Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

235 
Егимбаева А.К., Калымбетова Э.К. 
(Қазақстан Республикасы, Алматы қ.,
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) 
 
ƏСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ 
ҚАҚТЫҒЫСТЫҢ ТУЫНДАУ ЕРЕКШЕЛІГІ 
Əскери қызметшілердің агрессиядан суицидтік əрекеттерге дейінгі мінез-құлқындағы 
қақтығыстар мен ауытқулар мəселесі қазіргі уақттыа барлық деңгейлерде шешілуі тиіс. Қазіргі 
Қазақстандық қоғамда көпшілікке арналған «армия» ұғымы оған қатысты мысалы, дедовщина 
сияқты девиантты мінез -құлықтың кез келген көрінісімен тығыз байланысты десек, артық 
айтқандық емес. Тұлғааралық қатынас кезінде əскери ұжымдарда туындайтын қақтығыстар 
əрқашан девиантты мінез -құлыққа əкелмейді, бірақ белгілі бір жағдайларда, мысалы: 
қақтығысты өзара əрекеттесудің ұзақтығы, əскери қызметшілер арасындағы өзара əрекеттің 
теріс формаларының көрінісі бұл өз кезегінде олар жүйке -психикалық тұрақтылыққа, қиын 
жағдайларда жауаптың адекваттылығына əсер етеді, əскери қызметшілердің мінез -құлқында 
əр түрлі ауытқулар жасауға əкелуі мүмкін.
Э.А. Надырбекова мен М.Б. Ахметжанованың айтуынша «қақтығыс» – бұл екі жақтың 
бір-біріне қарама-қарсы позицияларды ұстанатын, бір-бірін жоққа шығаратын талаптарды 
ұсынатын жағдай. Бұл сөздің өзі міндетті түрде агрессияны білдірмейді[1]. Топтық динамика 
мəселелерін зерттей отырып, психолог К.Левин индивид пен қоршаған орта арасындағы тепе 
-теңдік бұзылған кезде шиеленісте болатын динамикалық мінез -құлық жүйесі туралы 
тұжырымдама жасады. Бұл шиеленіс қақтығыстар түрінде көрінеді. Қақтығыс көзі топ 
жетекшісінің қолайсыз қызмет стилі болуы мүмкін[2].
Əскери психолог А.Я.Анцупов офицерлер қарым-қатынасындағы қақтығыстардың 
əлеуметтік-психологиялық негіздерін талдау арқылы девиантты мінез-құлықты зерттеуге 
елеулі үлес қосты. Ол «бағынышты - тікелей бастық» диадындағы тұлғааралық 
қақтығыстарды тиімсіз шешу əскери қызметшілердің мінез-құлқының ауытқуына əкелетінін 
атап көрсетеді[3]. А.Г. Караяни жəне С.Л. Евенконың еңбегінде Ю.А. Канатаевтың айтуынша, 
əскери қызметшілердің əр түрлі ереже бұзушылыққа (жауынгерлік кезекшілікті тастап кету, 
бөлімшеден рұқсатсыз бас тарту, əскери қызметтен жалтару) шығуының бір себебі ретінде 
əскери ұжым ішіндегі əлеуметтік -психологиялық қақтығысты қарастырады[4].
Топтар арасындағы қақтығыстарды қарсылас тараптар жеке əскери қызметшілер емес, 
олардың топтары болып табылады. Бөлімшедегі типтік топаралық қақтығыс - бұл əскерге 
шақырылған екі топтағы сарбаздар арасындағы немесе ұлтаралық негізде туындаған 
қақтығыстан туындайды. Мысалы, қақтығыстарға бейім əскери қызметшілер қызметтің 
алғашқы айларынан бастап бұрынғы əріптестерімен қолайсыз қарым-қатынас жасайды. 
Осыдан жас буынның жастары үлкен қызметкерлерінің бейресми бөлінуі пайда болады, бұл 
жас буынның жеке жəне қызметтік уақыттағы байланысын қасақана шектеуге əкеледі жəне 
əскери ұжымда қақтығыстың пайда болуына ықпал етеді.
В.В. Пехтерев өзінің еңбегінде В.И Ивашкин талдауларына тоқталады. Мұнда 
жағдайлардың 85%-ы қақтығыс кезінде тіпті оңшыл қарсыластың көңіл-күйі айтарлықтай 
нашарлайды. Қате қарсылас үшін шиеленістің 70% -ында нашарлау орын алады. Қақтығыс 
50%-ға жуық жағдайда шешілгеннен кейін де қатысушылардың көңіл-күйіне теріс əсер етуін 
жалғастыруда. Осылайша, қақтығыс əскерилердің психикалық жағдайына айтарлықтай теріс 
əсер етеді[5]. 
Қақтығыстардың субъективті себептерінің арасында О.А. Анашкин мен О.А.Лебедев 
басқарушылық жəне психологиялық тұрғыдан ерекшелеуге тырысты. Жоғарыдағы 
авторлардың пікірі бойынша басқарушылық себептерге мыналар жатады: негізсіз немесе қате 
шешімдер қабылдау; əскери қызметшінің өз міндеттерін орындау үшін атқаратын 
функциялары мен құралдары арасындағы сəйкессіздік жəне тағы да басқа түрлері жатады. 
Психологиялық себептерге мыналар жатады: қарым-қатынас мəдениетінің төмендігі, 

236 
дөрекілік, əдепсіздік, басқалардың пікіріне төзбеушілік; командирдің өз беделін кез-келген 
жағдайда бекітуге деген ұмтылысы; кейбір басшылардың бағыныштыларға деген біржақты 
көзқарасы; кез-келген жағдайда көшбасшы болуға деген ұмтылыс; жеке əскери 
қызметшілердің өзін-өзі бағалауы; мінез-құлықтағы негативизм; агрессивтілік пен 
ашуланшақтықтың жоғарылауы жəне басқа да көріністер жатады[6]. 
Əрі қарай жүргізілген зерттеу жұмысына тоқталайық. Осы тақырыпты ашу мақсатымен 
келісімшарт бойынша орналасқан 68 əскери қызметкерлер зерттелген болатын. Қорытынды 
нəтиже шығару үшін екі əдістеме қолданылған болатын: біріншісі, ол Е.П. Ильин, П.А. 
Ковалевтың «Жеке агрессивтілік жəне қақтығыстық» деңгейін анықтауға арналған əдістеме , 
екіншісі ол К.Томастың «Қақтығыстардағы мінез-құлық стратегиясы мен тактикасы» 
əдістемесі. «Жеке агрессивтілік жəне қақтығыстық» əдістемесі субъектінің жанжалға 
бейімділігін жеке сипаттама ретінде анықтауға арналған. Келесі əдістеме қақтығыс 
жағдайында субъектілердің мінез-құлық стратегияларының ауырлығын диагностикалауға 
қызмет етеді. Қақтығыстардағы адамдардың мінез-құлқының түрлерін сипаттау үшін К.Томас 
екі өлшемді модельді қолданады, оның негізгі өлшемдері ынтымақтастық болып табылады, 
адамның жағдайға қатысы бар басқа адамдардың мүдделеріне жəне өз мүдделеріне баса назар 
аудару арқылы аударуымен байланысты жəне талапшылдық сипатталады. Біріншіден, 
эксперименттік жəне бақылау топтарына кіретін əскери қызметшілердің жеке агрессивтілігі 
мен қақтығысының ерекшеліктерін ұсынамын (1-суретте).
Сурет 1 - Эксперименттің бақылау кезеңіндегі тəжірибелік жəне бақылау топтарының 
əскери қызметшілерінің жеке басының агрессивтілігі жəне қақтығысының ерекшеліктері 
Эксперименттің бұл кезеңіндегі эксперименттік жəне бақылау топтарындағы 
қақтығыстардың салыстырмалы талдауы "талапқоюшылық" (маңыздылық деңгейінде 0,01), 
сабырсыздық (маңыздылық деңгейінде 0,05), басқалардың пікіріне төзбеушілік (маңыздылық 
деңгейінде 0,01), күдік (маңыздылық деңгейінде 0,01) сияқты көрсеткіштер бойынша 
статистикалық маңызды айырмашылықтарды анықтауға мүмкіндік берді. Сонымен, 
эксперименттік жəне бақылау топтарының əскери қызметшілері арасында жеке агрессивтілік 
пен қақтығыстың ерекшеліктері ерекше екенін атап өтеміз. Айқындықтың жоғары дəрежесі 
талапқоюшылық, басқалардың пікіріне төзбеушілік, күдік сияқты сипаттамаларға ие. Реніш 
жəне кек алу сияқты көрсеткіштер төмен мəндерге ие.
Екіншіден, осы қақтығыстық жағдайларда қызметкерлер мінез-құлықтың қай 
стратегиясын қолданатынын қарастыруымызға болады.
Кесте 1- Қақтығыс жағдайларында əскери қызметшілердің мінез-құлық стратегиясын 
бағалау нəтижелері 
Белгілері 
Тəжірибелік топ 
Бақылау тобы 
Бəсекелестік 80 
55 
Ынтымақтастық 0 
10 
Ымыраға келу 10 
10 
Қашу 15 
45 
Бейімделу 40 
55 
4,6
5,2
2,1
3,2
3,4
2,8
4,2
5,3
5,2
8,1
2,6
6,1
4,7
2,8
8,3
9,2
Тәжірибелік топ 
Бақылау тобы

237 
Сурет 2 - Жанжал жағдайларында əскери қызметшілердің мінез-құлық стратегиясы 
2-суретте келтірілген нəтижелер əскери қызметшілер эксперименттік жəне бақылау 
топтары ретінде негізінен бəсекелестік стратегиясын қолданады, қақтығыста өз мүдделері мен 
мақсаттарын жүзеге асыруға тырысады деп айтуға мүмкіндік береді. Олар өз –өздеріне 
сенімді, шыдамсыз, өзімшіл, басқаларды қалай тыңдауды білмейді, өз пікірлерін таңдауға 
тырысады. Екінші, кездесу жиілігі, əскери қызметшілер арасындағы қақтығыстардағы мінез-
құлық стилі бейімделу болып табылады. Əскери қызметтің аға лауазымға бағыну 
қажеттілігімен ерекшеліктеріне байланысты əскери қызметшілер өз мүдделерін қорғауға 
тырыспай, басқа адамдармен бірге əрекет етуге мəжбүр. 
Жанжал жағдайындағы мінез-құлық стратегиясы ретінде қашу əскери қызметкерлер 
арасында да орын алады. Бұл жағдайда олар бірлескен шешімді əзірлеу үшін 
ынтымақтаспайды, жанжалды шешуден жалтарады, оны елемейді, көбінесе шешім үшін 
жауапкершілікті басқасына ауыстырады. Əскери қызметкерлер ымыраға келу жəне 
ынтымақтастық сияқты стратегияларды іс жүзінде аз пайдаланады. Осылайша, тестілеу 
кезеңінде əскери қызметшілер бəсекелестік стратегиясын қолдануға жүгінеді, бұл 
тұлғааралық жанжалды шешудің ең жақсы тəсілі емес, өйткені жеке жəне іскерлік 
қатынастардың бұзылуы, əскери қызметшілердің девиантты мінез-құлқының өсуі жəне 
бөлімшедегі əскери тəртіптің төмендеуі дəл осы стратегияларды қолдануда байқалады. 
Əскери ұжымда тұлғааралық қақтығыстар жиі кездесетіндіктен, қақтығыстық 
жағдайларының себептерін біле отырып, əскери жетекші бағыныштылар арасында олардың 
алдын-алу бойынша өз қызметін стратегиялық тұрғыдан дұрыс ұйымдастыра алады. 
Тəжірибелі командирлер қақтығыстың бастаушыларымен күресуге емес, əскерилердің өзара 
əрекеттесу процесінде туындайтын қайшылықтарды шешудің жолдарын іздеуге назар 
аударады. Сондықтан, тұлғааралық қақтығыстың алдын-алудың негізгі бағыттарының ішінде 
мыналар ерекшеленеді: бөлімшенің күнделікті өмірінің əртүрлі мəселелерін шешуде 
əділеттілікті сақтау; командирлер мен бастықтардың бөлімдегі жауынгерлердің қарым-
қатынасын зерттеу жəне тəрбие жұмыстарын жүргізу; əскери ұжымды біріктіруге, достыққа, 
өзара көмекке ықпал ететін дəстүрлерді қалыптастыру; əскери қызметшілердің тұлғааралық 
қарым-қатынас мəдениетін арттыру жəне тағы да басқа шараларды орындауға болады[7].
Осылайша, əскери ұжымдағы қақтығыстар əскери ұйымның ерекшелігіне байланысты 
өзіндік сипаттамаларға ие. Басшының басқарушылық сауаттылығы, қолайлы əлеуметтік-
психологиялық микроклиматты қалыптастыру, бөлімшелер басшыларының қойылатын 
талаптар мен қойылған міндеттерге сəйкес ұжымдық қызметті ұйымдастыруды түзетуді 
жүзеге асыруы əскери қызметшілер арасындағы қақтығыстарды алдын алуының негізі болып 
табылады.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Бәсекелестік
Ымыраға келу
Бейімделу
80
0
10
15
40
55
10
10
45
55
Тәжірибелік 
топ
Бақылау 
тобы

238 
Əдебиет 
1. Надырбекова Э.А., Ахметжанова М.Б., Тұлғааралық қарым- қатынастағы қақтығыс түрлері жəне 
қақтығыстық жағдайларды басқару// Материалы ХХХІІ Международной научно-практической конференции 
«Современные тенденции развития конкурентоспособной личности в образовании» посвященной 111-летию со 
дня рождения академика Т.Т. Тажибаева. Алматы, 19.02.2021 г. ... – Алматы: КазНУ имени Аль-Фараби, 2019. – 
С. 201-204 
2. Левин К. Разрешение социальных конфликтов / Курт Левин; [Пер. с англ. И. Ю. Авидон]. - СПб. : 
Речь, 2000. - 407 с. 
3. Анцупов А.Я. Конфликты в подразделениях, основные способы их преодоления и предупреждения / 
А.Я. Анцупов, В.В. Ковалев // Ориентир. – 2002. – № 2. – С. 50–53. 
4. Караяни А.Г., Евенко С.Л. Психология отклоняющегося поведения военнослужащих в боевой 
обстановке :Монография. – М.: ВУ, 2006. — 122 с. 
5. Пехтерев В.В. Детерминанты типов реагирования военнослужащих на конфликт : автореферат дис.... 
кандидата психологических наук : 19.00.05. - Ярославль, 2011. - 28 с. 
6. Анашкин О.А. Совершенствование содержания воспитания военнослужащих Вооруженных Сил РФ: 
автореферат дис. ... кандидата педагогических наук : 13.00.01 / Воен. ун-т. - Москва, 2004. - 26 с. 
7. Кротов 
А.К., 
Мовчан 
А.А. Конфликтные ситуации в воинских коллективах 
и 
способы их разрешения [Текст] / Военная мысль. - 2011. - № 9.- с. 37-45.

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: