ЖИЫРМА СЕГІЗІНШІ ОКТЯБРЬДЕ

312 
Жұрттың кӛңілі елегізіп, елеуреген… Әне-міне дегенше дұшпанның 
тура ұмтылуы мүмкін. Бірақ қай жерден лап қояр екен? Кӛпірдің ӛкпе 
тұсынан ба әлде Заевтың ротасы бекінген, сол жақтағы кӛршісіз ӛңірден бе? 
…Қорғаныс шебіндегі шӛп ӛзінің солғын-жасыл реңін жоғалтып, енді 
шаң-ысқа бӛленген. Барлық жерде ойдым-ойдым шұңқырлар миналар - мен 
снарядгардың жер бетіне түсірген таңбалары. 
Дұшпан үстімізден снарядтары мен миналарын тынымсыз тӛндіруде. 
Қазір бір адамдық ұяда отырған жауынгердің халі мәз емес. Бірақ мұндай 
халді талай-талай бастан кешіріп үйренгенбіз: енді жауынгер жақын жерге 
түсіп жарылған снаряд дүмпуінен асыпсаспайды, ӛйткені ол ӛз окобына, ӛз 
винтовкасына сенеді, солай бола тұрса да, шегінуші жақтың кӛңіліне түскен 
қаяу еңсесін баспай қоймайды. Жалғыз отырған солдаттың елегізіп, 
қорқатыны, кӛмескі-бұлдыр болашағын ойлап, уайымдайтыны маған мәлім. 
Мен де ӛз солдаттарымның, батальонның тағдырын ойлап, 
уайымдаймын қорқыныш пен қапалық сезімі кӛңілімді жасытыш, жанымды 
жегідей жейді… 
…Кенет біреудің жалдан-жалға секіріп, қараңдаған сұлбасын 
байқадым. Бұл кім болды екен? Па, ӛзіміздің Бозжанов! Үстіндегі шинелі 
бойына шақ; әрине, ӛзі қыпша бел емес, толықша келген ӛз ӛрен-жаранының 
жаратылысы сондай. Асып-саспастан, еппен жүгірген бетінде жалт бере 
бұрылып, бұға қалады… Міне, нысаналы жеріне де, лезде сүңгіп, ғайып 
болды. 
Сәлден соң шұңқырдың шетінен екі құлақшын кӛрінді – бірі 
жауынгердікі, екіншісі политруктікі, Қамығуды білмейтін, әрдайым жарқын 
да жайдары Бозжановтың окопқа әзіл-қалжыңын ала келіп, кӛңілге медеу, 
бойға қуат бітіргені айқын. Тӛмпешік үстінде жатқан винтовка әнтек 
қыбырлап, дүмбісі иыққа тірелді; белгілі бір нысананың қарауылға алынғаны 
мәлім. Қазір Бозжановтың бірнеше дүркін оқ ататынын білемін: ӛзі оқ атуға 
құмар-ақ. 
Ұзамай ол маған отбасы жайында бір құшақ хабар әкеледі: адам 
шығынын анықтайды, рота шебінің алдыңғы жағынан байқағаның, 
аңдағанын айтады. Кейін Рахимов (ол үнемі сайдағы күркеде отырады) 
осының бәрін карта бетіне түсіреді немесе дәптеріне жазып алады. 
Шыңдарында, екеуі де менде штаб бастықтары: Рахимов - штабтың ӛзінде 
отырып жұмыс істейтін, ал Бозжанов – ротадан ротаға, штабтан маған 
қатынап жүретін бастық. 
Немістер атқылауын үдете түсті. Бұл атака жасар алдындағы белгі 
емес пе екен? 
Иә, солай! Орманнан жасыл пилоткалы, жасыл шинельді солдаттар 
тізбегі жүгіре шықты. Біздің окоптарға қарай ұмтылуда… Неміс минометтері 
мен зеңбіректері тына қалды. Тым-тырыс. Жасыл шинельділер жақындап 
келеді. Алға қарата, бауырларына қыса ұстаған автоматтары қарауытады. 
Біздің адамдар оқ ата бастады. Орғып жүгірген немістер бізге жақындай 
түсуде. Шынымен-ақ шыдамас па екенбіз? Немістердің ойы, әрине, осы: рус 

313 
атып-атып, тым-тырағай қанша жӛнеледі деп есептейді. Немістер 
автоматтарын тырылдата, сәулелі оқтарын жаудыра ӛңмеңдеп келеді. 
Дұрыстың қысталаң сәті міне осы. Тынысым тарылып, алқына бастадым. 
Кенет кӛпірдің жанында тасада тұрған біздің тӛрт зеңбірек бірдей 
дүңкілдеп, атака жасаушы жаудың үстінен бытыралы снарядтарын тӛндірді. 
Тағы да! Тағы да! 
Жатып қалған немістер енді кейін шегінді. 
…Жаудың соққысы тойтарылды. Бірақ бұл үшін құн тӛлеуімізге тура 
келді. Кӛзге түсіп қалған біздің зеңбіректер орнын ауыстырып үлгере алмай, 
адам шығынына ұшырады, батарея командирі лейтенант Кубаренко оққа 
ұшты, екі зеңбірегіміз қирады. 
Бақыл бол, Кубаренко! Қош бол, қарулас дос! 
Филимоновтан келген байланысшы онда да немістердің атака 
жасағанын, бірақ жаудың беті қайтарылғанын хабарлады. 
Әзірше дұшпан Заевқа ғана тиген жоқ-ты. 
…Мен бұрынғыша қыраттан кӛпірді, шалғайдағы орманды, Дордия 
ротасының окоптарын кӛріп жатырмын. 
Шеп басында қалбаңдап жүгірген тағы біреу кӛрінді. Бос байланған 
белдігіне қыстырылған пистолетінің қабы салбырап түсіп кеткен; шинелі 
олпы-солпы, етегі-аяғына шалынысып келеді. Тани қойдым - талдырмаш, 
ашаң Дордия, ӛз борышына адал, намысшыл жігіт, осынау аласапыранның, 
халықты шыңылдата жаңғырыққан үннің, от-жалынның ортасында жан 
ұшыра жүгіргендегі ойы, қорқыныш билеп, бұғып жатқан жауынгерлердің 
еңселерін кӛтеріп, кӛңілдерін демдемек, оларды қайтадан қайраттандырмақ. 
…Бұта-бұтаны паналап, қыратқан менің қасыма Тимошин келді. 
- Заевтан келдім, жолдас комбат. 
Ӛзі ентігіп тұр. Бірақ жігіттің күнге күйген жайдары ӛңінен 
қобалжудың белгісі байқалмайды. Тек қатты жымырылған еріндерінен, маған 
қадала қараған кӛздерінен бір суық хабардың лебі ескендей. 
- Неғып тұрсың? Жатсайшы. Не боп қалды? Баянда. 
Тимошиннің айтуынша, немістер Заевтің бекінісінен орағыта ӛтіп, 
бізді ту сыртымыздан орап алған. Заев ротаның бір қанатын жазып, 
немістерді бӛгемекші болған екен, бірақ жау әрі ӛтіп кеткен. Мен осындай 
бір сұмдықтың боларын күні бұрын білгенмін. Қазір біздің басымызға 
тӛнген, жан түршігерлік қатерлі соққыны кӛзіммен кӛргендеймін. 
Алдыңғы жаққа кӛз жібердім. Дордия ротасы орналасқан ӛңірдің 
топырағы бұрынғыша будақтап, аспанға атылуда. Жараланған біреу 
беткейден қиялап ӛзенге жылжып келеді. 
Мен Тимошинге былай дедім: 
- Рахимовқа барып, жағдайды хабарла. Оған айт, мен осы арадан, 
бәлкім, Заевқа барармын. 
Тимошин түрегеліп, қолын құлақшынына тоса бергенде, оның нақ 
шекесінің тұсынан зуылдап ӛте шыққан бір оқ қасындағы сидам шыбықты 
пышақпен кескендей қиып түсті. Мен Тимошинді етегінен тартып 

314 
отырғыздым. Кӛзді ашып-жұмғанша тӛнген ажал қаупін ол сезініп үлгерген 
де жоқ. 
- Қысылшаң кезенде керіліп не керек! - деп зекідім мен. - Жӛнел! 
Бұталарды паналап, ол жӛніне тартты. Бұл қалай? Қаңғырған оқ па 
әлде менің бақылау пунктімді байқап қалған мергеннің кӛздеп атқаны ма? 
Арт жағымнан Синченко жылжып келді. 
- Саған не керек? 
- Әншейін. Қасыңызда болайын дегенім ғой. 
Біраз үндемей жатқан Синченко: 
- Сіз Заявка бармақшы болған сияқты едіңіз, - деді. – Аттар дайын тұр, 
жолдас комбат. 
Мен ештеңе демедім. 
- Сіздің жауабыңызды күтіп жатырмын, - деді Синченко тағы да. 
- Жӛн сұрамаған жерде босқа килікпе, - деп тойтарып тастадым. 
Атқосшымның ренжіп қалғанын пысылдауынан байқадым. 
- Саймен жаяу барамын. Сен аттармен осында қал. 
- Мейліңіз… білсін… 
Синченко соңғы сӛзді айтқанда дауыс кӛтеріп, мен зекіп тастадым: 
- Жетер мылжыңдауың! 
2 
…Бозжанов пен байланысшы Ткачукті ертіп алып, ӛзен бойымен 
Заявка қарай тарттым. Шалшықты жағаға мұз қатқан, жүру оңай. Жарақат 
таңатын пунктке қарай ілбіп бара жатқан екі-үш жараладың басып оздық. 
Міне тағы біреуі кездесті. Қан сіңген шүберекті бетіне қыса ұстаған, 
шинелінен тамшылап аққан қан оның басқан ізін шұбарлауда, Ӛз аяғымен 
жүруге шамасы жетерлік болса да, винтовкаларын қарына ілген екі жауынгер 
жаралыны қолтықтап келеді. 
- Тоқта! Қай ротадан? Филимоновтан ба? 
- Иә, жолдас комбат. 
- Окопты неге тастап кеттіңдер? 
- Жаралыны сүйеп келеміз, жолдас комбат. 
- Ӛзі жетеді! 
Бәлкім, осыған қоса: «Бұл жауынгер солдаттық борышын ӛтеді. Ал 
сендер ше? Сендер ӛз борыштарыңды ӛтемеу үшін осыны сылтау етіп 
жүрсіңдер!» - деуім керек сияқты еді. Бірақ мұны олар менің кӛзқарасымнан-
ақ таныды ғой деп ойлаймын. Мен: 
- Орындарыңа барыңдар! Дереу! - деп айқайладым. 
Бұйрықты екі етпейтін жауынгерлер кейін қарай жүгіре жӛнелді. 
Жаралыға қараймын. Оның рабайсыз бақшиып кеткен кӛздерінен оқ 
тиіп, жерге, шинеліне қан саулап аққан сәтте үрейленгендігі білінеді. 

315 
- Доктор енді жақын қалды, -- деп жұбаныш айтты Бозжанов. - Қазір 
жарақатыңды таңып, ем жасайды, сонсын батыр қалпында тылға барарсың. 
Ондағы қыздарға бізден сәлем айт. 
…Онан әрі жүріп барамын. Біздің дәрігерлік пункт орналасқан шатыр 
мынау. Түнгі жорықтан қайтқан, ӛзен суымен мұқият жуылып тазаланған 
санитарлық арба шатырдың қасында тұр. 
Шатырдың ішінде біреу ыңырсиды. Далаға от жағылған. Оттың 
айналасында жиырма шақты жаралы жауынгер отыр, жатқандары да бар. 
Кӛбі шинельдерін желең жамылған, үлдірекпен таңылып, кеуделерінде асулы 
қимылсыз қолдар айқын кӛрінеді. Басынан, бетінен жараланғандар да аз 
емес. Кейбіреулері анда-санда қан түкіреді. 
Кенеттен - құдды жайшылық тағыдай - фельдшер Кереевтің әрқашан 
да сабырлы, құлаққа жағымды даусы естіледі: 
- Жолдас комбат, шай іше кетсеңіз қайтеді? Қант та бар… 
- Оған уақыт жоқ, Киреев… Рақмет. Мұндағы істің жайы қалай? 
- Команданы жолға әзірлеп жатырмын. 
- Қандай команданы? Қайда? 
- Ӛз аяғымен жүре алатын, жеңіл жараланғандардың бәрі ақырын ғана 
аяңдан деревняға жүре берсін деп бұйырды Рахимов жолдас… Жігіттер 
шӛлін қандырып алып, жолға шығады… 
Әдетте әскери ӛмірге үйлеспейтін «жігіттер» деген сияқты сӛзді 
ұнатпаймын, ал бетін бурыл түк басқан ақ жарқын қарт фельдшердің аузынан 
шыққанда бұл сӛз орынды естіледі. Тегінде қарттың күңгірлеген үніде, 
сабырлы қимылы да оның ұқыптылығын бейнелегендей. Ішімнен 
Рахимовтың білгірлігіне де риза болдым. Батальон бастан кешіріп отырған 
осынау қысылтаяң, бәлкім, қатерлі кезеңде телефонсыз күркеде отырса да, 
Рахимов жағдайға сай, дәлме-дәл жарлық беруді ұмытпаған. Бұдан менің 
шағын штабымның дұрыс қимылдап, басқара білетіні аңғарылады. 
Рахимовтың жарлығын құптап, бас изеді, ӛзен жағасындағы ойпаңмен 
ілгері тарттым. Бозжанов пен байланысшы Ткачук бұрынғыша менің 
соңымнан жүріп келеді. 
Жарақат таңатын пунктке біреуді шинельге салып әкеле жатыр. Сол 
шеттеп тұрып, шинель үстінде жатқан ақ сары шашты біреудің бұлғақтаған 
басын кӛрдім; ӛзі жалаң бас, қабағы түсіп, ӛңі куарып кеткен. 
Кезерген еріндері жансыз тәрізді. Жаралыны әкеле жатқан 
жауынгерлер менімен соқтығысып, тоқтай қалды. Жаралы аздап домбыққан 
бадырақ қара кӛздерін ашқан сәтте оның Дордия екенін білдім. 
Мені байқап, ол қыбырлай бастады, маңдайы қызғылт тартты. 
Тістеніп алған Дордия басын кӛтермек больш еді, мен рұқсат етпедім 
- Жарайды, Дордия, жарайды. 
- Жолдас комбат… Мен кӛкірегімнен жараландым. Жарақат таңылған. 
Ротаны взвод командирі кіші лейтенант Терехинге ӛткіздім. 
- Жата бер… Мұны медпунктке апарыңдар. Қазір сені санитармен 
Быкиге жібереміз. 

316 
Дордия сәл кӛтерілді. Маған қадалған қара кӛздерінен жалыныш 
белгісін танығандаймын. Әлде бұл жанға батқан жарақаттың әсері болар? 
- Жолдас комбат, менің бір ӛтінішім бар. 
- Айт… Орындауға уәде беремін. 
Ол сәл бӛгеліп қалды. 
- Мен әлі де жараймын… Әбден жараймын… Мені ешқайда жібере 
кӛрмеңіз, жолдас комбат… Кезең сондай… 
Әлсіреген, жаралы Дордия осынау қаһарлы кезеңде бізбен бірге, 
ұрыста ӛзі танып білген достарымен бірге болуды тіледі. Халінің мүшкіл 
екенін сезгенімді аңдаған болу керек, ол тағы да қинала үн қатты: 
- Мен әлі де әжетке жараймын. 
Осыны айтып, маған жалынышты жүзбен қарады. 
- Ал сіз… жолдас комбат, мені тастап кетпейсіз ғой? 
- Ешқашан да, - дедім мен. - Жарайды, Дордия, айтқаның болсын. 
Ол кӛзін жұмды. Оны кӛтеріп, шинельге жайлап жатқызды. Еріндері 
енді бұрынғыдай жансыздану кезеріп тұрған жоқ; бейне біреу осынау 
сүреңсіз таңбаны сүртіп тастағандай. 
Біреу деймін-ау… Жаралы Дордияға қайтадан сабырлы рухани жігер 
бітірген сол біреу кім? Оның аты: сенім деп білемін. СЕНІМ. Бұл сӛзді үлкен 
әріптермен жазуыңыз керек. 
3 
Мен Бозжановқа айттым: 
- Дордияның ротасына бар. Соның уақытша командирі болып 
қаласың. 
- Құп! Болайын, - деп мүдірмей жауап берді Бозжанов. 
Кескілескен ұрыс, онда жараланғандар, аққан қан осының бәрі, әрине, 
оған да әсер еткен-ді, бірақ ӛзінің дағдылы жайдары да шадыман қалпынан 
қазір де айныған жоқ, ол ротаны басқару бұйрығын бар ықыласымен қабыл 
алды. 
Ойпаңнан шығып, Бозжанов қиялау беткеймен ӛрлеп бара жатқан еді. 
Күтпеген жерден Бозжановтың қарсы алдындағы қыраттан бір топ солдат 
дүркіреп шыға келді. 
- Қайда барасыңдар? Тоқта! Тоқта! - деп айқайлады Бозжанов. 
Бұл айқайға ешкім бұрылған да, кідірген де жоқ. Үріккен қойдай 
апалаң-топалаң болып, естері кеткен, жан ұшыра тарбандап қашқан тұтас бір 
взвод тӛмен түсіп келеді. Солдаттың айнымас серіктері күрегі, қапшығы, 
дорбасы қарбаласта байберекет алына салғаны кӛрінеді. Винтовкалары да 
рабайсыз қалыпта - біреулерінің иығына асулы болса, екінші біреулерінің 
қарына ілінген. Қашқандардың ішінен рота командирінің хабаршысы болған, 
ұзын бойлы жас жауынгер Савицкийді, талдырмаш, ашаң жүзді Шилібаевты, 
мұрт қойған Березанскийді және басқаларды таныдым. Бәрі менің тұсымнан 
ӛтіп бара жатты. 

317 
Шынымен саудамыздың біткені ме? Бұларды шынымен-ақ жау қуып 
келе ме екен? 
Мен тобырдың соңынан тұра жүгіріп, тез-ақ басып оздым да, демімді 
ішіме тартып, бар күшіммен: 
- Тоқта! - деп ақырдым. 
Үйме-жүйме болып, тоқтай қалысты. 
- Сендерге не болған? Неге қашып келесіңдер? 
Үн жоқ. 
- Савицкий, неге қашып келесің? 
- Бәрі кетіп қалды, жолдас комбат… Рота командирі жараланған кезде 
кеткен. Біз жалғыз қалдық. 
- Ӛтірік айтасың! Взвод командирі қайда? 
- Жараланған. Жарақатын таңғызуға кеткен. 
Мен сапқа тұруға бұйырдым: 
- Смирно! По порядку номеров… 
Рет-ретімен санағанда, отыз үш адам болып шықты. Мен қатты күйіп-
пісіп тұрмын. Мен былай дедім: 
- Ӛңшең қорқақтар! Барша совет халқы Отан үшін арпалысуда. Ал 
сендер, отыз үш сатқын, окоптарынды тастай қашып, жауға жол ашып 
бердіңдер. 
Артқы қатарда тұрған біреу күңк етті: 
- Біздің винтовкадан басқа түгіміз жоқ. 
- Жап аузынды! 
Мен ӛршелене ақырып жібердім. Нақ осы сәтте батальонның ӛмірлік 
ӛзегі болған, ӛзім қастерлейтін нәрсенің бәрі - әскери абырой, әскери ант пен 
азаматтық борышқа адалдық, батальонның жауынгерлік тәртібі мен дәстүрі - 
тоз-тоз болып, кете бастағандай кӛрінді маған. 
Сапқа тұрғандарға сұстана қарап, бұларды әзірейілдің бір түгіндей 
кӛрген басым, ӛзімді-озім ұстай алмай, тӛпей бердім: 
- Иә, сендерде ротаның командирі жараланды. Сендермен иін тіресе 
соғысқан батарея командирі оққа ұшты. Жараланғандардың атынан, қаза 
тапқандардың атынан, ӛздерінің окоптарында жауға қарсы нағыз ерлікпен 
шайқасушылар атынан қазір бәрінді атып тастаймын. Бозжанов, пулеметті 
әкелуте бұйрық бер. 
Бозжанов әскери ізет білдірді де, байланысшы Ткачукқа қарай жай 
басып жүре берді. 
Аяғыңды неге жӛндеп баспайсың? Тез! 
Саптағылардың құты қашып, бәрі сұрланып кеткен. 
Мен солдаттардың бірі, Прохоров дейтін деревнялық еңселі жігіттің 
қасына бардым. 
- Неге қаштың? 
Ол жауап бермеді. Аяғының түбіне түсірілген винтовкасы барбиған, 
күшті 
саусақтарымен 
қыса 
ұстағаны 
соншалық, 
қолы, 
бейне 
қансызданғандай, құп-қу. Ӛзі қазір не туралы ойлап тұр екен? 

318 
- Әйелің бар ма? -- деп сұрадым. 
Жымырулы еріндерін әрең қыбырлатып: 
- Иә, - деді. 
- Документтеріңді бер. 
Бос түрған қолымен ол шинелінің ілгегін жұлқи ағытып, 
гимнастеркасының омырау қалтасын ашты. 
- Қалтаңдағы нәрсенің бәрін ал. 
Ол ӛзінің қызыл әскерлік книжкасы мен бір кішкене суретті шығарды. 
Суреттен күлімсіреп тұрған жас әйелінің бейнесін кӛрдім. 
- Сенің әйелің бе? Ӛлер алдыңда қарап ал, енді қайтып кӛрмейсің. 
Жігіт кенет ебедейсіз етпеттей келіп, ӛкіріп жылап жіберді де, менің 
аяғыма жығыла кетті. Мұндайды мен ӛмірі кӛрген емеспін, сондықтан бұған 
қатты таңдандым да, жирендім де. 
- Прохоров, тұр! 
Еңіреген қалпында ол орнынан тұрды. Жауынгерлерді тағы бір шолып 
ӛттім. Оң қанатта кӛз жасын сүрткен Савицкий тұр. 
- Савицкий, саптан шық! Шилібаев, шық бері! Сен де шық! Сен де… 
Кӛзінен жас кӛрінгендердің бәрін осылайша саптан шығардым. 
- Неге жылайсыңдар? 
Үн жоқ. 
- Әбіл, неге жыладың? 
Шилібаев ӛксіп тұрып үн қатты:
- Сіздің қолыңыздан кеткенше немістің оғынан ӛлгенім жақсы… 
Жеткізіп айтпаса да, ойы әбден айқын еді. Ата-бабасы батыр аталған 
Шилібаев дүниеден қорқақ деген таңбамен кетпекші емес. «Ӛлімнен ұят 
күшті», «Жаным - арымның садағасы» деген мәтелдер міне осындай 
жағдайға орай айтылған. Бұл мәтелдер ата-бабамыздың ұлағатты сӛзі, кейінгі 
ұрпаққа қалдырған ӛсиеті іспетті. Ӛзіңді бір сәтке ұрыс майданынан қашып, 
абыройы айрандай тӛгілген, енді жар басында ӛлім жазасына кесіліп, 
атылғалы тұрған адамның орнына қойын кӛрші. Сен жау оғынан мерт 
болмайсың, ӛз адамдарыңның Отанның адал ұлдарының әділ тӛрелігі 
бойынша, солардың қылмысыңды кешпейтін оғынан кетесің. Шилібаевтың 
орнында осыны ой таразысына салған әркім-ақ тітіркенбей қалмас еді. 
«Басыма не түссе де кӛнемін, ал мынаның беті аулақ!» - дер еді ол. 
- Барыңдар! - дедім мен. - Кінәларыңды кештім. Мә, Прохоров, суретті 
ал, әйелің жанында болсын. Тӛккен кӛз жастарың үшін сендердің масқара 
қылықтарыңды кештім. 
Енді басқаларына үн қаттым. 
- Ал сендер жӛнінде не істеуім керек? 
Бәрі үшін Березанский жауап берді: 
- Біз де соғысамыз. 
- Бізің кім? Сен бе? 
- Бәрі соғысады. 

319 
Менің сырт жағымда Бозжанов тұрған. Осынау қайғылы халге оның 
қатты тебіреніп, іштей құса болып тұрғанын жақсы білемін - бет-әлпетінен 
байқадым. Дәл осы сәтке дейін ол әңгімеге араласқан жоқ-ты, тек менің 
бұйрығымды орындап, пулеметке адам жіберген болатын, ал енді менің 
рұқсатымсыз жарлық берді: 
- Кімде-кім ұрыста абыроймен ӛлуте риза болса, бері шықсын! 
Бәрі бір кісідей, алға адымдады. Мен Березанскийге қарадым, осынау 
қырық бес жасар мұртты солдаттың түн ішінде Тимково тауында ӛз взводын 
батпақты кеше іздеп жүріп, сергелдең болғаны, содан таңға жуық сабан 
тӛселген окоп тізбегіндегі жауынгерлік шепке бекініп, ар-намысы таза 
күйінде ұйқтап алғаны есіме түсті. 
- Березанский, - деп үн қаттым мен, - жаңа сен "біз" дедің ғой, ендеше, 
бәрі үшін жауапты бол. Осы взводты басқар. Ал Бозжанов, сен рота тізгінін 
қолына ал. Дереу барып бекініске орналасыңдар. 
Бейне мені айтқанынан айнып кетер деп қауіптенгендей, Бозжанов 
жалма-жан дауыстап жіберді: 
- Ер соңымнан, жолдастар! 
Ӛзенге құлайтын аласалау жардың басына қарғып шығып, ол әлгінде 
иесіз қалған окоптар тізбегіне қарай жүгіре жӛнелді. Асулы винтовкаларын 
қолдарына алып, кезей ұстаған жауынгерлер оның соңынан ұмтылды. 
4 
Ирелеңдеп аққан бұлақтың бойымен әрі кетіп барамын. Жағадағы 
ойпаңнан шығып, шабындықпен Заевқа қарай тура тарттым. Кей жерлерде 
үюлі шӛмелелер түр. Бір шӛмеленің қасында аялдап, құлағымды тіктім. 
Немістер дамыл алғызбастан, бізді түйгіштеп жатыр. Тек 
Филимоновтың ротасы орналасқан жақта ғана жым-жырт. Филимоновпен 
іргелес ӛңірді, яғни Быки деревнясын, жоғарыда айтылғанындай, Хрымов 
полкінің батальоны қорғайды. Сол деревня жақта да атыс тына қалды. 
Дегенмен ӛзім бұл қанатты азды-кӛпті қауіпсіз деп есептеймін. Дәу де болса, 
қорғансыз қалған, ашық ӛңірден ілгері ұмтылып, Заевты ту сыртынан 
орағытып ӛтер. Жаудың соққысын міне осы жақтан күту керек. 
Бұрынғыша шабындықпен кетіп барамын. Алыстан біреу кӛрінді. 
Біздің сыртымыздағы орманнан шығып келеді. Бір ғажап жері - жалғыз емес, 
жетегінде аты бар, ер-тоқымның үстіне бірдеңе артылған. Мен соған қарсы 
жүрдім. Е-е, бұл ӛзіміздің Тимошин ғой! 
Қарасам, құйрық-жалы биік жирен атқа немістің екі телефон 
аппараты, екі шумақ сым темірі артылған. Тимошин қатты елеуреулі: 
басындағы бӛркі қисайып кеткен, екі беті албыртып тұр, қисынсыз жерден 
бір күліп, бір томсарады. 
- Тимошин, қайдан келесің? Мынауың не? 
Олжа ғой, жолдас комбат. 
- Қай жерден түсірдің? 

320 
Тимошин орман ішінде телефон сымын тартып жүрген екі неміске 
кездесіп қалып, екеуін де жайратып салғаның, сӛйтіп, осы олжаны қолға 
түсіргенін айтты. 
- Енді сізге асығып бара жатыр едім, жолдас комбат. 
Қапелімде кезіге кетіп, екі неміспен айқасқан, соның желігін әлі басып 
үлгермеген осынау жас жігіт маған қандай жайсыз хабар жеткізгенін түсіне 
қойды ма екен? Ӛз құлағыма ӛзім нанбай, қайтадан ежіктеп сұрадым: 
- Қай жерде кезікті олар саған? 
Тимошин кілт бұрылып, келген жағын нұсқады. 
- Сонау орман ішінде. 
- Біздің тобымызда ма? Филимоновқа хабарладың ба? 
- Әрине, жолдас комбат. 
Мен енді үнсіз тұрмын. Батальонның қарамағындағы екі станокті 
пулеметті ӛзім ең қауіпті деп санаған ӛңірді қорғайтын Заевқа бергенмін. Ал 
енді ше… Енді арт жағымыздан қауіп тӛніп отыр. Қаһарлана түнерген орман 
алқабы онша алыс емес. Мұның мәнісі - немістер екі жақтан бірдей осы 
орманға жетіп, түйісті деген сӛз… Ӛзімді есеңгіретіп тастаған осы 
жаңалықтың мәнісіне түсініп, байыбына барғанша кемінде тағы да бір минут 
уақыт ӛтті. 
Тимошинге мен мынадай бұйрық бердім: 
- Олжаңды осы жерге түсір де, атқа қон, барынша құйғыта отырып, 
Заевқа жет. Оған жағдайды түсіндір. Пулеметін алып, тылды қорғайтын 
болсын. Түсінікті ме? 
-Түсінікті, жолдас комбат. 
Тимошин шауып кетті. Мен ӛз штабыма қарай ентеледім. Аспанда 
шарбы бұлтарасынан ақшыл тартқан күнкӛзі сығалайды. Түбін түскір мына 
күннің батпай тұрып алуын қарашы! Бірақ кӛресіең сұмдық құқайымыз әлі 
алда еді. 
5 
Содан ширек сағат ӛткеннен кейін мынадай бір қырсыққа тап болдық. 
Бұл қырсықты болғызбау үшін дәнене істей алмадым, тіпті дауыстап та 
үлгермедім. 
Сайдағы жарлауытқа жанастыра тігілген ӛзіміздің штабтық күркемізге 
жетпей жатып-ақ жӛңкіп келе жатқан қос дӛңгелекті арбаны, оның үстінен 
Заевты кӛрдім. Арбаны мығым денелі мәстек ақ боз ат, ӛткен жолы түн 
ішінде Заев жайдақ мініп отырған ат сүйреп келеді. Енді ол арбаның үстінде 
түрегеп тұр, бір қолында ұзын шыбық. Заевтың қасында үш-тӛрт пулеметші 
отыр. Мәстек ат қатты шауып келеді, кедір-бұдыр жерлерде арба әрлі-берлі 
қойқаңдайды. Алшиған аяқтарын әрең тұрақтатып келе жатқан Заев зекіре 
зіркілдеп, қолындағы шыбырын қайта-қайта сермейді. 

321 
Арбаға пулеметін артқан Заевтың штабқа келе жатқанын түсіндім, 
жағдайды, ӛзіне жүктелген міндетті анықтап алу үшін маған немесе 
Рахимовқа жолықпақшы болған ғой деп жорыдым мен. 
Бұдан кейін қас пен кӛздің арасында аласапыран болды да кетті, 
Жотадағы бұта түбінде орналасқан менің бақылау пунктімді немістер 
әлдеқашан байқаған болуы керек, соны астыртын нысанаға алып, оқ атуға 
кіріскен. Дәл осы сәтте олар жотаны алты ауызды минометпен атқылады. 
Бұған дейін немістің бұл жаңа қаруын біз білмейтінбіз. Аспанда жүректі 
суылдатып, денеңді түршіктіретін ғажап гуіл пайда болды. Дүмпуімен 
құлақты түн, ырған алты мина қатар түсіп жарылады. Әлденендей бір алып 
жалмауыз жотаны жаңғырықтыра, от-жалынын ақтара, орғып секектегендей 
болады. 
Жотадағы шаң-тозаң сейілмей тұрып-ақ немістер мезгеулі нысанаға 
екінші рет дәл әлгіндей алты минасын тӛндірді, Жарқ-жұрқ етіп жарылған 
миналардың дүмпуі тағы да айналаны жаңғырықтырып жіберді. Мұны 
тұңғыш рет кӛрсем де, осылай дүркіндетілген, түйдек атыстың әсері қандай 
болатынын түсіне қойдым: мұның ӛзі адамның тәнін тілгілеп қана қоймай, 
оның психикасы мен жан жүйесін шырмап алады екен. 
Кенет мұнартқан шаң-тозаңның ішінен, мина жарылып жатқан жота 
жақтан аласұрған Күрең тӛбел құйындатып шыға келді. Жол таңдап жатпай, 
бұлақтан қарғып ӛтіп егістікпен жүйткіді. Оның үстіне жалынан тұтып, 
мықшиып отырған Синченко кӛрінеді. Күрең тӛбел тура маған қарай 
зымырап келе жатқан тәрізді, Мен оның бусанған тұмсығы мен ақсиған 
сарғыш тістерін айқын ажыраттым. Биенің алыстан ағараңдап тұратын тӛбелі 
қанға боялған. Синченконың да есі шығып кетіпті, ӛзінің құлақ-шекесі қан, 
бір қолы жалда болса, екінші қолымен шылбырды торта ұстаған. 
Әне-міне дегенше Күрең тӛбел алыстап кетті, тек оның кӛлбең деген 
сауыры мен кӛсілген сидам сирақтары ғана кӛрінеді. 
Бұл кӛріністің куәсі болған жалғыз мен емес едім. Мәстегін тежеген 
арбадағы Заев та қалшия қалыпты. Ол да аласұра шапқан биеге қадала 
қарауда. Кенеттен ол шыбығын қатты бір сермеді мен есімді жиып 
үлгергенше оның қос дӛңгелекті арбасы Күрең тӛбелдің соңынан жӛңкіді. Не 
істерімді білмей, мен шыбығын үсті-үстіне ӛршелене сермеген Заевтың 
соңынан мелшие қарап тұрдым. Сол мезетте арба қалың орманға сүңгіп, 
ғайып болды. 
Сонымен рота командирі Заев ӛзінің пулеметімен және бірнеше 
пулеметшісімен қоса менің кӛз алдымда ұрыс майданынан міне осылайша 
қашып кетті. 
Осындай аласапыранға, ойда жоқта тап болған қырсыққа байланысты 
айтылатын бірталай мәтел бар. «Жығылған үстіне жұдырық», «Балапан 
басында, тұрымтай тұсында», "Байтал түгіл, бас қайға» дейді қазақ. 
Майданда кездесе беретін тӛтенше жағдайға мұның бәрі әбден дӛп келеді… 
Лейтенант Обушков басқаратын орудиелер пішен шӛмелелерінің тасасында 
тұрған-ды. Оған жүктелген міндет Заевтың ротасын сүйемелдеу еді. Шауып 

322 
бара жатқан Күрең тӛбелді, онан соң арбасымен жӛңки жӛнелген рота 
командирін кӛрген Обушков, кӛп ойланып жатпастан: «Зеңбіректерге ат 
жегілсін!» - деп жарлық береді, сӛйтіп, осынау айбарлы қару иелері де 
орманға қарай зытады. Осының ізінше Заевтың ротасы да қашады. Ең мықты, 
ең табанды деген ротаның сиқы осы ма? Шынымен-ақ қорғанысымыздың 
күйрегені ме? деп налимын іштей. 
- Иә, шынымен-ақ қорғанысымыздың күйрегені ме, батальонымыздың 
құрығаны ма? - деп налыдым. 
Әлдебір себептен полк командирі Кондратьевтің бет пішіні, біреу 
қамшымен салып жібергендей білеуленіп, қанталап кеткен беті елестеді. 
Оның полкі қаша жӛнелгенде, осы үшін оның командирі жауапты болған. 
Жо-жоқ, оның беті аулақ! Батальонның тозғындап қашқанын, құрып біткенін 
кӛріп, тірі жүргенше, мерт болғаным артық. Кесікті жазаны белгілейтін де, 
бұл үкімді орындайтын да ӛзім болмақпын. 
6 
Олжа айғырға мінген Тимошин ӛзінің шебін тастай қашқан екінші 
ротаны басып озып, оны шабындықтың ортасында тоқтатты. 
Мен сол жаққа ұмтылдым. Жауынгерлер пішен маясының тасасында 
тұр. Сол мезетте саптағылар елеңдесіп қалды: сірә, солдаттар мені қазір ғана 
байқаған болуы керек. Біреу: 
- Комбат! - деп үн қатты. 
Енді атынан түсіп, бірдеңе деп тӛндіре сӛйлеп тұрған Тимошин жалт 
қарап, қуанышты түрмен лепіре бастады да, жым болды. Қастарына барып, 
бәрін кӛзіммен бір сүзіп ӛттім. 
Кӛзілдірікті Мурин менің кӛзқарасымнан мойнын тұқыртып, мӛлие 
қалды. Бӛлімше командирі, үлгілі солдат, ақшыл кірпікті Блоха да назарын 
басқа жаққа аударды. 
- Иә, сендердің комбаттарың, - деп үн қаттым мен. 
Бәрі де үнсіз. Олжа автоматын асынып тұрған Тимошенко: 
- Тимошин, ротаны басқару тізгінін қолыңа ал! - дедім мен. 
- Құп, жолдас комбат. 
- Автоматың оқтаулы ма? 
- Оқтаулы. 
- Қазір сенің жаңа шебіңді кӛрсетіп беремін. Ал егер кімде-кім қашпақ 
түгіл, артына бұрылып қарайды екен, қорқақты автоматыңнан атып, 
жайратып сал. Түсінікті ме? 
- Түсінікті, жолдас комбат. 
Мен тағы да саптағыларға қарап, былай дедім: 
- Немістер бізді тұс-тұстан қоршап алды. Қазір айналмалы қорғаныс 
шебін құрамыз. Онан соң адал солдаттардың салты бойынша оққа 
ұшқандарды жерлеп, жараланғандарды сүйеп-демеп, бәріміз де бұл арадан 
сытыла шығып кетеміз, не бәріміз де осы шепте жер жастанамыз. 

323 
- Дұрыс айтасыз, - деп күжілдеді саптағы біреу. 
- Сіздің мақұлдауыңызды сұраған жоқпын. Маған қажеті жоқ оның. 
Тимошин, сенің міндетің мынау… 
7 
Октябрьдің бұлыңғыр күні бұрынғыша мұнартып тұр. Аспандағы 
бұлттар, бейне ауыр тартқандай, жер бауырлай түскен. Енді бұлар күннің 
ақшыл табағын бүркеп алған. Бірақ ымырт жабылғанша әлі де екі сағаттай 
уақыт бар. Тезірек қараңғы түссе екен. Ал қазір, немістердің кӛз алдында, 
жылысып кету мүмкін емес. 
Жау бұрынғыша бізді атқылауда, кейде оның шағын топтары бізге 
жақындамақ болғанда, біз оларды оқ жаудыра қуып тастаймыз. Немістер: 
орыс біраз оқ атады да, ақырында қолын кӛтереді деп ойлайтын тәрізді. Жоқ, 
бұл ойын орындалмайды, сұм жау. Тек тезірек, тезірек қараңғы түссе екен! 
Штаб күркесінде Рахимов малдас құрып отыр екен. Тӛңкерілген 
патрон жәшігінің үстінде топографиялық карта ағараңдайды. 
Рахимов мені кӛре сала, лып етіп кӛтерілді. 
- Комбат жолдас, мәлімдеуіме рұқсат етіңіз. 
- Мәлімдеңіз. 
Осынау байыпты штаб бастығы барлық істің мән-жайына әбден қанық 
болып шықты: ол Заевтың қалай жоғалып қеткенін де, Обушковтың біздің 
соңғы зеңбіректерімізбен орманға сүңгіп ғайып болғанын да біліп отырған. 
Жағдай әлдеқашан карта бетіне түсіріліпті: түрлі түсті қарындаштармен 
Быки деревнясын алған немістердің ілгерілегенін, сол деревняға қарай 
тікірейе айбат шеккен, доғаша иілген Филимонов ротасының шебін, біздің 
бүкіл айналмалы қорғанысымызды бейнелейтін белгілер соғылған. 
Рахимов батальон іліккен тұзақ туралы ешбір абыржымастан, тіпті 
титтей де қобалжымастан мәлімдеді. Тек қара торы жүзі ғана сұрланып 
кеткен. Амал не, мұндай қысылшаң шақта беттің әрі қалай солғын 
тартпасын! 
Ойда жоқта бар бӛлігі бастаған Күрең тӛбелдің қалай аласұрғанын да 
Рахимовтан білдім. Алты ауызды минометтің дүркіндете атқылауы, қаншама 
үрейлендірерлік болса да, бұдан бірде-бір адам шығынға ұшырамапты. 
«Қасқырдың қанды аузына жарлының жалғыз тоқтысы ілігер» дегендей, 
жарылған минаның жарықшағы Шабдардың күре тамырын қиып түсіпті. 
Одан шапшып аққан қан қасында байлаулы тұрған Күреңшенің тұмсығына, 
кӛздеріне шашыраған. Осыдан үріккен бие шылбырын үзіп қашқан. Ал оны 
табанда атып тастау Синченконың ойына кіріп те шықпапты. 
- Ол да есінен айрылған ғой, - деп түсіндірді Рахимов. 
8 

324 
Ымырт жабылысымен-ақ немістер әр тұстағы пішен маяларын 
ӛртегіш оқтармен лаулатып жіберді. Тӛңіректі күндізгідей жарық қылған 
осынау алаулы оттар біздің қетуімізге мүмкіндік бермеді. 
Ендігі бірден-бір таса жол - саймен бүгіп барып, кӛпір астынан ӛтіп 
кету еді. 
Бұл ойпаң бізді Волоколамскіден, Волоколамск тас жолынан алыстата 
түсетін, шалғайдағы қалың орманға апарады. Орталар елеусіз бұлақ басына 
жылжып түсті, ӛрттің лаулаған жалынымен шағылысқан бұлақ суы 
қызғылттанып кӛрінеді. Бәріміз үнсіз сапқа тұрдық. Брудный бастаган 
барлаушылар 
біздің 
шолғыншыларымыз 
ретінде 
алда 
жүрді. 
Қарамағымыздағы арбалар мен аттардың бәрі жаралыларга берілген-ді. Бұл 
арбалар жауынгерлік бӛлімшелердің орта шеніне орналасты. Кейде арба 
дӛңгелектері бұтаның ығыстыруымен суға түсіп кетеді де, аттар тайыз 
бұлақты кешіп жүреді. 
Ақырында батальон легінің соңғы тізбегі кӛпір астынан ӛтті. 
Бәріміздің соңымызда артқы ротаның командирі Филимонов келе жатқан-ды. 
Таяудағы ӛрт шалған пішен маясының бірден отты мұнараға айналған 
жалынының сәулесімен оның ашаң тартқан жүзі, суалған жақ сүйектері, 
кіртиген кӛздері айқын кӛрінеді. Құдды Заев сияқты, бұл да пистолетін 
қойнына салып алыпты. 
Дәл осы сәтте маған қасымда ұзын сирақ Заев адымдап келе жатқан 
тәрізденді. Қазір ол ӛзінің ежелгі әдеті бойынша бірдеңені айтып салып, күңк 
ете түсетіндей кӛрінеді. Жо-жоқ, енді біздің қатарымызға оған орын жоқ, 
ӛйткені ол бізге опасыздық жасап, қашып кетті, сондықтан адал ниетті 
солдаттар қауымынан мәңгі-бақи оның аты ӛшірілді. 
…Иек астында қираған зеңбіректің қисайып қалған дӛңгелегі 
қараңдайды. Біз осында Кубаренкодан айрылдық. Қорғаныс шебіндегі 
окоптардың бірі оның моласы болды. Асығыс сүргіленген тақтайға сиялы 
қарындашпен қаза тапқандардың аты-жӛні жазылған, міне осы тақтай мен 
қираған зеңбіректер мола басындағы ескерткіш іспетті. 
Біз бұлақ жағасындағы жырамен жүріп отырып, қара түнекке сүңгіп 
кеттік. Отты қоршау енді айдалада қалды. Ешбір дыбыс шығармауға 
тырысып, түн ішінде жасаған жасырын жорығымыз екі сағаттай уақытқа 
созылды. Жол-жӛнекей ешкімге кезікпестен, қалың орманға барып кірдік. 
9 
Біз қараңғыда меңіреу орман жолымен жүріп келеміз. Солдаттар легін 
бұл жолы да Рахимов бастаған: оның түнде де мысықтай кӛргіш екенін сізге 
жоғарыда айтқанмын. 
Күтпеген жерден бір жертӛлеге тап болдық та, Рахимов екеуміз ішіне 
кірдік. Жертӛледе жан баласы жоқ. Керосин шамы жанып тұр. Тӛрде ұмыт 
қалған ақ сырлы құты жатыр. Еденге шырша бұтақтары тӛселген, аяқ 

325 
астында бұлар серіппедей сезіледі. Әр жер-әр жерде қарбаласта қалып кеткен 
қағаздар ағараңдап кӛрінеді. 
Қағаз парақтарын алып қарап едім, Хрымов штабының атына 
жолданған жарлықтар мен ӛтініштер екен. Демек, оның штабы осында 
болған. Сізбен әлі-ақ кездесерміз, подполковник! Сонда менің бетіме тура 
қарауға дәтіңіз шыдар ма екен, оны да кӛрерміз. Мені хабар-ошарсыз ашық 
ӛңірде қаадырып кеткеніңіз ӛз алдына. Мына шашылған қағазды жинатуға, 
шамды ӛшіруге мұршаңыздың болмауына қарағанда, жан сауғалап зыта 
жӛнелгеніңіз айтпаса да белгілі. 
Салым суға кетіп, жаным күйзелген қалпымда тұрпайы сүргіленген 
қадалардан қиыстыра жасаған жазық сәкіге отыра кеттім де, Рахимовқа 
мынадай бұйрық бердім: 
- Роталарды осында түнейтін етіп орналастыр. Таң сәріде жүріп 
кетеміз. Әр жерге күзет қойылсын. Рота командирлерін маған шақыр. 
…Командирлер келді. Бозжанов оққа ұшқан Шабдардан сыпырылып 
алынған ер-тоқымды тінтіп жүріп, бір құты арақ тауып әкелді. 
- Отырыңдар, - дедім мен. 
Әркім ӛз білігінше орналасты. Рахимов еденге тӛҫелген шырша 
бұтағының үстіне малдас құрып отырды. Ашаң Филимонов оның қасынан 
орын тапты: осы бір күннің ішінде оның қатты арықтағаны, жағының суалып, 
кӛздерінің үңірейіп кеткені соншалық оның селдірлеу қасы біржола түксиіп 
қалған тәрізді; әскери сәнін бұзбастан, ол жертӛленің бұрыштағы біреуіне 
еркін сүйеніп отырды. Рота командирлігіне әлі де бойы үйреніп үлгермеген 
Тимошин шырша қылқанын шайнаған қалпында әдептілікпен сәкінің бір 
шетіне орналасты. Тек Бозжанов қана бізге кездескен барлық қырсыққа 
қарамастан, құтыны бейне зәмзәм суындай екі қолымен аялай ұстап, ӛзінің 
ӛзілқой қалпын сақтауға тырысып бақты. 
- Алдарыңа табағымен тарта қоярлық қонақасым жок, жолдастар, - 
дедім мен. - Бірақ арақ бар.
«Қонақасы», деп қайталадым ішімнен. Волоколамскіде әзірленген 
түскі тамаққа біз жиналғаннан бері не бәрі екі-ақ күн ӛтті дегенге кім нанар? 
Не бәрі екі-ақ күн… Сол күні достық үшін ішуді ұсынған қара торы сылқым 
Панюков енді біздің арамызда жоқ. Қарақат кӛз, сӛлекет Дордия да жоқ, оны 
санитарлық арбамен әкеле жатырмыз. Кӛпір түбінде жерленген Кубаренко да 
жоқ. Полк комиссары шақыртып, бізден алшақ кеткен Толстунов та жоқ. Заев 
та жоқ… 
Бозжанов маған құтысын ұсынды. 
- Жолдас комбат, алдымен сіз жұтыңыз. 
Біздің батальонда Пат аталып кеткен Заев тағы да есіме түсті. 
Оның қаңылтыр кружканы кӛтеріп, құрмет аяқ айту орнына: «Бізге 
бұдан ӛзге жол жоқ, қолымызда винтовка!» - деп әндеткені де есімде. Әй, 
Заев, Заев… 
Ұсынылған құтыны бірінші болып аузыма тостым. Ішімдік ӛзегімді 
ӛртеп, тұла бойымды шымырлатты, бірден басыма да шауып, кӛңілімді ӛсіре 

326 
бастағандай. Мен құтыны жағалатып жібердім. Бәрі де ағайынды адамдарша 
оның аузынан ішісті. 
Москва түбіндегі арпалысымыздың он тӛртінші күні, міне, осылай 
аяқталды. 

жүктеу/скачать 3.49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: