ОңТҮстiк қазақстан мемлекеттiк
жүктеу/скачать 383.21 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Баян батыр.
| М.Жұмабаев қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы Булаев ауданындағы Сасықкөл мекенінде дүниеге келген. Өз әкесі Бекен, бабалары Жұмабай қажы, Шоқай, Өтеген, Өтеміс – бәрі де Арғын ішінде танымал көшелі кісілер болған. Анасы Гүлсімнен 7 ұл, 2 қыз болған. Алдымен ауыл молдасынан мұғалімнен хат танып, арабша, парсыша, түрікше, орысша оқиды.
Қызылжарда медреседе Хасен молдадан дәріс алған. Мағжан Уфа қаласына барып медресе Ғалияда татар жазушысы Ғ.Ибрагимовтан оқиды. «Шолпан» (1912, Қазан) алғашқы кітабы шығып, 1913 жылы Омбы қаласына келіп, осында мұғалім болып жүрген М.Дулатовтан сабақ алып, семинарияға түседі де, оны 1916 жылы бітіріп шығады. Бұдан кейін ел өміріндегі саяси оқиғаларға араласады. Алаш қозғалысына қатысады. 1919 жылы Қызылжардағы «Бостандық туы» газетіне редактор болады. Ташкентте Қазақ-қырғыз институтында сабақ береді (1922), Москвада баспасында аудармашы болады. В.Брюсов атындағы көркем әдебиет институтында оқиды (1928), Бурабайда техникумда, Қызылжарда партия кеңес мектебінде сабақ береді. 1928 жылы жазықсыз жала жабылып, түрмеге қамалып, жер аударылады. Горький және оның әйелі Е.Пешкованың араласуымен 1936 жылы босап келгінемен, қайта репрессияға ұшырап, 1938 жылы 19 наурызда атылады. Өзі ғана емес, ағалары Мүсілім, Қаһарман, інісі Мұқаметжан да репрессияға ұшырайды. Әкесі Бекен 1934 жылы, анасы Гүлсім 1943 жылы қуғында өлді. Ең алғаш өлеңдер жинағы «Шолпан» 1912 жылы қазанда басылды. Бұдан кейінгі шығармаларының бәрі қазақ газет-журналдарының бетінде 1929 жылдан кейін үздіксіз жарияланып тұрды. Негізінен ақын өлеңдері 2 рет жинақталып шықты. 1922 жылы Б.Күлеев Қазанда бастырып, 2 рет осы кітап толықтырылып С.Қожанов алғы сөзімен 1923 жылы Ташкентте шықты. «Педагогика», «Сауатты бол» кітаптары, аудармалары басылды. 1938 жылы атылады. Мағжан атағы көзі тірісінде-ақ жалғыз Қазақстан емес, Өзбекстан, Қырғызстан, Татарстан, Башқұрстанға түгел жайылып, сол тұстағы татар Ғ.Ибрагимов, Өзбек Фитрат, Шолпан, қырғыз Қасым, башқұрт Сайфи Құдаш Мағжан ақындығының дария ағысты, терең тұңғиығына назар аударса, қазақ топырағында сан алуан пікірлер айтылды. А.Байтұрсынов «Әдебиет танытқыш» (1926) еңбегінде Мағжан шығармаларын мысалдап алады. Ж.Аймауытовтың «Мағжанның ақындығы туралы» зерттеуіндегі – поэзия танудағы эстетика биіктігінің бірі. М.Әуезов Мағжанды Абаймен қатар атайды. Ғ.Тоғжанов «Мағжанның ақындығы, С.Мұқанов «ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиеті» еңбектерінде Мағжан поэзиясының тереңіне бойламады. Ақынның ең толық деген нұсқасы 1923 жылы Ташкентте «Мағжан өлеңдері» атты жинағы. Қосымша «Шолпан» журналында жарияланған «Батыр Баян», Ақжол газетінде басылған, «Қорқыт», «Ертек» поэмалары «еңбекші қазақта» жария көрген. «Тоқсанның тобы» әртүрлі басылымда шыққан өлеңдері, мақалалары бар. Шығармалары Поэзиясы Прозасы Ғылыми методикалық еңбектері (Педагогика) Публицистикалық зерттеу мақалалары Мағжан поэзиясында пейзаж лирикасы, ғашықтық, махаббат лирикасы молынан кездеседі. Сондай-ақ еріксіздік азабы, түрме тауқыметіне арналған шығармалар «Сағындым» өлеңінен басталады да «Жел», «Тілегім», «Жауға түскен жанға», «Тұтқын», «Айға» туындыларымен қосылып, тұтас цикл құрайды. Философиялық трагедиялық жырлар, шерлі мұңды толғаулар «Жан сөзі», «Ой», «Ауру», А.Блок «Мені өлім әлдиле», «Орамал» т.б. Ақынның күрделі өмір құбылыстарын, тарихи кезеңдерді бейнелейтін, реалистік сипаттармен қоса, символдық, мистикалық, фантастикалық сарындарға бой алдыратын аса күрделі өлеңдері «Тәңірі», «Жаралы жан», «Оқжетпестің қиясында», «Қойлыбайдың қобызы» т.б. шығармалары. 2-ші арнаны құрайды. Ал ежелгі этностар тұтастығын, игі түркі бірлігін жырлайтын «Отан күй», «Тез барам», «Орал», «Жер жүзін топан басса екен», «От», «Пайғамбар» өлеңдері бар. Қазақ лирикасында үлкен көркемдік жаңалық ашып, соны әсемдік арналарды негіздеп, әсіресе Еуропа, орыс әдебиетіндегі бағыттарды ұлттық топыраққа батыл да еркін ендірген Мағжан эпикалық жанрда поэманың ықшам формаларын қамтыды. Поэмалары: «Қойлыбайдың қобызы», «Қорқыт», «Түркістан», «Оқжетпестің қиясында», «Батыр Баян» аңыз, тарихи оқиғаларға, «Жүсіпхан», «Өтірік ертек» – шығыстық сюжет, хикая, тұспалға құрылған. Ішкі мазмұн тұрғысынан келгенде бұл шығармалардың бәрінде де халықтық аңыз, тарихи дерек, үлкен көркемдік идея тұрғысынан қайта құйылып, ежелгі әңгіме, миф сарындары өзге құбылыс жаңа сипаттағы эстетикалық игіліктер жасалды. Ақын ең бастысы ықшамдық, сұлулық, философиялық талаптарды, бейнелілік, суреттілік шарттарын бірінші қатарға шығарды: «Қойлыбайдың қобызында» фантастикалық күйлер, бәйгеге қобыз қосу көрінісі шебер бейнеленеді. «Қорқытта» өмір мен өлім арпалысы, мәңгілік үшін күрес, өнердің өлместік қасиеті жыр етіледі. «Жүсіпханда» тұлға мен тобыр, мансап және ұждан диалектиктер; «Өтірік ертекте» мысал, тұспал әдісімен берілген әлеуметтік тартыс сыры бар; «Оқжетпестің қиясында», «Түркістан» туындылары азаттық идеясын, түркі бірлігін жырлайды. «Бары Баян» поэмасы. Поэма сюжеті екі арада дамиды. Бірі Абылайхан, оның айналасындағы батырлар. Бұл шолу түрінде беріледі. 2-ші арна – батыр Баянның қылмақ елін шауып, Бөбек қызды қолға түсіруі, оған ғашық болу хикаясы айтылады. Сорға қарай Бөбек қыз батыр Баянның інісі – ер Ноянмен көңіл қосады, екі жас ғашық болып табысып жарасады да, қылмақ еліне тартады. Қызғаныш сезімі өртеген, 2-ші жағынан туған інісінің тұтқын қыз соңынан кеткені үшін намыстан күйген Батыр Баян бойындағы психикалық күйзелісті, ақын өз басындағы қиындықтармен, заман мен ақын, тарих пен ақын, ел намысы және махаббат, туыс сезімі мен қызғаныш тәріздес шытырман әуездермен астастыра, құлпырта, толқыта, тербете бейнелеген. Мағжан поэзиясындағы ағыстың бірі - өмір мен өлім, тіршілік пен ажал шайқасы, екеуінің бетпе бет келуі. Періште, тәңір, пайғамбар, құдай, көк аспан, жер, ай, жолбарыс, арыстан, толқын, жел, теңіз, өзен, алмас қылыш, тұлпар, жүрек – осы секілді көптеген сөздер, ұғымдар Мағжан поэзиясында үнемі қайталанып келеді, олардың жинақтаулылық, эстетикалық, образдық, символдық, көркемдік зор мәні бар. Ақынның өлеңдері таптық күрестер, тақырып таңдау, өлең объектісіне келгенде ерекше талғампаздық, өзін-өзі саналы түрде шектеуді көреміз, мәңгілік тақырыптар, мәңгілік образдар, мәңгілік сарындар, түркі тұтастығы, тарихи сана, ұлт тағдыры қазақ ақынының жанын мазалайды. М.Жұмабаевтың азаттық, еркіндік заманында оралып келуінің сыры оның әсемдік әлеміндегі жаңаша эстетикалық, философиялық, көркемдік ойлау жүйсінің ерекшелігінде жатыр. Мағжанды ақтау жолында Б. Кенжебаев, Х. Махмудов, Т. Нұртазин, Мағжан шығармаларын орыс тіліне аудару арқылы ақиқатты дәлелдемек болған. І.Омаров, И.Шухов, А.Жұбанов, Т.Ахтанов, А.Жовтис келеңсіз жағдайларға ұшырап, әдеби, текст күшімен Мағжанды қатарға қоспақ болған ба С.Кудаш өзі қуғынға ұшырады. Бүгінгі өз алдына тәуелсіздік алған егенменді елміздің мәдениеті мен әдебиеті ұлттық сипатын айқындай түсуде. Бұл мақсаттың алғашқы қадам алаштың ардақты ұлдарын ақтаудан басталғаны баршамызға мәлім. Алаш азаматтары яғни қазақ зиялылары қазақ ұлтын жеке автономиялық мемлекет етіп құруды мақсат етті.Олардың осы өмірлік мұраттары шығармашылық идеяларын айналды. Бұл ұлт – азаттық идеяның әдебиетте алғаш көрініс беру еді. Бірақ ұлт – азаттық идея ұстанған ағым өкілдірі саяи айыппен қоғамнан аластатылды да, оларды тану, зерттеу соңғы жылдары қолға алынды. Басқа сөзбен айтсақ алаш азаматтары аңсаған екріндікті, егемендікті ұрпақтары біз көріп отырмыз. Бүгінгі таңда жарты ғасырдан астам өз оқырманын күткен Мағжан Жұмабайұлының шығармашылығы қазақ халқының асыл мұрасына айналды. Осы уақыт ішінде Мағжан Жұмабайұлы шығармашылығы жан-жақты зерттелді.Ақынның қаламынан туған классиқалық шығармалар ұлт әдебиетін белгілі бір көркемдік дәрежеге көтерді. Ал ақын көркем туындыларындағы естетикалық таным өз бастауын ұлт тарихынан, халық ауыз әдебиетінен халықтық мәдениеттен алып жатады. Ақынның осы негізде қалыптасқан азаматтық ұстанымын тануда патриоттық рухта жазылған поэмаларының рөлі зор. Поэмаларының ішіндегі ең көлемдісі және алдымен ауызға ілігері - "Батыр Баян". Өйткені поэма идеясы ұлт тағдыры идеясынан туындаған. Алғаш "Шолпан" журналының 1923 жылы №4–8 сандарында жарияланған "Батыр Баян" поэмасы тарихи деректерге қарағанда Мұқтар Әуезовтың үйінде бір таңда жазылған. Осы помасына негіз болған деректерді ақын Шоқан Уәлиханов еңбегінен алғаны баршамызға мәлім. Поэманың кейіпкері болып отырған Абылай хан да, Батыр Баян да өмірде болған адамдар. Және Баянның Абылай ханның сүйікті батыры болғаны да рас. Сондықтан Мағжан қазақ халқының тәуелсіздігі, бірлігі, бостандығы үшін күрескен – Абылай хан батыр Баян есімдерінің ел назарынан тыс қалып, ұмытыла бастауы бір кездегі, батыр халықтың рухының жойылуына апарып соғарын түсінгендіктен, "Батыр Баян" поэмасын жазған. "Батыр Баян" поэмасында қазақтың хандық дәуірі, оның ішінде Абылай тұсындағы жаугершілік заман психологиясы көрініс тапқан. Ақын шығарма мазмұнына реалистік оқөиғаларды мәселен, Абылай дәуірі, XVIII ғасырдағы қазақ батырлары, соның ішінде Баянның ерен ерлігі, қайсарлығы мен батыр мінезі, қалмақ пен жауласқан майдан даласы, Абылай мен Баян арасындағы сөз бәсеке, Сары батырұлы Қыстаубайдың қалмақ қызына ғашықтық оқиғасы, Жанатай өлімін таңдап ала отырып, тарихи шындыққа романтикалық қуат берген. Яғни негізгі мазмұнын тарихи оқиғалар құрып тұрған поэмаға ақын романтикалық махаббат, асқақ өлім ырғағын үстемелеу арқылы бүкіл өмірін қазақ жұртының тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған батыр Баян Қасаболатұлының образын сомдауға, характерін ашуға пайдаланды. Яғни ер Баянды Мағжаннан асып, ашын тарихқа қалдырып, танытып, бейнесін әдеби көркемдеген ешкім болмады. Мағжан Жұмабаевтың "Батыр Баян" поэмасы екі тараудан тұрады. Бірінші тараудың бас шенінде ақын басқа поэмалар сияқты өз күй-сезімін толғап бастайды. Ақын өткен күн тақырыбына неліктен оралып отырғанын, қалам ұстаған кездегі жағдайын түсіндіруге бейім. Ары қарай Мағжан XVIII ғасыр Абылай заманын, қанша уақытқа созылған қазақ-қалмақ арасындағы айқасты суреттейді. Және поэманың драмалық тартысын күшейту үшін Баян-Ноян-қалмақ қызының арасындағы шиеленісті, ақыры Ноян мен қалмақ қызының өлімін жырлайды. Ал екінші тарауда ақын басшы кейіпкер Баянның жүз жігітпен қалмақ қолына шабуын, асқақ өлімін суреттейді. Дерек көздерін және тақырыптың бұған зерттеулер деңгейіне келер болсақ, Шоқан Уәлихановтың бес томдық шығармалар жинағының бірінші томын айтамыз. (Алматы I том, 1961). Ал, "Батыр Баян" туралы алғашқы пікір Ж. Аймауытовтың " Мағжанның ақындығы туралы ( Ташкенттегі қазақ студенттеріне етілген баяндама "Лениншіл жас" журналы №5, 1923 жыл) мақаласында жарық көрді. Сонымен қатар Сәбит Мұқановтың "XX ғасырдағ,ы қазақ әдебиеті" еңбегінде біршама қаралады. Мағжан Жұмабаев туралы көлемді еңбек Ш. Елеукеновтың "Мағжан" монографиясы (Алматы, Санат, 1995) жарық көрді. Зерттеуші Мағжан поэмасындағы психологизмді кеңінен қарастырады. Ал Сәкен Жүнісов "Мағжанның поэмалары" (қазақ әдебиеті 1990ж, 13 көкек) мақаласында ақын поэмаларының тақырыбына тоқталады. Б. Қанарбаеваның "Жыры мен жұртын оятқан" монографиясында (Алматы. Ана тілі 1998) Мағжан Жұмабаев шығармаларының монографиялық байланысы тарихи дере көздері қаралған. З.Т. Жұмағалиев "Шындық және көркем әдебиет" еңбегінде (Қарағанды 1993) ақын поэмаларын жап-жақсы қарастырады.Өмірхан Әбдиманұлы " XX ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиет" (Алматы Қазақ университеті, 2002) оқулығында және мақалаларында "Батыр Баяндағы" сонымен қатар, басқа поэмаларындағы азатшылдық рухтың көрінісін зерттейді. Бақытжан Майтанов "Мағжан Жұмабаевтың поэтикасы" (Алматы Қазақ Университеті 2001) оқу құралында поэма көркемдігін сөз етеді. Балтоғаева Жайлы Елеңқызы "Мағжан поэмаларының жанрлық көркемдік ерекшеліктер" (Алматы 2003) атты диссертациясында жанрлық ерекшеліктерге тоқталады. Ал Мүсілім Мұсағитов "Батыр Баян дағы таным және шындық" (Жұлдыз, 1994ж, 8) зерттеу мақаласында "Батыр Баян" поэмасынның сюжетінде Шоқан Уәлихановтың мақасымен салыстыра қарайды. Ерік Асқаров болса, "Батыр Баян туралы бірер дерек" зерттеуінде Ноян мен Қалмақ қызы туралы дерек келтіреді. Бұдан басқа мерзімді басылым беттерінде әр жылда мақалалар жарияланып отырады. Бітіру жұмысымның құрылымына тоқталсам, жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қортындадан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда М.Жұмабаевтың "Батыр Баян" поемасының сюжет желісін Ш.Уалихановтың "XVIII ғасыр батырлары туралы аңыздар" мақаласымен салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажыратамыз. Яғни Мағжан Жұмабаев Ш.Уалихановтан дерек ала отырып, оны қаншалықты ұтымды пайдаланды, тарихи шындықтан алшақтап кеткен жоқ па, болмаса бұл деректерді қандай көркемдікке жеткізді деген сұрақтар төңірегінде зерттеу жұмысын жүргіздік. Екінші тарау бойынша образдар жүйесі яғни Абылай хан, батыр Баян және Ноян мен Қалмақ қызының бейнесін жан-жақты талдауға тырыстық.Ақын осы образды сомдау арқылы не айтпақшы болды, болашақ ұрпаққа не ой тастап отыр осы сұрақтарға жауап іздеп, ой өрбіттік. Сонымен қатар, М.Жұмабаев "Батыр Баян" поемасын жазуда қандай көркемдеуіш құралдарды пайдаланды, қалай пайдаланды және қандай дәрежеге көтерді деген мәселелер төңірегінде зерттеу жүргіздік. Мағжан мен тұстас дүл-дүл жазушы Ж.Аймауытов Ташкенттегі студенттер алдында оқыған "Мағжанның ақындығы туралы" баяндамасында: "Мағжанның ақындығын сынауға біліміміз, күшіміз кәміл жетеді деп айта алмаймыз: толық сынау үшін, оның алды-ыртын орап, өрісін арылтып шығарлық сегіз қырлы, негізді білім керек" деген еді. Қазақ тарихында үлкен орын алатын – жоңғар қалмақтарының шапқыншылығы. Халқымызға қасірет әкелген кезеңде өлімнің намысы мен жігерін, қаһармандығын жаңына қару қылып сермеген нар тұлғалы, арыстан жүректі айбынды батырларымыз жайлы жар да, аңыз да көп. Халық санасында батырлығымен бедерленген сондай ерлердің бірі-Баян батыр. "Баян – артына аңыз да, нақты дерек те қалдырған тарихи тұлға, - дейді Өмірхан Әбдіманұлы өз еңбегінде. Ұрпақтарының айтуынша, Баян батыр 1700-1715 жылдар аралығында туған, 1757 жылы дүние салған. Әдебиеттанушы Қанарбаева Солтүстік Қазақстан облысы Булаев ауданының тұрғыны, Баян ұрпағы Зейнолла Олжабаевтың аузынан батырға қатысты шежірелік дерек жазып алған. Сол дерек бойынша: "Баян – уақ руынан, Уақ – Шоға, Шәйкөз, Баржақсы, Жансары, Мұрат дейтін тайпалардан тұрады. Шоға – Баянның арғы атасы.Уақ руының біраз тайпалары Семей, Аякөз, Өскемен аймақтарын мекендейді. Тіпті Уақ тайпаларын Шу өзені төңірегінен, Баянауыл маңынан да, қала берді Ақтөбе төңірегінен де, Қытай мен Монғолиядан да кездестіруге болады. Уақ елінің ескі атамекені Қостанай мен Қызылжар қалаларының екі аралығындағы Обаған өңірі. Шоға –Баянның жетінші атасы. Шоғадан Байыс, Байыстан Қырғызәлі, Қырғызәліден –Мүлкіс, Мүлкістен – Қасаболат, Абылай, Алтыбай атты үш ұл бала, Қасболаттың үлкен ұлы Баян, кіші ұлы – Жарбол. Баяннан Бұлан, Бұланнан – Манабай, Манабайдан –Басшығұл (1842ж туған). Бастығұлдың Құлтабай, Жаныбай, Олжабай дейтін үш ұл баласы болды, Олжабай Бұдан он жыл бұрын дүние салды. Олжабайдың баласы Зейнолла қазір есен-сау. Солтүстік Қазақстанның Булаев ауданында жауапты қызметте. Құлжабайдың баласы Шер 19990 жылы қайтыс болды. Шеридің Қайырбек Қаһарман атты екі балалары Булаев ауданындағы Қарағанды совхозында қызмет істеп жүр". Қара шежіре Баянның Ер Көкше, Ер Қосайдың тікелей ұрпағы екенін айтады. Оның Әлкей марғұланда терісіне шығармайды. "Батыр Баянның әкесі Қасболат, Қасболаттың әкесі Қарабас та Уақ елінің ноқта ағасы Шоғаға өте сыйлы адам болған деседі. Батыр Баянның өз ұрпақтарына ата санатсаңыз одан арғыларын да Жаубасарға дейін тереңдеп бере алады. І. Есенберлиннің "Жанталас" романында "Баянның арғы аталары монғолдан сіңген Салы, Аян дегендер еді", - деуі негізсіз. Өйткені, Салы, Аян деген батырлар қазақтың да, монғолдың да тарихында болмаған, қиялдан туған адамдар, - деген дерек келтіреді Ерік Асқаров өз еңбегінде. Пайдаланатын әдебиеттер: Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті А. 1974 Ахметов Ш. Қазақ совет балар әдебиеті А. 1976 Әуезов М. Әдебиет тарихы А. 1994 Сүйіншалиев Х. ХІХ ғасыр әдебиеті А. 1992 Ғабдулин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті А. 1974 Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы . А. 1994 Бақылау сұрақтары: С. Торайғыровтың шығармаларының тақырыптық ерекшеліктері қандай? С. Торайғыровтың шығармаларының балалар әдебиетіндегі орны қандай? 3. Мағжан Жұмабаевтың қазақ балаларына арналған шығармаларын ата 9-ДӘРІС жүктеу/скачать 383.21 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|