгилей кетчү нерсе мейли чоңдор үчүн жазылганбы, мейли балдар үчүн жазылабы, баары бир автордун ойчул табияты ар бир окуяны орчундуу чечип бергенинде турат. Алсак, жыйнактын балдар үчүн жазылган эң акыркы «Кыз булак» аттуу чакан гана аңгемесинде өзүнчө эле бир бүтүн ой жатканын аңдоого болот. Чо-оң эле киши-жолоочу өчүрбөй таштап кеткен тамекиден токой өрттөнүп, аны өчүрүүгө «бөтөгөй колу» менен булак суусун кочуштай өрткө чачкан кичинекей Сайкалдын көзү ачышып, чачтары күйүп, акыры «булактын көзүнө бүк түшүп катуу эчкирип ыйлап жиберет. ». Мына ошондо кыздын көз жашынан толкуган булак көбүрүп-жабырып ташыйт да, долуланган өрттү өчүрөт… Мында күнүгө эле мезгилдүү массалык маалымат каражаттарында кыйкырып жаткан экология маселеси табияты тунук наристе кыздын көркөм дүйнөсү аркылуу чагылып жатпайбы.

Дегинкиси, бул аңгемелер жыйнагын колуна алып, окуп чыккан адам кайдыгер калбайт деген ойдомун. Себеби, автордун ар бир каарманы карапайым эле адам. Бешенесине жазылган өз кунун көрүп, бири-бири менен алака-мамиледе болгон, өз сүйүүсү, жек көрүүсү, кубанычы менен жашаган адамдар. Алардын жашоо турмушу, кайгы-кубанычы, жада калса өмүрү менен өлүмүнө дейре жөпжөнөкөй тил менен жазылып берилсе да, «бири-бириңе жакшылык гана арттыргылачы, адамдар!» деген ачуу жаңырык чыгып жатканын аңдоого болот.

Акырында айтаарым Жапарали Осмонкуловдун «Күн кызарып батканда» китеби Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн Жаштар сыйлыгына татыктуу.

Китептеги аңгемелердин каармандары турмушта чыныгы жаратмандык иш-аракеттери, ак-карага ар качан ачык позицияларын билдире алышкан кадамдары менен айрымаланып турушкан кейипкерлер. Бул каармандар дал ушундай бийик адамдык сапат-белгилери менен бүгүнкү муундун жаш адамдарын адамгерчиликке, адилдикке, коом алдындагы жоопкерчиликке, туруктуулукка тарбиялоодо өзгөчө мааниге ээ болуп турушат. Жыйнактагы чыгармалардын дагы бир баалуулугу дал мына ушунда турат.

Өзгөчө бөлүп айта кетчү нерсе, Ж. Осмонкуловдун бул жыйнагындагы аңгемелердин көркөм чыгарма катары, көркөм туунду катары бийик деңгээлде жаралгандыгы. Аңгемелердеги ар бир деталь, ар бир эпизод өтө иш билгилик, чыныгы сүрөткерлик менен иштелген. Ушундан улам жыйнакка топтоштурулган чыгармалар сюжеттик курулушу жагынан тыкан, композициялык турум-турпаты жагынан чебер жаралган.

Китептеги чыгармалардын чоң тобун балдарга арналган аңгемелер түзүп турат. Калемгердин бул багыттагы көркөм туундулары өспүрүмдөрдүн өзгөчөлүү жан-дүйнөсүн кылдат баяндап берүүсү, чоң турмуштун ар кандай жагдайындагы жаш балдардын иш-аркеттерин, дүйнө кабылдоолорун жеткилең көрсөтүү жана да алардагы ой-сезимдин калыптануусун, атуулдук жоопкерчиликтин түптөлүшүн таамай-так көркөм чагылдырып берүүсү менен айрымаланып турат. Ж. Осмонкуловдун бул багыттагы аңгемелери кыргыз балдар адабиятынын айдыңында токсонунчу жылдары келип кошулган көзгө толумдуу чыгармалардан болуп эсептелинет десек адилет эле ойду айткан болор элек.

Сөзүбүздүн акырында жазуучу Жапарали Осмонкулов «Күн кызарып батканда» деп аталган аңгемелер жыйнагы Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн Жаштар сыйлыгынын изденип алууга көрсөтүлүп жатышы туура ишчара экендигин айтуу менен аталган жыйнак Жаштар сыйлыгына толук татыктуу деп эсептейбиз.
Ой-чабыты терең жазуучу
Адабият майданында ат салышкан кара сөз чеберлери мезгилдин агымына жараша алган өз орду менен кадырман окурмандардын баасына татып келет эмеспи. Азыр доор алмашкан сайын, турмуш жаңыланган сайын калемгерлердин да жоон тобу өсүп чыгып, арасынан өз үнү менен таанылгандары да бар. Буга чейин Совет доорунда чыгармачылыкка баш-оту менен кирип, өзүнүн дараметин кара сөздө көргөзүп таанылган жаштар ошол мезгилдин баасына татыган болсо, кийин өткөөл мезгилде, рынок шартында өзүнүн чыгармачылыгы менен замандаштарынын арасынан айрымаланып көрүнгөн калемгердин катарына Жапарали Осмонкуловду кошууга болот.

Мен Жапарали Адашкан уулун жаштар прозасында чыгармачылык дарамети менен айрымаланып көрүнгөн өз үнү бар жазуучу катары жакшы билем. Анын калеминен жаралган очерк, эссе, аңгеме, публицистикалык ой-толгоолорун окуганда эле анын чыгармаларынын тилинин жатыктыгын, өзүнүн ой-туюму менен көп нерсени ошол жазылган чыгармага батырып, көркөм сөздүн кудурети менен сүрөттөп бере алгандыгын баамдоого болот. Дегеним, жазуучунун «Күн кызарып батканда» аттуу туңгуч китебинин республиканын Өкмөтүнүн Жаштар сыйлыгына татыктуу болушун анын чыгармачылыгына берилген жогору баа, тааныгандык деп билебиз.