ОҚУ Әдістемелік материалы семей

қиратқыш – разрушительный жарылыс – взрыв

сұрапыл – лютый; свирепый; суровый;

қырғын – бойня, погром; битва; уничтожающий ;

жауыздық – зловредность; злодейство; коварство; подлость;

ақырзаман – конец света

індет – замор; зараза; эпидемия; повальная болезнь; инфекция;

шалдығу – измотаться; расстройство;

тозаң – пыль; пылинка; пыльца;

зобалаң – неразбериха;

зардап – жгучая боль; тяжелые последствия; вред; убыток;

521-тапсырма. Мәтінді оқығаннан кейін Семей полигоны туралы қандай мәлімет алдыңыздар? Әңгімелеп беріңіздер.
522-тапсырма. Мәтіннің бірінші жарты бөлігінен үш сөйлемді алып, олардың негізгі мағыналарын сақтай отырып, себеп-салдар салалас құрмалас сөйлемдер жасаңыздар.

Ү л г і :

«Невада-Семей» қозғалысының шерулерінде 1949 жылдан 1989 жылдар аралығында 40 жыл қырғын болды, себебі онда 500-ге тарта ядролық жарылыс болды.

523-тапсырма. Мәтіннің екінші жарты бөлігінен үш сөйлемді алып, олардың негізгі мағынасын сақтай отырып, кезектес салалас құрмалас сөйлемдер жасаңыздар.
524-тапсырма. Сөйлемдерді өз тараптарыңыздан толықтырып, салалас құрмалас сөйлемдердің түрлерін ажыратыңыздар.

1. Денсаулық – зор байлық, себебі --------------------------------------------------

2. Байлық – мұрат емес, неге десеңіз ----------------------------------------------

3. Бейнет түбі – зейнет, сондықтан -------------------------------------------------

4. Кейде өмірден түңілесің, кейде --------------------------------------------------

5. Бірде шаттана қуанасың, бірде ----------------------------------------------------

6. Біресе сырыңды маған айтасың, біресе ------------------------------------------

7. Қайғың болса, досыңа бар, өйткені ---------------------------------------------

8. Ұрлық түбі – қорлық, себебі -----------------------------------------------------
525-тапсырма. Түстер нені білдіреді? Сөйлемдерді өз ойларыңызбен аяқтаңыздар.

келісімді

бейбітшілікті

тұрақтылықты

үміт, сенімді

Осы күнді күн демес қарғап, міндеп. Тынымсыз күнде ойлаған дерттің бәрін.

Кейде тілеп бақ пенен тағы тыныштық, Кейде онысын жасырар жұрттан ұрлап,

Кейде қайғы, азапты тағы да іздеп. «Кетірер» деп мазақтап беттің арын.

Ауыру жүрек ақырын соғады жай,

Өз дертін тығып ішке соғады жай,

Кейде ыстық тағы да қан басады,

Кейде бір сәт тыншығар, үн шығармай.

( Абай )

527-тапсырма. Берілген жай сөйлемдерден салалас құрмалас сөйлемдер жасап, көшіріп жазыңыздар.

Ү л г і : Бүгін Маржан театрға бара алмай қалды. Оның уақыты болмады. Бүгін Маржан театрға бара алмай қалды, себебі уақыты болмады.

1. Жаман мінез-құлық – рухани кесел. Бұл кеселді жою үшін тән кеселін емдеуде қолданылатын дәрігердің тәжірибесіне еліктеуіміз керек.

2. Жаман дос – көлеңке. Басыңды күн шалса, қашып құтыла алмайсың. Басыңды бұлт шалса, іздеп таба алмайсың.

3. Өнер кейде адамды асқақ сезімге бөлейді. Адамның жан дүниесін нұрландырады. Жан дүниесін байыта түседі.

4. Жұмыстың нәтижесі көбінесе оқу орнындағы жалпы тәртіпке байланысты екенінде дау жоқ. Тәрбиеленушімен бірге жұмыс істеп отыратын тәрбиешінің өзіне байланысты болады емес пе?

5. Тіл аса мейірбандықты керек етеді. Сөздің шарапатынан дуалы шарапат жоқ.

6. Адамды мақтап қою қажет. Ол өзін-өзі құрметтеу сезімін тудырады, шығармашылық күш-қуатын дамытып, сезімін арттырады.

14-апта. 42-тәжірибелік сабақ

Грамматика : Қарсылықты салалас құрмалас сөйлемдер.

528-тапсырма. ХХІ ғасырдағы үлкен проблема – экология мәселесі. Арал, Алматының экологиялық жағдайлары туралы мәтіндерді мұқият оқып, өз тараптарыңыздан толықтырып, мазмұндаңыздар.
Қазіргі экологиялық жағдайлар. Арал экологиясы.

Алматы қаласының экологиясы
Қазіргі экологиялық жағдайлар. Қазіргі кезеңдегі шиеленісіп отырған экологиялық мәселелерге байланысты табиғи ортаның сапасын жақсарту өзекті мәселе болып отыр. Жер шарының кейбір аймақтарында қайтымсыз табиғат өзгерістері мен апаттары болуда. Оған топырақтың құнарсыздануына байланысты ауыл шаруашылығы өнімдерінің төмендеуін, шөлге айналған экожүйелерді, өзен мен көлдердің тартылуын, климаттағы өзгерістерді, қуаңшылықты, фауна мен флораның азаюын, т.б. көптеген табиғат факторларын мысал ретінде келтіруге болады.

Өнеркәсіптің қарқынды дамуы мен адамның іс-әрекетінің нәтижесінде қоршаған табиғи ортаның тепе-теңдігі бұзылуда.Табиғатқа қатты, сұйық, синтетикалық, газ күйінде заттар шығарылып, су, ауа, топырақ, сапасын төмендетті.

Өнеркәсіп, зауыт, жылу қазандықтары, автокөліктер, ұшақтар жұмыс істегенде химиялық зиянды заттар бөлініп отырады. Олар – қатты, сұйық, газ күйінде болуы мүмкін. Сондықтан өзен, көл суын қайнатпай ішуге, жеміс-жидекті жумай жеуге болмайды. Әсіресе, ірі қалаларда, өнеркәсібі дамыған жерлерде, зауыт, фабрикалар маңында зиянды заттардың мөлшері шамадан тыс көп болады.

Улы заттардың қатарында темекі мен есірткі заттар да жатады. Темекіні жиі тарту өкпе мен қолқаның созылмалы ауруына, өкпе жолдарының қатерлі ісік ауруларына апарып соғады. Есірткі заттары да қолқа мен өкпенің қатерлі ісік ауруларын туғызды.

құнарсыз – бесплодный; неплодородный;

қолқа – аорта

қолқа жырығы – отверствие аорты

өнеркәсіп – промышленность; промышленный
529-тапсырма. Мәтінге сұрақ-жауап (сұхбат) құрастырып, оларды рөлге бөліп оқыңыздар.
530-тапсырма. Төмендегі тақырыптарға реферат жазыңыздар.

1. Қоршаған ортаның химиялық, биологиялық және радиациялық

ластануының себептері және олардан қорғану шаралары.

2. Ластану көздері.

3. Зиянды қалдықтар.

4. Каспий өңірінің экологиялық мәселелері.

5. Атырау және Маңғыстау өңірінің экологиясы.

6. Солтүстік-шығыс облыстарының экологиясы.

7. Оңтүстік аймақтардың экологиясы.
531-тапсырма. Мәтіннен алынған сөз және сөз тіркестерін қатыстырып, қарсылықты салалас құрмалас сөйлемдер құрастырыңыздар.

Экологиялық мәселелер, табиғат апаттары, топырақтың құнарсыздануы, өнеркәсіп, құрғақшылық, су, ауа, топырақ, химиялық зиянды заттар, сұйық газ, зауыт, фабрика.

ұрпақтардың өмірі туралы болып отыр.

( Шыңғыс Айтматов)

Табиғаттың әр беті – терең мағынаға толы кітап.

( И.Гете)

Табиғаттың өзінде өзгеше бір сүйсінерлік, жанға жайлы бір нәрсе бар.

( Шоқан Уәлиханов)

Табиғатты қорғау мәселелерінде ведомстволық көзқарасқа, өткінші

тиімділікке төзуге тіпті де болмайды.

( Шыңғыс Айтматов)

Адам табиғатсыз тіршілік ете алмайды ...

Табиғат адамды қайырымдылыққа, бір мақсатқа ұмтылатын сұлу

жан етіп тәрбиелейді. Ол – денсаулық, шабыт және

шығармашылықтың қайнар көзі.

( П.И. Мартковский)

Жер мәселесі – өмір мәселесінің ең зоры, оны шешен ақылмен,

сабырмен шешкен дұрыс.

( Ә.Бөкейханов)

Құрамындағы жай сөйлемдердегі істің, оқиғаның өзара қарама-қарсы мәнде жұмсалатынын білдіретін салаластың түрін қарсылықты салалас дейміз.

Қарсылықты салаластың құрамындағы жай сөйлемдер өзара іргелес тұрып та, жалғаулық шылаулар арқылы да байланыса береді.

Жалғаулық шылаулар (Соединительные союзы)	Мысалдар (Примеры)
Қарсылықты жалғаулықты салалас (Противительные союзы): бірақ, алайда, дегенмен, әйтсе де, сонда да (но, однако, иначе, все-таки).	1. Мен кітабымды беріп едім, бірақ ол алмады. (Я давал ему свою книгу, но он не взял). 2. Ол менен бұрын кетті, сонда да мен оны қуып жеттім. (Он ушел раньше меня, но я его догнал).

534-тапсырма. Арал теңізінің экологиясы туралы мәтінді мұқият оқып, мәлімет алып, өз ойларыңызбен толықтырып, мазмұндаңыздар.
Арал теңізінің экологиялық мәселелері
Арал өңіріндегі экологиялық апат аумақтарына Қызылорда облысының, Ақтөбе облысы Байғанин, Ырғыз, Мұғалжар, Темір, Шалқар аудандарының, Оңтүстік Қазақстан облысының Арыс, Отырар, Созақ, Шардара аудандары мен Түркістан қаласының, Қарағанды облысы Ұлытау ауданының аумақтары кіреді.

Арал өңірінің қазақстандық бөлігінің экологиялық қолайсыз аумақтарын бөлу кезінде, экологиялық апат аймақтарына Қызылорда обылысының Арал және Қазалы аудандары, Ақтөбе облысының Шалқар ауданы енгізілген.

Сонымен, Аралдың мұңы – қазақтың мұңына айналғаны қашан?! 1995 жылдарға таман Арал теңізі су көлемінің төрттен үш бөлігінен айырылды. Теңіз беті екі еседен астам кішірейіп кетті, теңіз деңгейі 19 метрге төмендеді. 30 жыл ішінде Аралдың радиусы 150 шақырымға дейін кейін шегінді, нәтижесінде теңіз айналасындағы 30 000 шаршы шақырым жер қылтанақсыз шөл далаға айналды. Осының салдарынан халықтың денсаулығы күрт төмендеді, тыныс алу, ас қорыту мүшелерінің түрлі кеселдері пайда болып, жұқпалы аурулар күш алды. Бауыр аурулары мен тырысқақ бұрын-соңды болмаған дәрежеде таралды. Аналардың 80%-ы қаныаздық ауруына шалдыққан.

«Қазіргі кезде Арал теңізі мен оған жапсарлас аудандарды қалпына келтіру мүмкін емес», - дейді мамандар, бірақ «Кіші Арал» деп аталатын су бассейнін толтыруға болады екен. Бүгінгі күні Кіші Аралда 12 текше шақырым су бар, енді екі жыл ішінде бұл көлемді 27 текше шақырымға дейін ұлғайтудың жоспары жасалған. Ауылшаруашылық министрлігі су ресурстары комитетінің мәлімдеуінше, Арал теңізіне құятын Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы су желілерін қалпына келтіру жобасы жүзеге асуда. Биыл жазда Әйтек су желісін қалпына келтіру жұмыстары аяқталып, одан әрі Қазалы және Қызылорда су желілерін жетілдіру жұмыстары басталды. Сырдария бойымен теңіздің солтүстік бөлігіне жыл сайын ең аз дегенде 5 текше шақырым су келіп құйылатын болады. Енді екі-үш жылда Кіші Аралдағы судың деңгейі Аралда кеме шаруашылығын қалпына келтіруге болатындай су жиналмақшы екен. Кіші Аралға су толтыру бағдарламасын, ТАСИС ұйымы, ЮНЕСКО және әртүрлі елдердің үкіметтері қаржыландырып отыр. Ал кезінде Арал теңізі ішкі су қорының көлемі жөнінен әлем бойынша төртінші орында болатын.

саға – устье реки; место впадения реки в море, озеро

желі – линия; сеть; стержень; жила; веревка; киновязь

тырысқақ – холера; холерик; капризный

Қоршаған орта, табиғатты қорғау, жұқпалы аурулар, табиғатты қорғау, қалпына келтіру, су толтыру, қаржыландырып отыру, кішірейіп кетті, шөл далаға айналды.

а) әйтсе де, үшін, кейін, дегенмен а) өйткені, алайда, дегенмен

ә) бірде, деп, соң, -дықтан ә) сол себепті, дейін, -діктен

б) бірақ, сонда да, алайда, дегенмен б) бірде, кейде, біресе

в) неге десеңіз, шейін, кейін, соң в) -йынша, -йінше, біресе, және
3. Ыңғайлас салалас: 4. Себеп- салдар салалас:

а) кейде, сондықтан, алайда а) -ғалы, -гелі,- хана, өйткені

ә) -да, -де, -деп, соң, үшін ә) алайда, әйтсе де, және

б) және, -да, -де, -та, -те б) сондықтан, сол себепті,

в) неге десеңіз, -йінше, үшін в) бірақ, әсіресе, соң, дейін
537-тапсырма. Сөйлемдерден қарсылықты салалас құрмалас сөйлемдерді тауып, олардың қалай байланысып тұрғанын түсіндіріңіздер.

Жандарал Абайға көз қиығын тастап, «осының өзі істеп отыр ма, тағы бір айласы ма жұмбақты қазақтың», - деп ойлап еді, бірақ Абайдың түрінде қатты таңданғандықтан басқа ешбір белгі жоқ екен. Шаршайтын орайым бар еді, бірақ бүгін көрген бір қызығым күні бойғы жол азығым болып, шаршағанымды білдірмеді. Таң алдында бір сағат мызғығаны болмаса, Абай бұл түнді ұйқысыз өткізді, бірақ әлі тұрған жоқ. Қазақтың моңғолдан шыққандығы ұят емес, бірақ біздің білімсіз, ғылымсыз қалмақтығымыз ұят ( Абай). Қалыбек артынан ілесіп, аяғынан шалған болады, бірақ өзі құлап түседі. Сара ки-ки Қажымұқанның құлағын тістей жармасты, дегенмен күш атасы Қажымұқан жапон палуанын қос қолдап көтеріп алды да, жерге алып ұрды.

Балқаш жартылай тұщы көл. Сарыесік түбегі Балқашты батыс және шығыс бөліктерге бөледі. Батыс бөлігіндегі су ірі Іле өзенінің келіп құюына байланысты тұщы болған. Балқаштың шығыс бөлігіне келіп құятын шағын өзендердің барлығы қазір толығымен дерлік суаруға және шаруашылық қажеттіліктеріне жұмсалады.

Балқаштағы су деңгейінің төмендеуі нәтижесінде ондатра өсіру кәсіпшілігі құлдырап кетті. Бағалы балықтар аулау жылына 40 мыңнан 8 мың центнерге дейін кеміген. Өзен жағалауындағы тоғайлы ормандар жоғала бастады. Бүкіл жағалауда шөлдеу процесінің басталуы көлдің жағасындағы қамыстардың жойылуына әкеліп соқты.

Балқаштағы экологиялық жағдай тек Балқаш көлін сақтап қалу ғана емес, бүкіл Балқаш-Іле аймағының келешегін ойлауды талап етеді. Экология заңдарын білу, қала мен өндіріс орындарының тиімді тығыздығын анықтау, Оңтүстік Қазақстандағы тепе-теңдікті қалпына келтіруге мүмкіндік береді.

кәсіпшілік – промысел; ремесленничество; хозяйство

тұщы – пресный

тепе-тең – равный; тождественный; тождественно

Алматының ауа экологиясын кірлетуші автокөліктер болып табылады. Қала ауасын кірлетуші зиянды химиялық заттардың 80 %-ы автокөліктердің шығаратын түтіндерінен тұрады. Соңғы онжылдықта қала халқының бұрынғымен салыстырғанда, 1.5 есе жиі ауыратыны анықталды және қала республика бойынша ол жағынан бірінші орында тұр.

Алматы қаласы, былайша айтқанда, газды камераға айналып тұр,-дейді эколог- ғалымдар. Ағаштар ауаны тазалайды деген ұғым халық түсінігіне сіңіп қалған. Ал ағаштар болса адамдардың жауапкершілігінің жоқтығынан ауырады. Өсімдіктердің жапырақтары өзгеріске ұшырайды. Ғалымдар кейбір ағаштардың жапырақтарында қорғасынның нормадан 3 есе артық, ал кадмийдің нормадан 10 есе артықтығын анықтады. Олардың ауыруға ұшырауына, жапырақтарының өзгеруіне қаланың «химиялық күюге» ұшыраған жерлері, газдардың шоғырланған жерлері және металды учаскелерінің әсері болатыны анықталды.

Алматы І және «Жұлдыз» аудандарының маңайында өсетін ағаштарда литий табылды. Бұл элемент адам ағзасындағы түрлі психологиялық процестерді баяулатып, адамның қозғалысын баяулатуға, ойлау қабілетінің қатты қабынуына алып келеді. Ал кейбір химикаттар адам ағзасында өмірінің соңына дейін жиналып тұра береді.

Жергілікті экологтардың айтуы бойынша, бүкіл облыс территориясында тұрақты органикалық улы химиялық заттардың 100 тоннадан астамы шашылып жатыр. Оларды ешкім жоймайды да, оларға ешкім мән бермейді де. Жаңбыр жауған кезде ол қауіпті заттар жердің жоғарғы қабатына шығарылады да, кейін биологиялық тізбек бойынша адам ағзасына беріледі.

Алматы қаласының экологиялық проблемасы барша халыққа таныс. Бірақ адамдар өздерінің қандай түрлі улы газдармен демалып жатқанын түсінбейді немесе тіпті білмейді де. Қаладағы улы заттардың өсімдіктерге отырып қалатынын және оның аяғы неге әкелетінін барлығы біледі.

Қаланың экологиялық жағдайының негізгі көрсеткіші – қаланың ауа бассейні болып табылады. Қала ойыста орналасқан. Осы факторға байланысты бұл жерде ауаның жиі бір жерде тұрып қалуы, тұмандар байқалады. Сол себепті ауаға шығарылатын зауыттар мен фабрикалардың улы химиялық түтіндері және автокөліктердің түтіндері қала үстінде жиналып тұра береді. Ал ауа құрамы болса химикаттарға тола береді, ауа желдетілмейді. Ауаны кірлейтін заттар – шаң, күкірт диоксиді, көмір оксиді, азот диоксиді, фенол және формальдегидтер болып табылады.