Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

221 
американдық психологтар жүрңгізілді. Дəл осы күнге дейін психологиялық əдістер ретінде 
тесттердің өңделді Ресейде қарқынды жүріп жатты. Осы бағыттың отандық психологияда 
даму үстінде А.Ф.Лазурский (1874-1917),Г.И.Россолимо (1860-1928), В.М.Бехтеров (1857-
1927), П.Ф.Лесгафт (1837-1909) жəне тағы басқа есімдермен көптеп айтылды . 
Арнайы бір құралдардан құралған психологиялық комиссия құрылып, олар келесідей 
мəселелерді шешті: əскери психологияньң зерттеу, əуе қызметін деген жарамдылығын 
психологиялықта сынақтар, интеллектіні зерттелудегі байланысты жалпы сынақтар жəне 
тағыда басқаларының. Комиссияны психолог ғалым Р.Йеркс басқарды. Оның басқаруында ең 
алғашқы əр түрлі бөлімшелердегі қызметкелер шақыртылғандардың денсаулығының 
жарамдылығының жалпылар бағалауға арналған топтық тест құрыладырь:əскери тест 
“альфа”сауаттыларға жəне əскери тест “бетта”сауатсыздарға арналған . 
Психологияның қарқынды жағынан осы кезеңде əскери –саяси жəне экономикалық 
факторлар жоғарғы дəрежеде əсер етті. Жанадан құрылған үкіметке мықты əскерлер қажет 
болды.Сол кездегі психоллогтардың негігізгі міндеттерін əскери білімді құруды 
спецификасын реттеу,біилік жəне іскерлікті анықтау;оқуға кандидаттың кəсіби 
жарамдылығын бағалау жəне əдістер мен əдістемелерді таңдау; əскери мамандардың 
дайындық үрдісінің белсендендіру.Əскериа ұшқыштарға арналған əскери мектеп жəне басқа 
оқу орындарындаь психо-физиологиялық зертхана ашылып, өздерінің зерттеулерін 
Республиканың əскери кеңесімен, кіші академиялық кеңестер психо-физиологтардың іс -
əрекетімен басқарылады. 
Əскердің психологтары əр түрлі мамандықтағы сарбаздардың жұмыстарының 
психофизиологиялық мінездемесінһ зерттеумен айналысты. Қазіргі кəсіби іріктеудің əдісінің 
меңгерумен, бірнеше əскери мамандарға -зеңбірекші, пулеметші жəне тағы басқа 
профессиограмма құрумен, əскери мамандарға керек психологиялық қасиеттерді таңдаумен 
жұмыс істеді. Соған қарай оларь əртүрлі əскери қызметтен шаршауды азайту жəне жұмыс 
қабілетін жоғарлатуға байланысты психологиялық əдісті жəне физикалық жаттығуларды 
ойлап шығарды. Осыны атап өткен жөн,əскери қызметкерлер мен əскери ұжымның 
əрекеттеріндегі психологиялық проблемалардь зерттеуде ең мықты мамандар қатысқан. 
Шетелдік ғалым, Б.М.Теплов - ең ірі совет психолохы – он жылдан астам əскери 
мəселелерді психологиялық зерттеумен айналысқан. Осының зерттеулерінің қорытындысһ 
Ұлы Отан соғысы кезінде іс-тəжірибе жағынан көрінді. Негізгі психологиялыһ əдістер сол 
кезде тікелей далада өткізілді, ол оған теориялық жəне практикалық құндылық береді. 
Сонымен ғылыми зерттеу зертханасындағы тəжірибелер кітах болып əскери- медициналық 
академияда «РККА –ғы психофизиологиялық еңбектер туралы материалдар» - деген 
тақырыппен жариялады. 
Ұлы Отан соғысы кезінде əскери психологиялыһ білімді қолдаудағы жəне оның таратуға 
деген көп жұмыстарь жасалды Психологтардың негізгі əрекеттеріндегі ерекше бағыт, ол 
медико-психологиялых ақтау жəне күреске деген қабілетінің қалпындағы жəне жаралы əскери 
қызметкердің еңбекке қабілеті. Осы мəселені шешуге көмектескен совеп психологтары 
Б.Г.Ананьев, С.Г.Геллерштейн, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, А.Р.ЛурияД.Н.Узнадзе жəне 
тағы басқалары. 
Соғыстың кезеңдердегі кейбір жеке проблемаларға байланысты психологиялық 
зерттеулер жүргізіледы, əскерді істе практикада кең қолданады.Атақты ғалым К.Х.Кекчеев 
көру жəне есту сезімталдығың көтеру, көздің бейімделуін жылдамдық əдісі, барлаудың 
жұмысының психофизиологиялық негіздері жəне тағы басқа жолдарды ойлап тапты. Шетілдік 
Б.М.Теплов «Ум полководца» дегең əскери психологиялық зерттеуді басып шықты. 
Жауынгердің мінез-құлықтар мотивациясы сұрағымен С.Л. Рубинштейн толық зерттеді 
Жеке адам өзінше əмбебем, қайталанбас тұлға болып табылады. «Адам тұлғаның» 
термині бір адамды басқа адамнаң ажырататын ұғым ретінде қолданылады. Сарбаздың 
қызметке шақырылғанғі дейін адамдардың сырт келбетінді, даму жағдайларында, тəрбиесінде, 
қызығушылықтарында, құштарлықтарындағы ұқсастық болғанымен олардың əрқайсысында 
индивидуалді-психологиялық ерекшеліктң құрайтын тек өздеріне тəн сапалар жəне 

222 
қасиеттерң болады.Жекелік – бұл басқа адамдардаң өзінің əлеуметтік маңызы бар 
айырмашылықтарымең сиптталатын адам, психиканың өзгешелігі, жеке тұлғаның 
қайталанбастығң. Жекелік индивидтін темпераменті мен мінезініг еркшелігінде, қызығу мен 
сапалардыі спецификасында, қабылдау жəне интеллект процестерінді, қажеттілігі мен 
қабілетінде көрінеді. Сол индивидуалдылығынь қалыптасуыныі алғышарты анатомиялық-
физиологиялық нышандар. Биалогиялық-физиологиялық нышандар индивидуалдылықтыі кең 
вариативтілік көрінісін тудыратын, қоғамдық шарттас мінезге ие тəрбие барысындь, жеке 
тұлғаның дамуы барысында өзгеріске ұшырайды. Халықтар арсындағы айырмашылықтаң ең 
алдымен адамның темпераментің сияқты мінездемесін анықтайтың, генетикалық жолмен 
берілетін жоғары жүйке қызметінің типіндегь айырмашылықпен анықталады. Осы уақытта 
адам мінезінім қалыптасуыны іргетасы болып табылатын темпераменттің 4 түрінде 
айтарлықтай жеткіліктң мəлімет жинақталған. Олар сангвинник, меланхолик, флегматик жəне 
холерик темпераменттері.
Осылай əскери қызметкерлердін индивидуалдың-психологиялық ерекшеліктерін зерттеү 
тек темперамент типін жəне оғаң шарттас реакциялардың типін анықтаү арқылы ғана емес, 
адамның дамуь барысында пайдь болған тұлғалық мінездеме арқылы да жүзеге асуы тиіс. 
Адамның жүрісің анықтау индивиб əрекет-қылығын алдын-ала біліп отыруғь үлкен 
мүмкіндік береді. Сонымен күтілетін əрекеттердің түзетуге (коррекциялауға) болады. 
Адамның қалыптасуында тəрбие, тұлғаның түрлі əлеуметтік топтардың мүшесі болуң, ондағы 
ережелерді меңгеруі адамның түрлі өмірлік жағдайлардь бастан өткізуі шешуші рөл алады. 
Осымен қатар мінез адамның дүниеге көзқарасынын, сенімдерінің, моральдыі принциптерінін 
тəуелділігін анықтайды. Сонымен ол əлеуметтік өзара əрекеттестің процесс барысында 
қалыптасады. 
Соның объектен басқа əскери бөлімшедегң психологиялық жұмыстардың келесі 
ұйымдастырушылың деңгейін бөліп көрсетуге болады: 
Психолог-педагог білімдерінің жеке нəтижесің жүйелі түрде көтеру, осыны 
бағынушылардан талап ету; 
 Адамның құрамды жан-жақты зерттеудің олармен жеке қарым-қатынас жолынан 
бастат, бағынушылардың моральдық-психологиялып, іскерлік қасиеттерің біліп,күнделікті 
олардын тəрбиесімен айналысу; 
 Табынушылардың жоғары моральдық-психологиялк күйді реттеп, қалыптастыру, 
Отанды қорғауғь моральдық жəне психологиялык дайындық, сонымен қатар əскері борышқа 
қажетті əрекеттерді орындау; 
 Сарбаздың ұжымдардын ұйымшылдығы тураль қамқорлық жасау, əскери 
қызметкерлердің халықаралык қарым-қатынас мəдениетін дамыту; 
 Сонымен психологиялык мəліметті құпия сақтау; 
Сарбаздың қызметкерлердің физикалык жəне психологиялық денсаулығын нығайту 
жəне оны сақтауға жол табу; 
 Психол жұмыстардын жүргізілуін бақылау; Психолог ісіне екі деңгейден тұрады: 
құбылыстардың түсіну жəне оларды басқару деңгейі. 
Əдіс тəсілдің-зерттеудің тиімділігі ол психологтын қабілетіне байланысты, яғни 
өздігінен жұмсытардың, мəселелерді шешуге жəне қандай да бір іс- əрекеттерді құруға 
неізделген. Сарбаздық бөлімшеде психолог психологиялык басқарудын жəне психологиялық 
жұмыстардың жүйелілігін ескеру керек. Сонымен бөлінген деңгейдін өзінің жеке 
тапсырмасымең, пəндік мазмұнымен ерекшеленедғ жəне арнайы методологиялық əрі 
практикалық- əдістемеліқ құралдар, кəсіптің біліктілік пен мəдениеттілік талап етіледі. 
Мəн беру деңгейі. Сол деңгей келесі деңгейлерден тұрады: 
Іс-əрекеті белгілеу əлеуметтіқ-психологиялык құббылыт болып табылады.Əскери 
психолог жұмысынын мазмұның: күнделікті өмірдегі кəсіптенбегендергі арнайы 
психологиялық құбылыстх ажырату,оны байқа жəне көру. Осы құбылыт негізі проблема 
ретінде пайда болса, онда психолог іс-əрекетінің кəсіптік, этикалык тапсырмасының бірі 
болып саналады. 

223 
1. Суреті бейнелеу. Соның мазмұны кəсіптенбегең адамдарға күнделікті өмірдегің 
қарым-қатынас арқылы жəне психологиялык тілдің категориясы, белгілі заңдылықтарымең 
еркіндіктері арқыль мінездеме беру; 
2. Зерделеу- яғни, мақсатқа бағытталғаң құбылысты, оның қорытындысын, 
сараптамасың, алынған нақты əлеуметтіқ- психологиялық ақпараттардың барлығын бақылау; 
3. Айту 
анықтап-зерттелінгенмəліметтердін 
қорытындысы, 
концептуальді 
модельдердін құрылуы,осылар құбылыстын механизмін түсіндіруге мүмкіндік береді: оның 
құрылымың, пайда болу жəне динамикасының факторларын əртүрлі параметрлі- 
мінездемелерініһ арасындағы тəуелділікті, əлеуметтік-психологиялық мінездемелердіж 
нормативті немесе оптимальды критерийлердің күйін анықтайды. Айтудың негізінен 
бейнелеудің сүйемелдеуімен бірге жүреді. 
4. Зертеу- бұл психологтың əскери ұжымының немесе əскери қызметкерлердің 
көріністік күйінің динамикалык моделін құруы. 
5. Практикалық-тəсілдің ұсыныстардың, яғни бұл кəсіби мамандарға арналған 
ұйымдастырушылык- басқару ұсынысының жүйесі, ол командирлерге, тəрбие органдарының 
мамандарын медицина мамандарына жəне басқаларға əскери- ұйымдастырушылык жүйесіне 
байланысты проблеманы шешуге қатысты болса жүргізіледі. 
Осының, жоғарыда айтылған мəліметтерге сүйене отырыт, біз толық негізбер 
психология ғылымыт- жеке ғылым деп атай аламыз. Миының жəне психикалық құбылыстад 
психология ғылымынығ пəні болып табылады.Қазіргі əскери психологиянығ ғылыми 
зерттеулеріндг əртүрлі əдістер қолданады,ол əскери қызметкерлердін жеке- психологиялық 
жəне жеке бас ерекшеліктерь туралы сенімді мəлімдеме бере алады. 
Əдебиет 
1. Сақтағанов Б.К. Əскери психология. - А., 2012 
2. Абдурахманов Р.А., Анцупов А.Я. Военная психология.-М., 1996 
3. Сақтағанов Б.К. Əскери педагогика. - А., 2012
4. Қазақстан Республикасының Коститутциясы 1995 жылы 30 тамыз №36 бап 
5. Маклаков А.Г. Общая основы военная психология - СПб.: Питер, 2002. 
6. Аманжолов К., Тасболатов А., Қазақша əскери терминдердің түсіндірме сөздігі Алматы, 1999. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: