Оқулық Алматы, 013 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

257
Кодон – белгілі бір аминқышқылын полипептидтік тізбекке ретімен 
енуін кодтайтын, үш нуклеотидтен тұратын топ.
Комплементарлы гендер – өз алдына жеке-жеке тұрғанда ешқандай 
əсер көрсете алмайтын, ал бірақ қосылып бірге тұрғанда белгілі бір белгінің 
дамуын туғызатын доминанты екі гендер.
Корреляциялық талдау – қатыстылық, сəйкестілік (өзара байланыс, 
өзара тəуелділік) деген мағынаны білдіреді. Оның мəні белгілердің біре-
уінің орташа шамасы басқасының мəнінің өзгеруіне байланысты ауытқиды.
Критерий – алынған гипотеза, күтілетін нəтижелер, т.б. жөнінде 
жасалған қорытындылардың дұрыс екендігіне көз жеткізетін көрсеткіш.
Кроссинговер – гомологты хромосомалар ұқсас учаскелер арасындағы 
айқасу.
Коэффициент – биометриялық статистикада кейбір қатысты шамалар-
ды арнайы салада белгілеу үшін қолданылатын термин.
Лептотена – мейоздың бірінші профазасы стадияларының бірі.
Летальды ген – өлім тудыратын ген.
Локус – хромосомадағы геннің орналасқан орны.
Мейоз – ядроның редукциялық бөліну процесі.
Метафаза – митоз бен мейоздың орта стадиясы.
Миграция – ағзалардың бір популяциядан екінші популяцияға ауысып 
көшуі.
Митоз – ядроның бөлінуі нəтижесінде екі ядро түзіледі.
Моногибрид – аллельдердің бір жұбы бойынша гетерозиготалы бола-
тын будан.
Моноплоид – тек бір ғана хромосома жиынтығы бар жасуша, ұлпа, ағза.
Моносомик – жұп хромосоманың тек біреуі ғана болатын ағза.
Мутаген – мутация тудыратын фактор.
Мутагенез – мутацияның пайда болу үдерісі.
Мутант – бастапқы қалпымен салыстырғанда гендік, хромосомалық, 
геномдық мутацияға ұшыраған ағза.
Мутаторлықген – басқа геннің мутациялану жиілігін əртүрлі дəрежеде 
көтеруге қажетті гендер.
Мутация – тұқым қуалайтын өзгергіштік.
Мутон – мутациялану бірлігі, яғни мутацияға ұшырай алатын геннің 
ең кіші бөлігі.
Нулисомик – диплоидты жиынтығында гомологтық хромосомалардың 
бір жұбы жоқ ағза.
Оогенез – аналық жыныс жасушаларының толық дамуы.
Орташа шама – жалпы жиынтықтағы белгілердің орташа мəнінің 
қандай болатынын көрсететін шама.

258
Орташа шаманың қатесі – іріктеген жинақтағы нақты орташа мəні 
мен зерттеу көрсеткішінің арасындағы сəйкессіздікті, айырмашылықты ай-
тады. 
Панмиксия – популяция шеңберінде дарабастардың еркін шағылысуы.
Пахитена – мейоздың бірінші профазасының стадиясы.
Пенетранттылық – гомозиготалы күйде доминантты немесе рецес -
сив 
ті генмен анықталатын белгінің дарабаста фенотиптік көріну ықти-
малдығы.
Плейотропия – геннің бір мезгілде ағзаның бірнеше белгілеріне əсер 
ету қабілеті.
Полимерия – белгілі бір белгінің дамып көрінуін көптеген гендердің 
қамтамасыз ету құбылысы.
Полисомик – хромосомаларының біреуінің үш немесе көбірек 
көшірмелері бар жасуша.
Профаза – ядроның митоздық жəне мейоздық бөлінуінің бірінші фа-
засы. 
Реакция нормасы – генотиптің табиғатына қарай ағзаның сыртқы орта 
жағдайларының өзгеруіне жауап беру тəсілі.
Реверсия – алғашқы мутациямен өзгерген генетикалық ақпаратты 
қалпына келтіруші екінші мутация.
Регрессия – биометрияда қандай да бір корреляциялық байланысы бар 
белгінің мəндері бойынша, екінші белгінің орташа көрсеткіштерін анықтау 
үшін қолданылатын функция.
Регрессиялық талдау – зерттелетін белгілер арасындағы тəуелділікті 
бекіту формасы, регрессия функциясын анықтау, теңдеуді тəуелді 
айнымалының белгісіз мəнін бағалау үшін пайдалану. 
Рекомбинация – мейоздың жүруі барысында аллельді жұп ген-
дердің ажырау жəне кроссинговердің нəтижесінде гендердің жаңа комби-
нацияларының түзілуі.
Рецессивті – гетерозиготалы күйде көрінбейтін аллель жəне ол аллелді 
бақылайтын белгі.
Сперматогенез – сперматазоидтың дамуы.
Сплайсинг – интрондардың гетерогенді ядролық иРНҚ транскрипция-
сынан кейінгі модификация; интрондарды кесу жəне ақуыз синтезі үшін 
ақпарат жеткізуші; жетілген иРНҚ молекуласында экзондарды біріктіруді 
қамтамасыз етеді.
Супрессорлық ген – өзінен басқа бір геннің белсенділігін тежейтін (ба-
сып тастайтын) ген.
Теломера – хромосоманың ұшы құрылымды гетерохроматинге бай. 
Хромосомалардың ұштарын бір-біріне жабысуынан қорғайды.

259
Терминация – репликацияның, транскрипцияның немесе трансляция-
ның аяқталуына əкелетін үрдіс.
Тернер синдромы – жыныс Х-хромосомасының бірінің жоқ болуы (ХО), 
аналық жыныста кездесетін хромосомалық (моносомиялық) ауру.
Тей-Сакс ауруы – гексозаминидаза ферменті жетімсіздігінен 
(аутосомалық-рецессивті ген мутациясы) жүйке жүйесінің бұзылуы.
Телофаза – ядроның митоздық немесе мейоздық бөлінуінің соңғы фа-
засы.
Транзиция – жұп негіздердің айырбасталу мутациясы, онда бір пурин 
басқа пуринмен немесе бір пиримидин басқа пиримидинмен айырбаста-
лады.
Транслокация – хромосомалардың құрылымдылық өзгеруі, яғни 
хромосоманың қандай да болмасын учаскесі сол хромосоманың басқа 
жеріне немесе басқа хромосомаға тасылып ауысады. 
Трансверсия – пуринді негіздің пиримидинді негізге жəне керісінше 
өзгеруі (гендік мутация).
Трисомик – бір жұпты хромосоманың үш рет болуы 2n+1.
Тіркесу – бір хромосомада орналасқан ата-ана гендерінің ұрпағына 
бірге берілуі жəне тіркесудің бір тобын құруы. Тіркескен екі гендердің 
арақашықтығы особтардағы кроссоверлік гаметалардың пайыздық саны-
мен генетикалық карталарда көрсетіледі.
Тіркесу тобы – бір хромосомада тіркесе орналасқан барлық гендердің 
жиынтығы.
Тұқымқуалаушылық – ағзаның ұрпақтар арасындағы материалдық 
жəне функционалдық қарым-қатынасын қамтамасыз ететін қасиет.
Топтау – белгілер мен үдерістерді өздеріне тəн қасиеттеріне қарай бір-
бірінен ажыратуға болатын топтар мен кіші топшаларға бөлу.
Топтау белгісі – қарастырылып отырған жиынтық белгілерін топтарға 
бөлу үшін негізге алынатын қасиет. 
Өзгерткіш ген – басқа гендермен өзара əрекеттесе отырып, олардың 
фенотиптік көрінісін өзгертетін ген.
Фаг – бактериофагтың қысқаша атауы. Бактериялық вирус.
Фармакогенетика – дəрі-дəрмектердің ағзадағы метаболизмінде 
тұқымқуалаушылықтың рөлін зерттейтін генетиканың бөлімі.
Фен – генетикалық бақылаумен қамтамасыз етілетін ағза белгісі.
Фенотип – морфологиялық, физиологиялық тағы сол сияқты 
əдістермен суреттеуге жəне зерттеуге болатын организмнің сыртқы жəне 
ішкі белгілерінің барлық жиынтығы.
Харди-Ваинберг заңы – эволюциялық факторлардың əсері жоқ кезде 
панмиксиялық популяцияның генетикалық тұрақтылығы.

260
Хи-квадрат əдісі – əртүрлі үлестірімдерді салыстыру үшін 
қолданылатын əдіс.
Хиазма – мейозда коньюгацияланушы хромосомалардың хроматидтері 
арасындағы гомологиялық учаскелермен алмасу үдерісі.
Хроматин – интерфазалық жасушалардың ядросындағы ДНҚ мен 
белоктың комплексі.
Хромосома – жасуша ядросында болатын, митоз бен мейоз уақытында 
көрінетін денешіктер.
Центромера – хромосоманың механикалық ортасы.
Цитокинез – жасушаның цитоплазмасының бөлінуі.
Шизофрения – генетикалық бейім психикалық ауру.
Эволюциялық факторлар – популяцияның гендер жиілігін, яғни оның 
генетикалық құрылымын өзгертетін факторлар (мутация, сұрыпталу, ми-
грация жəне гендер дрейфі).
Эдвардс синдромы – 18-хромосома бойынша трисомия кезінде 
байқалатын хромосомалық ауру: қалыпты дамудың барлық жүйелері 
бұзылады, ауыратын балалардың 90% жасқа толмай өледі.
Экогенетика – орта факторларының əсеріне байланысты адам 
генотипінің жауабын зерттеу.
Экзон – эукариоттық ДНҚ-ның генетикалық ақпарат бар бөлігі.
Экспрессивтілік – белгінің фенотипте байқалу дəрежесі.
Эндомитоз – жасуша ядросының ішінде хромосомалар санының есе-
леп артуы.
Эпистаз – аллельді емес гендер арасындағы өзара əсер ету құбылысы, 
бір аллельдің екінші аллельдің қасиетін басып тастау құбылысы.
Эухроматин – интерфазада тарқатылатын, профазада ширатылатын, 
генетикалық белсенділігі жоғары хромосома бөлігі.

жүктеу/скачать 3.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: