Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

224 
кейбір алаңдаушылықтың жоғары деңгейіне жету оқуды тиімдірек ететінін анықтады. 
Мазасыздық зейінді, есте сақтауды жəне интеллектуалдық қабілеттерді тудыратын фактор 
болып табылады. Бірақ мазасыздық деңгейі осы шектен асып кетсе, адам үрейленеді. 
Сəтсіздікке жол бермеуге тырысып, жұмысына немқұрайлы қарайды немесе ол белгілі бір 
жағдайда сəттілікке соншалықты құмар болуы мүмкін, ол басқа жағдайларда жеңіледі. 
Психологиялық əдебиеттерде мазасыздық түсінігіне əртүрлі анықтамалар берілген, бірақ 
зерттеушілердің көпшілігі оны ситуациялық құбылыс жəне жеке мінез-құлық ретінде 
қарастыруды жөн көреді, бұл өтпелі күй жəне оның динамикасы. 
Мазасыздықты эмоционалдық күй ретінде жəне тұлғаның немесе темпераменттің 
тұрақты қасиеті ретінде ажыратады. 
Р.С. Немовтың анықтамасы бойынша: «Мазасыздық – адамның тұрақты немесе 
ситуациялық қасиеті, əлеуметтік құрылымда қорқыныш пен үрей сезімін тудыратын, 
үрейленудің күшеюіне əкелетін». 
Л.А. Китаев-Смык өз кезегінде «соңғы жылдары психологиялық зерттеулерде 
мазасыздықтың екі түрін анықтау кең тарағанын» атап өтеді. 
А.В. Петровскийдің анықтамасы бойынша: «Мазасыздық - бұл дүрбелең реакциясының 
төменгі сатыларын сипаттайтын, адамға қауіп төндіретіні туралы алаңдаушылықтың негізгі 
параметрлерінің бірі. Мазасыздық əдетте жүйке-психикалық жəне ауыр соматикалық 
ауруларда, сондай-ақ психотравма салдарын бастан кешіретін сау адамдарда топтың көптеген 
мүшелерінде жеке сəтсіздіктің субъективті көрінісі бар мазасыздық субъектілерде жоғары 
болады. 
Отандық психологтар дұрыс емес тəрбиенің салдарынан балада өзін-өзі бағалаудың 
адекватты болмауы үлкендердің баланың жетістіктерін асыра бағалауы, яғни оның 
жетістіктерін мақтау, асыра көрсету деп есептейді. Басқалардың жоғары бағасы жəне оған 
негізделген өзін-өзі бағалау баланы толығымен қанағаттандырады. Бірақ бала өзін-өзі жоғары 
бағалау үшін барын салады, өйткені бұл өзін-өзі бағалауға деген жақсы қатынасты қамтамасыз 
етеді. Дегенмен, бұл бала үшін əрқашан мүмкін емес. Оның жағымсыз қасиеттері мен мінез-
құлқы сыныптағы қатарластары арасында қалаған орынға ие болуына əсер етпеуі мүмкін жəне 
оның толық емес білімінің сапасы оқу үлгерімінің жоғары болуына ықпал етеді. 
Осылайша, жоғары ұмтылыстар мен нақты мүмкіндіктер арасындағы қақтығыс қиын 
эмоционалдық жағдайға əкелуі мүмкін. 
Баланың психикасының қажеттіліктерін қанағаттандырмауынан, сенімсіздік пен өзін-өзі 
бағалаудың жоғалуынан хабардар болмауына жол бермейтін қорғаныс механизмі жасалған. 
Ол өзінің сəтсіздігінің себебін басқа адамдардан: ата-анасынан, мұғалімдерінен, достарынан 
іздеуге тырысады. 
Ол сəтсіздіктің себептері өзінікі екенін мойындаудан бас тартқандардың бəрімен 
қақтығысады жəне қорқыныш, қайғы жəне ашуды білдіреді. 
Мазасыздық мəселесі тағы бір аспектіні қамтиды – психофизиологиялық үрей мен 
қорқынышты зерттеудің екінші бағыты қазіргі жағдайдың деңгейіне негізделген жеке 
тұлғаның физиологиялық жəне психологиялық ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған. 
Көптеген авторлар мазасыздықты «стресстің» құрамдас бөлігі - қарқынды 
психологиялық күйзеліс күйі деп санайды. Стресс жағдайын зерттей келе, отандық 
психологтар оны анықтауға əртүрлі дəлелдер келтірді. 
Осылайша, А.А. Суворова зертханада алынған кернеуді зерттеді. Ол стрессті адамның 
күрделі жəне жағымсыз экспериментінің фонында пайда болатын күй ретінде анықтайды. 
Мерлин стрессті «өте қиын жағдайдағы» жүйке күйзелісінен гөрі психологиялық 
құбылыс ретінде қарастырады. «Стресс» түсінігі туралы əртүрлі пікірталастарда барлық 
авторлар стресс - бұл өте қиын жағдайларда пайда болатын жүйке жүйесінің күшті кернеуі 
деген пікірде. Стрессті мазасыздықпен теңестіруге болмайды, өйткені стресс əрқашан нақты 
қиындықтарға негізделген, ал алаңдаушылық тіпті олар болмаған кезде де пайда болуы 
мүмкін. Стресс пен мазасыздық күштерімен де ерекшеленеді. Егер стресс жүйке жүйесіне өте 
жоғары қысым болса жəне мұндай қысымның күші мазасыздыққа тəн емес. 

225 
Балаға əлеуметтік өмір əлемін алғаш ашатын мектеп. Ол отбасымен бірге бала 
тəрбиесінде басты рөл атқарады. Сонымен мектеп – баланың жеке тұлғасын қалыптастыру 
факторы. Оның көптеген негізгі қасиеттері мен тұлғалық қасиеттері өмірдің осы кезеңінде 
қалыптасады жəне олардың одан əрі дамуы олардың қалай құрылғанына байланысты, 
əлеуметтік қатынастардың ауысуы бала үшін маңызды сынақ екені белгілі. 
Кіші мектеп оқушыларының мазасыздығы мектепке дейінгі жаста да қалыптаса 
бастайды. Ал жасөспірімдік шақта алаңдаушылық қазірдің өзінде қалыптасқан тұлғалық 
қасиет болуы мүмкін (Мартянова Г.Ю. [2]). 
Жүйелі мектептегі оқудың басталуы, яғни бастауыш мектеп жасы – мазасыз балалар 
санының айтарлықтай өсетін кезеңдерінің бірі (Костина Л.М. [3, 139 б.]). 
Мектеп жүйелі түрде баланы білімге баулиды, еңбекқорлықты қалыптастырады. Бұл 
кезеңде баланы күтіп тұрған негізгі қауіп - бұл жеткіліксіздік пен кемшілік сезімі. Бұл 
жағдайда бала өзінің дəрменсіздігінен үмітсіздікке ұшырайды жəне өзін қарапайымдылыққа 
немесе жеткіліксіздікке ұшырайды деп санайды. Қазіргі уақытта балада мектеп талаптарына 
сəйкессіздік сезімі пайда болған кезде, отбасы қайтадан оған пана болады (Долгова В.И., 
Аркаева Н.И., Капитанец Е.Г. [4) 
20 ғасырдың 80-ші жылдарының аяғы мен 90-шы жылдарының басында мектеп 
оқушыларының мазасыздану мəселесін зерттеушілер оқушылардың 50%-дан азында тұрақты 
мектеп үрейі байқалатынын атап өтті (Сорокина В.В. [5, 43 б.]). 21 ғасырдың бірінші он 
жылдығының соңында бастауыш сынып оқушыларының 50%-дан астамында мектептегі 
алаңдаушылықтың жоғары жəне жоғары деңгейі бар екені анықталды (Мекешкин Е.А. [6]). 
Мектеп баланы алаңдаушылық пен тұтқыннан босатады. Мектептегі іс-əрекетке бағыт-
бағдар беретін мазасыз балаға мектеп психологы «психотерапевт» бола алады жəне болуы 
керек. Өйткені, оның көптеген құралдары бар: марапаттау ғана емес, сонымен қатар «емдеу» 
бағалары, қоғамдық өмір, сынып жəне сабақтан тыс жұмыстар. 
Ұлдар мен қыздар арасында мазасыздық деңгейі əртүрлі. Мектепке дейінгі жəне 
бастауыш сынып оқушылары қыздарға қарағанда көбірек алаңдайды. Мазасыздық 9-11 жас 
аралығындағы ұлдар мен қыздарда бірдей, бірақ 12 жастан кейін ұлдарда ауыр бұзылулар бар, 
бірақ қыздарда мазасыздықтың жалпы деңгейі жоғарылайды, ал ұлдарда ол төмендейді. 
Ұлдар мен қыздар қорқынышты немен байланыстырады, оны қалай түсіндіруге болады, 
неден қорқады, ерекшеленеді. Ең керегі – тек жақсы білім ғана емес, оның қырағылығы мен 
жігерлілігі. Мектеп – адам өміріндегі оның психологиялық келбеті мен уайымының сипаты 
өзгеретін маңызды кезең. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: